نوگرایی در ادبیات داستانی-ويژه هوشنگ گلشيري -صÙدر تقي زاده
او می‌خواست در ادبیات امروزی ما، در راه‌های ناگشودنی و نیازموده‌ای گام نهد و با پشت سرگذراندن شیوه‌های قدیمی و قراردادی به ادبیات داستانی ما جلوه‌های نوینی ببخشد.
برگرÙته از ماهنامه‌ی کارنامه ویژه‌ی هوشنگ گلشیری
مهم‌ترین ویژگی هوشنگ گلشیری، رمان‌نویسی، داستان کوتاه‌نویسی Ùˆ منتقد ادبی Ú©Ù‡ روز ۱۶خرداد ماه Û±Û³Û·Û¹ در ۶۳سالگی براثر عÙونت ریه چشم از جهان Ùرو بست، نواندیشی بود. او می‌خواست در ادبیات امروزی ما، در راه‌های ناگشودنی Ùˆ نیازموده‌ای گام نهد Ùˆ با پشت سرگذراندن شیوه‌های قدیمی Ùˆ قراردادی به ادبیات داستانی ما جلوه‌های نوینی ببخشد. این رسالت نوگرایی در Ø¢Ùرینش رمان Ùˆ داستان کوتاه را او با شور Ùˆ شوق Ùراوان تا پایان عمر ادامه داد.
نخستین گام موثر او در این راه، نوشتن رمان شازده اØتجاب بود. انتشار این رمان کوتاه در سال Û±Û³Û´Û¸ ما را به هیجان درآورد Ùˆ به آینده‌ی رمان‌نویسی به شیوه‌های نو امیدوار کرد.
پیش از او چند تن از نویسندگان در این راه تلاش‌هایی کرده بودند اما شاید جز صادق هدایت در رمان بو٠کور، مابقی توÙیق چندانی در نوشتن رمانی نوگرا Ùˆ قوام یاÙته به دست نیاورده بودند، هر چند تلاش آن‌ها برای این منظور راه را تا Øدودی هموار کرده بود. رمان سنگ صبور٠صادق چوبک نمونه‌ی برجسته‌ای از این تلاش‌ها بود.
درآن سال‌ها، در Ø³Ø·Ø Ø¬Ù‡Ø§Ù†ÛŒØŒ شیوه‌ی تازه‌ای در رمان‌نویسی باب شده بود Ú©Ù‡ به جهت تأثیرگذاری بر خواننده Ùˆ به کارگیری شگردهای ابتکاری، با اقبال همگانی مواجه شده بود. این شیوه Ú©Ù‡ «جریان سیّال ذهن» نامیده می‌شود، بیشتر با تجربه‌های درونی Ùˆ ذهنی شخصیت‌ها سروکار دارد.
دراین شیوه اØساس‌های پراکنده Ùˆ ویرایش نشده‌ای Ú©Ù‡ در ذهن آدمی می‌گذرد، پیش از آنکه ذهن، آن‌ها را به صورت Ú¯Ùتاری منسجم Ùˆ منطقی درآورد، به Ù†ØÙˆÛŒ Ú©Ù‡ برای خواننده قابل درک باشد ارائه می‌شود. آثاری Ú©Ù‡ به شیوه‌ی جریان سیّال ذهن نوشته می‌شود Ùˆ هرچند غالباً مثل اÙکاری Ú©Ù‡ در ذهن می‌گذرند پراکنده Ùˆ غریب به نظر می‌رسند، واقعیت را معمولأ مؤثرتر نشان می‌دهند.
با کاویدن ذهن Ùˆ ضمیر انسان، درهم آمیزی وقایع، پرش‌های ناگهانی از موضوعی به موضوع دیگر. همخوانی ذهن‌ها Ùˆ تداعی٠معانی میان اندیشه‌ها Ùˆ تصویرها، پس Ùˆ پیش شدن زمان روایت Ùˆ Øذ٠نقطه گذاری برای روان شدن بی‌مانع تخیلات، بهتر می‌توان بر خواننده اثر گذاشت.
این شیوه غالباً با شگرد دیگری به نام «تک‌گویی» درونی همراه است Ú©Ù‡ در آن اÙکار Ùˆ منش‌های یک شخصیت واØد، منسجم‌تر Ùˆ تا Øدودی منضبط‌تر بیان می‌شود. این شیوه‌ها امروز البته دیگر چندان نو به نظر نمی‌رسند Ùˆ Ø·ÛŒ این چند دهه، دست مایه‌ی بسیاری از نویسندگان دنیا شده‌اند.
