تبلور اختلالات روØÙŠ در شعر نو Ùارسي/دكتر بيژن باران
خلاصه. این مقاله گام نخستین جستاری در دو جهت در ادبیات معاصر ایران است. نخست، مناسبات اختلالات روØÛŒ با خلاقیت ادبی را بررسی میکند. دوم، تبلورات این مناسبات را در پیش کسوتان شعر نو، تØت ژانر ادبی مرثیه خوانی، مورد کنکاش قرار میدهد. یکی از مضار روال تکوین مدنیت جدید، اختلالات روØÛŒ Ùˆ خلجانهای ذهنی در شهروندان مساعد است.
در میان انسانهای Øساس باید باین پرسش پاسخ داده شود: آیا خلاقیت ادبی منجر به اختلالات روØÛŒ Ù…ÛŒ شود یا برعکس؟ رابطه خلاقیت ادبی با هزینه روØÛŒ در غرب، هم بطور آماری Ùˆ هم نظری، نشان داده شده است. در ایران، مرثیه خوانی در بستر تاریخی- Ùرهنگی با جنبه غالب روال غم، گناه، قیام در مراسم اجتماعی بسیار چشم گیر است. سنت رثاء، با تنوع Ùراوان Ø´Ú©Ù„ØŒ شامل مویه بر امور شخصی، گروهی، ملی Ù…ÛŒ شود. این لایه بر شعر نو چون اعتیاد همه گیر از شاعران به خوانندگان پذیرا سرایت میکند؛ میتواند یکی از دلایل انزوای ادبی ایران در ادبیات جهان هم باشد. شادی در جهان امروزی از الویت ویژه ای برخوردار است. نسل پس از جنگ دهه 60 خود را با شجاعت از تخدیر سنت گریه Ùˆ تعرض انÙعالی میخواهد برهاند. با انطباق این دو، مناسبات Ùˆ تبلورات، بر برخی آثار شاعران نو، متون آنها با برد ادبی- اجتماعی شان مورد نقدی نوین قرارمیگیرند. تا خواننده ابزار جدیدی در لذت، آموزش، نقد این آثار در دست داشته باشد؛ بتواند اشعار معاصر Ùارسی را با این ابزار Ù…ØÚ© بزند.
مقدمه. ادبیات بخش مهمی از Ùرهنگ جوامع متلاطم خاور میانه قرن 20Ù… است. اين تلاطم رسیدن به ارزشهای اجتماعی غربی ست Ú©Ù‡ با خود دشواریهایی هویتی را بهمراه دارد. مدرنیسم غرب دو جزء مشخص داشته Ú©Ù‡ هر کدام طرÙداران خود را دارد: مدرنیزاسیون ساختارهای کلان ملی مورد علاقه دولت Ùˆ شرکتهای خارجی؛ مدرنیته نهادهای شهری مورد Øمایت مردم Ùˆ نهادهای مدنی جهانی. تلاشی Øیات قومی، با Ùروپاشی شبکه گسترده Ø´ØŒ تشکیل خانواده خود- اتکا با تطویل امانی دوره پرورشی در شهرهای پرجمعیت پرØادثه، منجر به ظهور بیگانگی Ùˆ خلجان ذهنی، شواهد جنایی در همسایگی/ رسانه ها، رÙتارهای نوین اجتماعی Ù…ÛŒ شود. ادبیات يكي از ارکان طليعه دار مدرنيته (تجدد Ùرهنگ عرÙÙŠ) است Ú©Ù‡ Ù…Øتوایش تبیین گذار به زندگی شهری Ùˆ ارتباط جهانی Ù…ÛŒ باشد. شاید تبیین این استØاله شباهت به Ø´Ø±Ø Ø§Ø³Ø·ÙˆØ±Ù‡ گیلگمش به سرزمین اموات Ùˆ روایت سÙر پیدایش (جنسیس) تورات داشته باشد- ولی در ابعاد بسیار وسیعتر Ùˆ سریعتر.
در طول تاریخ، ایران بخاطر Ùلات بودن کشور Ùˆ نداشتن سدهای طبیعی (دریا، دیوار چین، کوه) مورد تهاجم مکرر اقوام همسایه قرار گرÙته است. در Ùرهنگ این ویژگی بصورت جنبه غالب شیون در رسوم اجتماعی است. شاید دوگانگی ÙلسÙÛŒ باستانی ایران ریشه در دو Ùصلی بودن سال (زم/تاب)ØŒ مصا٠دو نیروی بد/ خوب داشته باشد. شاید این دو رویی رÙتاری نتیجه دوران آرامش Ùˆ تØت تهاجم بودن مردم باشد. شاید در استØاله تاریخی صوÙÛŒ گری- Øرص مال، خصوصیات Ùرهنگی مردم به دو غایت متضاد برسد: اÙراط - تÙریط، تملق - بی Øرمتی، نیاز تقاص در مقابل خشونت- تعرض انÙعالی، آرمان خواهی- سوز Ùˆ ساز، غم گساری– تقدیر گرایی، Ù†Ùرین/ عاق- دعا، مردم آزاری – مهمان دوستی. هجران خصیصه Ùرهنگی غالب است Ú©Ù‡ بصورت یک ژانر شعری مرثیه/ رثایی در ایران بسیار قدیمی Ùˆ مسلط است. این ژانر ادبی زمینه ساز تبلور اختلالات روØÛŒ مانند شخصیت منÙعل- تعرضی Ùˆ طریقی برای تسکین آسیب دیدگان را در بر دارد. پس باید در نقد آثار، آنرا بعنوان یک ثابت Ùرهنگی انگاشت. ویژگی زاری در ادبیات لایه های زیر را بتدریج بر شعر اÙزوده است:
1- میدان ثانوی لغوی Ù…Øاط بر تنهایی، غم، گناه، بیگانگی.