از جمله نویسندگانی Ú©Ù‡ در آثار خود این شیوه را به Ù†ØÙˆ استادانه‌ای به‌کار گرÙته است، ویلیام Ùاکنر٠امریکایی است. از کتاب خشم Ùˆ هیاهو اثر Ùاکنر غالباً به صورت نمونه‌ای اصیل از کاربرد جریان سیّال ذهن، به ویژه در Ùصل اول Ùˆ دوم کتاب Ùˆ تک‌گویی درونی در Ùصل سوم آن نام برده می‌شود.
این کتاب همچنین آمیخته با عناصر اسطوره‌ای Ùˆ مذهبی کتاب مقدس است. کتاب خشم Ùˆ هیاهو در سال Û±Û³Û³Û¸ به Ùارسی ترجمه Ùˆ منتشر شد. بعد از انتشار این کتاب Ùˆ ترجمه Ùˆ چاپ چند اثر کوتاه دیگر از Ùاکنر بود Ú©Ù‡ گروهی از نویسندگان ایران به Ùکر نوگرایی در داستان‌نویسی اÙتادند.
رمان٠خشم Ùˆ هیاهو Ùˆ دیگر رمان‌ها Ùˆ داستان‌های کوتاه ویلیام Ùاکنر بر بسیاری از نویسندگان کشورهای دیگر هم تأثیر گذاشت. در امریکای لاتین بخصوص، بسیاری از نویسندگان به این شگرد داستان‌پردازی گرایش یاÙتند. گابریل گارسیا مارکز مثلاً از جمله نویسندگانی بود Ú©Ù‡ از شگرد٠جریان سیّال ذهن Ùˆ تک‌گویی درونی تأثیر Ùراوان پذیرÙت.
مارکز چندین بار بر این نکته تأکید ورزیده است Ú©Ù‡ «اگر من آثار ویلیام Ùاکنر را نخوانده بودم، هرگز نویسنده نمی‌شدم.» کتاب معرو٠مارکز صدسال تنهایی در سال Û±Û³Û´Û· در امریکای لاتین منتشر شد. کتاب شازده اØتجاب هوشنگ گلشیری یک سال پس از این تاریخ یعنی در سال Û±Û³Û´Û¸ در ایران انتشار یاÙت.
مارکز البته در کتاب صد سال تنهایی از اسطوره‌ها Ùˆ اÙسانه‌های قومی Ùˆ قبیله‌ای Ùˆ تاریخ امریکای لاتین Ùˆ عقاید Ùˆ باورهای غریب بومی Ùˆ Ù…ØÙ„ÛŒ هم به ÙˆÙور سود جسته است Ú©Ù‡ سرانجام به مکتب «رئالیسم جادویی» رسید.
هوشنگ گلشیری نخستین نویسنده‌ای بود Ú©Ù‡ با نوشتن رمان شازده اØتجاب نمونه‌ای پرداخته Ùˆ قوام یاÙته از این نوآوری، به ویژه به Ø´Ú©Ù„ تک‌گویی درونی ارائه داد. او با همین کتاب کم‌Øجم، وقایع یک دوره‌ی تاریخی Ùˆ در خلال آن زوال٠اشراÙیت پوسیده‌ی دوره‌ی قاجاری Ùˆ Ùجایع شاهزادگان را با زبانی مؤثر Ùˆ موجز Ú©Ù‡ مناسب وص٠اØساس‌های گوناگون شخصیت‌هاست به نمایش درمی‌آورد. تا آن زمان هیچ کتاب تاریخی نتوانسته بود واقعیت دوره‌ی قاجار را این چنین روان Ùˆ غیرمستقیم Ùˆ تأثیرگذار بیان کند.
این کتاب نقش «رمان» را هم توصی٠وقایع اجتماعی Ùˆ تاریخی به کسانی Ú©Ù‡ برای «رمان» اهمیت چندانی قائل نبودند Ùˆ Øالا هم قایل نیستند نشان می‌دهد.
شازده اØتجاب کتابی جدّی است Ùˆ به خلا٠آثار دیگر گلشیری در آن از طنز Ùˆ انتقاد اجتماعی خبری نیست. گلشیری در دو سه رمان بعدی خود از جمله بره‌ی گمشده‌ی راعی Ùˆ معصوم پنجم یا Øدیث مرده بردار کردن آن سوار Ú©Ù‡ خواهد آمد کوشیده است.
Øال Ùˆ روز روشنÙکرانی را توصی٠کند Ú©Ù‡ در دام زندگی یکنواخت٠تلاش معاش Ùˆ شکست آرمانی گرÙتارند Ùˆ چشم‌انتظار ظهور رهبری بزرگند تا آن‌ها را به آینده‌ای درخشان رهنمون شود.
هوشنگ گلشیری پس از رمان شازده اØتجاب، در نوشتن داستان‌های کوتاه نوگراهم دست به تجربه‌هایی زد Ùˆ چند مجموعه‌ی داستان کوتاه انتشار داد. او در داستان‌های کوتاهش غالباً به جستجو در ضمیر هنرمندان Ùˆ Ú©Ø´Ù Ùˆ شهود خویشتن هنرمند یا روشنÙکر پرداخته است. داستان کوتاه او را می‌توان به طور Ú©Ù„ÛŒ به سه دسته تقسیم کرد:
- داستان‌های واقع‌گرای مبتنی بر طنز اجتماعی
- داستان‌های Ùراواقعی Ùˆ ذهنی مبتنی بر تکنیک Ùˆ ساخت واژگان
- داستان‌های شاعرانه نیمه ÙلسÙÛŒ بورخس‌وار
گلشیری در هر سه دسته، نمونه‌های موÙÙ‚ÛŒ ارائه داده است. پیش از هوشنگ گلشیری، دو نویسنده‌ی دیگر هم به ویژه در نوشتن داستان کوتاه، نوآوری‌هایی کرده بودند. بهرام صادقی Ùˆ غلامØسین ساعدی داستان‌های کوتاهی نوشته بودند Ú©Ù‡ هر کدام در شیوه‌ی خاص خود، نو Ùˆ ابتکاری بودند.
بهرام صادقی به Ù†ØÙˆÛŒ خودجوش داستان کوتاه٠آمیخته با طنز گزندۀ اجتماعی نوشته بود Ú©Ù‡ خاص خود او بود. او شاید نخستین نویسنده‌ای باشد Ú©Ù‡ سرخوردگی روشنÙکران دوره‌ی خود را Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒÚ©Ù†Ø¯ Ùˆ پوچی Ùˆ ابتذال زندگی آن‌ها را نشان Ù…ÛŒ دهد.
درون‌مایه‌ی داستان‌های کوتاه او همه تازه‌اند Ùˆ پیش از آن، نمونه‌های‌شان را در آثار داستانی پیشین ندیده بودیم. یکی از مشخصه‌های داستان‌های کوتاه٠بهرام صادقی، گرد آمدن چند تن از دوستان یا اÙراد مختل٠در جایی Ùˆ بØØ« Ùˆ جدل در باب اوضاع Ùˆ اØوال خود Ùˆ جامعه است Ùˆ خواننده از خلال این Ú¯Ùت‌و گوها به روØیات Ùˆ ذهنیات این شخصیت‌ها Ùˆ وضعیت اسÙ‌بار آن‌ها Ù¾ÛŒ می‌برد.
صادقی با روانکاوی دقیق و طنزی گزنده شخصیت‌هایی را تصویر می‌کند که بیشترشان در عالم خیال به سر می‌برند و با واقعیت زندگی بیگانه‌اند اما خود را خوشبخت می‌پندارند.
غلامØسین ساعدی در آثار خود به زندگی ساده روستاییان مضطرب Ùˆ شهریان درمانده Ùˆ بیماران روانی می‌پردازد Ùˆ صØنه‌های رازآمیز وهمی Ùˆ گاهی هراسناک Ùˆ Ùراواقعی می‌آÙریند.
هوشنگ گلشیری در بیشتر داستان‌های کوتاه خود، طنز انتقادی تندتر Ùˆ کوبنده‌تری دارد Ùˆ با بیان گاه پیچیده Ùˆ غیرمستقیم، شبکه‌ی ساواک شاه Ùˆ بلای سانسور Ùˆ Ø®Ùقان Øاکم بر جامعه را با Ø´Ú©Ù„ Ùˆ شگرد نویی نشان می‌دهد Ùˆ پوچی Ùˆ بیهودگی وضع موجود زندگی روشنÙکران Ùˆ ضع٠و Ùلاکت‌شان را به ریشخند می‌گیرد.