2- ترکیبات منÙÛŒ زندگی مانند مرگ، Ø®Ùگی، انزوا.
3- نقد سنت در تقابل با قدرت. این هم از نظر Ùرهنگی (تغییر رÙتاری، نوجویی، Ùرنگی مآبی، دامن زدن به نهادینگی تجدد) Ùˆ هم از نظر سیاسی (در تضاد با نظام Ù…ØاÙظه کار Ùˆ مداÙع مناÙع اقشار صاØب Ù†Ùوذ با ثروت، قدرت، منزلت)ØŒ امید به منجی.
4- قیام بضد سنت رایج Ùˆ مقاومت در مقابل اجØا٠و جور، همصدایی با ستم زدگان Ùˆ مستضعÙان.
در این مقاله نشان داده Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ شعرنو Ù…ÛŒ تواند Øامل تبلور التهابات درونی شاعر، واکنش او به نیاز سنت مرثیه باشد. همچنین پذیرش آن از طر٠خواننده Ù…ÛŒ تواند بیانگر روØیات اÙراد با اختلالات روØÛŒ – Ø®Ùی٠یا شدید- باشد. توجه شود Ú©Ù‡ آثار هدایت برای نوجوانان از طر٠اولیا منع میشود. در Øالیکه این آثار رÙیع ادبی تنها بر جوانان مستعد آسیبهای روØÛŒ اثر سوء داشته؛ در اکثر جوانان منجر به رشد ادبی Ùˆ تلطی٠اØساس Ùˆ بیانشان Ù…ÛŒ شود.
برترين ويژگي مدنیت نو، تسریع اجتماعی آزادی Ùردي در ذهن سنتی مملوکان است. Ùردیت با پديده مدرنيته رابطه تنگاتنگ دارد. بخش مهمی از ادبیات شعر است Ú©Ù‡ راوی این تکوین غولین، یک پا در سنت Ùˆ یک پا در آینده، میباشد. شاعر با مدرنيته براي نخستين بار در كانون هستي خود، ذهنش، آزاد ميشود. ديگر نيازي به عرÙان، مداØÙŠØŒ صله خواهي، مجيزگويي ندارد. اگر شاعران در آثار خود عمدا Ùˆ عمدتا هوادار مدرنیته باشند، آنها پیشروند. لذا شعر پیشرو را بايد نخست در آزادي ذهن شاعر نو ديد سپس در 2 رکنش، Ù…Øتوا Ùˆ Ø´Ú©Ù„. آزادي ذهن والا ترين خصيصه شعر نو است كه شاعر خواستار مدرنیته را در رابطه قطري با قدرت خواستار مدرنیزاسیون قرار مي دهد. اکثریت شاعران پیشرو Ù…Øتوای کار خود را بهمزمانی با این تکوین سترگ Ú©ÙˆÚ© Ù…ÛŒ کنند. قلیلی Ú©Ù‡ Ø´Ú©Ù„ را اولویت داده با اتکا بر ریخت وپاشهای دولتی مصاØبه، شو، زبان بازی، سÙر Ùرنگ – کوتاه مدت جنجالی Ùˆ در نهایت Øاشیه ای اند. شاید این مداخله دولتی به انزوای ادبیات Ùارسی در جهان نیز Ú©Ù…Ú© Ù…ÛŒ کند (رک، دکتر Ùروزان سجودی، شرق5).