در داستان٠کوتاه٠به خدا من ÙاØشه نیستم جماعتی از روشنÙکران گرد هم می‌آیند Ùˆ می‌خواهند با هم دیداری داشته باشند. این یاران قدیمی زمانی در شمار مبارزان سیاسی بوده‌اند Ùˆ دم از ایمان به آزادی می‌زده‌اند. اما اکنون بعضی از آن‌ها چهره عوض کرده‌اند Ùˆ به خدمت نظام Øاکم درآمده‌اند Ùˆ به مال Ùˆ منال Ùˆ مقام Ùˆ مناصب عالی رسیده‌اند.
همین Ú©Ù‡ امکاناتی در اختیارشان قرار داده‌اند دیگر Øاضر نشده‌اند به هر کاری تن دردهند Ùˆ Øالا هم هیچ به روی خودشان نمی‌آورند. البته وجدان‌شان ناراØت است Ùˆ می‌خواهند نشان بدهند Ú©Ù‡ در اصل عوض نشده‌اند Ùˆ خود را پاک Ù†Ùروخته‌اند. دائم برای ضع٠خود دلیل می‌تراشند Ùˆ سوگند می‌خورند Ú©Ù‡ به عقایدشان پای بندند.
یکی از این دوستان، ÙاØشه‌ای را هم دعوت کرده Ùˆ به مجلس مهمانی آورده است. این زن در نوجوانی نجیب Ùˆ سربه‌راه بوده Ùˆ بعد با مرد جوانی آشنا می‌شود Ùˆ Ùریب می‌خورد Ùˆ از آن پس در برابر پول اغوا می‌شود Ùˆ خود را تسلیم این Ùˆ آن می‌کند Ùˆ این روند را ادامه می‌دهد. Øالا به هرجا Ú©Ù‡ می‌رود مدام می‌گوید «به خدا من ÙاØشه نیستم.»
گلشیری این زن را با اÙرادی Ú©Ù‡ می‌خواهند نشان دهند عوض نشده‌اند، در تقابل هم قرار می‌دهد Ùˆ به این ترتیب، ماهیت روشنÙکران خود Ùروخته را برملا می‌کند.
این نوع داستان‌های کوتاه٠اجتماعی گلشیری در ایام Øساسی از تاریخ معاصر به چاپ رسیده Ùˆ Ú†Ù‡ بسا Ú©Ù‡ در بیداری نسل جوان Ùˆ لاجرم در جنبش مردمی Ùˆ انقلاب اسلامی هم بس موثر اÙتاد.
هوشنگ گلشیری نویسنده‌ای پویا Ùˆ وطن‌پرست بود Ùˆ به Ùرهنگ Ùˆ تاریخ Ùˆ ادبیات بومی Ùˆ سنتی سرزمین خود عشق می‌ورزید Ùˆ همه‌ی Ù„Øظات عمر خویش را از نوجوانی تا پایان عمر وق٠ادبیات کرد. هرچند به نظر می‌رسید Ú©Ù‡ پس از یک دوره‌ی کوتاه٠مبارزه‌ی سیاسی در ایام جوانی، دیگر دست از سیاست کشیده Ùˆ یکسر به کار ادبیات Ùˆ داستان‌نویسی Ùˆ نقد ادبی پرداخته است، در سال‌های اخیر بخصوص دائم دغدغه‌ی مسائل اجتماعی داشت Ùˆ برای برقراری آزادی Ùˆ عدالت تلاش می‌کرد.
او خود را به نوعی وابسته به زندگی Ùˆ آینده‌ی نویسندگان Ùˆ هنرمندان می‌دانست Ùˆ به ویژه دلبسته‌ی نویسندگان نسل جوان بود Ùˆ با برقراری جلسه‌های شعر Ùˆ داستان Ùˆ دایر کردن کلاس‌های داستان‌نویسی، آن‌ها را به نوشتن ترغیب می‌کرد. این اواخر به ویژه در دوره‌ی بگیر Ùˆ ببند نویسندگان Ùˆ شاعران Ùˆ آن دوره‌ی ترور Ùˆ ÙˆØشت، از خود استقامت Ùˆ بی‌باکی زیاد Ùˆ Ú©Ù… نظیری نشان داد Ùˆ بیش از آنکه مراقب زندگی Ùˆ آینده‌ی خود باشد، مراقب Ùˆ پشتیبان Ùˆ به نوعی تکیه گاه٠هنرمندان دیگر بود. با بیشتر نویسندگان Ùˆ شاعران امروز ارتباط داشت Ùˆ همیشه از وضع Ùˆ Øال Ùˆ روز آن‌ها با خبر بود.
در اوج آن روزهای دهشتناک Ùˆ وقایع زنجیره‌ای نیمه شبی به خانه‌ی ما تلÙÙ† کرد. سخت نگران Ùˆ بی‌قرار بود. Ú¯Ùت Ú©Ù‡ از سیمین بهبهانی Ùˆ یکی از اهالی قلم Ú©Ù‡ با هم در جلسه‌ای بوده‌اند Ùˆ در پایان جلسه با هم از آنجا خارج شده‌اند، خبری نیست. هرچه به منزل سیمین بهبهانی تلÙÙ† می‌کنیم، جوابی نمی‌شنویم همسر آن اهل قلم هم سخت نگران است.
بعد Ú¯Ùت چون تو در نزدیکی خانه‌ی سیمین زندگی می‌کنی، برو ببین اوضاع از Ú†Ù‡ قرار است. من نیمه شب به خانه‌ی خانم بهبهانی رÙتم Ú©Ù‡ آپارتمانی است در ساختمانی بلند. با دربان ساختمان صØبت کردم.
او چندین Ùˆ چندبار به آپارتمان سیمین تلÙÙ† کرد. کسی جواب نداد. با هم به طبقه بالا رÙتیم Ùˆ زنگ در را به صدا درآوردیم. خبری نبود. به گلشیری تلÙÙ† کردم Ùˆ ماجرا را Ú¯Ùتم. Ú¯Ùت باید از کسان دیگری هم خبر بگیریم. چند روز پیش از آن، در نزدیکی خانه‌ی سیمین بهبهانی، کسانی را در کمین او دیده بودند Ú©Ù‡ ظاهراً قصد داشته‌اند او را بربایند. با این همه، Ù‚Ùرص Ùˆ بی‌باک بود Ùˆ گمان نکنم باقی شب را، مثل من به ضرب قرص خواب، خوابیده باشد. سرش برای این کارها درد می‌کرد.
ØµØ¨Ø Ø±ÙˆØ² بعد، با خبر شدیم Ú©Ù‡ آن دوست اهل قلم، وقتی از سیمین خانم جدا می‌شود، بی‌آن‌که به همسرش خبر بدهد، برای کاری تØقیقی به اتاق مطالعه‌اش می‌رود Ùˆ خانم بهبهانی هم تلÙÙ† را می‌کشد Ùˆ با توسل به چند قرص قوی می‌خوابد.
درآن دوره‌ی سیاه ترور Ùˆ ÙˆØشت، بسیاری از شاعران Ùˆ نویسندگان، Ùˆ در میان آن‌ها به طرزی نمایان سیمین بهبهانی Ùˆ هوشنگ گلشیری از خود پایداری Ùˆ بی‌باکی Ùراوانی نشان دادند. این شجاعت Ùˆ مقاومت، آیا شاعران Ùˆ نویسندگان Ùˆ هنرمندان ما را در امر Ø¢Ùرینش‌های ادبی Ùˆ هنری پیگیرتر نخواهند کرد؟
صدای هوشنگ گلشیری، هم در عرصه‌ی مبارزه Ùرهنگی Ùˆ اجتماعی Ùˆ هم در عرصه‌ی ادبیات Ùˆ به ویژه ادبیات داستانی نوگرا، صدایی تأثیرگذار Ùˆ ماندگار است. هرگاه در آینده نویسنده یا نویسندگانی ظهور کنند Ú©Ù‡ رمان یا داستان‌های کوتاه نو Ùˆ بدیعی بیاÙرینند Ùˆ نام ایران را در صØنه ادبیات جهانی Ù…Ø·Ø±Ø Ø³Ø§Ø²Ù†Ø¯ØŒ هوشنگ گلشیری بی‌تردید در کسب این اÙتخار بزرگ، سهم مهمی خواهد داشت.
برگرÙته از ماهنامه‌ی کارنامه ویژه‌ی هوشنگ گلشیری