تاریخچه شعر نو. يكي از عناصر عمده ذهن شاعر وجدان است. تعري٠و مساØÙŠ Ù…ØÙ„ آن در مغز بماناد. وجدان در Ùرهنگ يك ثابت است. در ایران، از 4 هزار سال پيش، در سروده هاي زرتشت Ùˆ منشور ملل کوروش تا نطقهاي آتشين مزدك / بابك، از ابيات انساني سعدي، رباعيات منطقی خيام،غزل منصÙانه ØاÙظ، اشعار اجتماعی عشقي/ يزدي تا آثار اÙسرده هدایت Ùˆ Ùروغ Øضور وجدان Ø¨ÙˆØ¶ÙˆØ ØªØ¨Ù„ÙˆØ± دارد. در قرون وسطا 3 مكتب عراقي، خراساني، هندي؛ در دوران معاصر 3 سبك نوکلاسیک عروضی نردبانی، نيمايي عروضی نامساوی، سپيد/ پسا- مدرن وزن آزاد در شعر Ùارسي نام برده شده. در بین 2 انقلاب مشروطه Ùˆ جمهوری، شعر نوین نخست در معنی نو شد (اعتصامی، عشقی، لاهوتی، دهخدا، یزدی، ایرج، بهار، عارÙØŒ شهریار) سپس در Ø´Ú©Ù„. ازميان ٠رÙتگان ٠شعر نو، خمسه اول (نيما، شاملو، Ùروغ، اخوان، سهراب)ØŒ خمسه ثاني (رØماني، مشيري، Ø Ù…ØµØ¯Ù‚ØŒ گلسرخي، كسرايي)ØŒ خمسه ثالث (ابتهاج، سلطانپور، مختاري، سيرجاني، نادرپور)Ø› از زندگان خمسه یکم (كدكني، خويي، براهني، آزرم، سيمين) را باید نام برد.
شعر نو با نشر اÙسانه نيما در 1300 Ù‡.Ø´. زاده شد. اصالت نيما در جهت تكامل تاريخي Ùرهنگ ايراني باب طبع رهروان Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¹Ø± Ùارسي معاصر واقع شد. آثارش منجر به ورود چهره هاي قوي شعر نو شد كه بقول نيما از‘رود‘ وجودش آب گرÙتند. پس مانايي نيما نه Ùقط در لذت / آموزش خوانندگانش، بلكه با ايجاد مكتب اصيل Ùˆ عيني (نه سليقه Ùردي Ùˆ Ù…ØÙÙ„ بازی) ادبي شعر نو ادامه ياÙت. شهرت یک شاعر را مي توان برØسب عواملی مساØÙŠ كرد با: سیطره هنری پس از مرگ، توجه جهاني به خلاقيت، جهت دهي/ پيشتازي در Øوزه هنري، تاثير بر همكاران/ عامه، اصالت كارهاي خلاق، دامنه اÙتخارات در طول زندگي. برد ادبی/ اجتماعی پدیده عینی است؛ بر پایه ذکر شاعر در تجمعات، بین دانش جویان، سازمانها، سایتها، نشریات Ùˆ اثرگذاری آنها بر مکتب، سبک، روند شعر، تاریخ، مسئولیت / پایداری او Ùˆ معراجش به ضمیر ملی میباشد. این برد بر اساس مقوله های مذکور هم بترتیبی است Ú©Ù‡ در بالا در خمسه ها ذکر شد. شاملو بدعتهاي هنري نيما را در آثارش بوجه اØسن تكامل بخشيد - با نوآوريها Ùˆ Ùعال اجتماعي بودن. اخوان بØور نيمايي را با تلÙيق اسطوره ‘مزدشتي‘، زبان Øماسي، شوخ طبعي تغزلي، اشراق عميق Øوادث اجتماعي، ارتقاي بسيار درخشان داد. كاربرد Ù…ØµØ§Ù„Ø Ù…Øلي (Ùولك لر) در شعر نيما منبع غرور Ùˆ راه گشايي براي شاعران شهرهاي ديگر ايران شد: س. سپهري- كاشان، ار اØمدی – کرمان، کدکنی- مشهد، براهنی- تبریز. جهت گيري سياسي نيما در جهت آرمانهاي روستا Ùˆ شهر در شاعران نو به رويكرد جنسیت/ ملي/ خلقي/ طبقاتي انجاميد. تاکید نیما بر Ùرد، منجر به ادامه کارش در جنسیت/ زنانه به نوع دید Ùروغ/ سیمین Ú©Ù…Ú© کرد.
مهمترين نوآوري نيما ‘من‘ مركزي آثار اوست. اين در كار پيروان او - مردان – ادامه داشت. ولي’يك ماهي سياه كوچولو‘ بÙكر رÙتن از بركه به دريا بود - با علم تمام به خودش، خواندن آثار خيام، مولوي، شاعران نوسرا، ديالوگ در سÙر Ùرنگ با چپ، هوش Ùطري. او ‘من‘ يابي نيما را بر خود منطبق كرد. براي نخستين بار در ادب Ùارسي Ù…Øتوا Ùˆ شكل شعر مونث آغاز Ùˆ تكوين ياÙت. اين شاعر پركار Ùˆ كم عمر Ùروغ Ùرخزاد بود. او نظرات نيما Ùˆ رهروانش را همچون شاگردي ژني سريع گرÙته؛ در آثارش باز توليد كرد. بخاطر اصالتش، رهروان زياد - هم در صÙو٠زنان وهم مردان - دارد. او اسلوب نيما را با هنر بصري (نقاشي، سينما، تئاتر رئاليسم ايتاليايي) تلÙيق كرد. Ùروغ در Ø¢Ùرينش ادبي يكي از قلل شعر نو شد- با پيرواني در اÙغانستان، جمهوريهاي شمالي Ùˆ ديگر زبانهاي Ùلات ايران. Ùروغ يك مجموعه كامل است – مانند نيما، هدايت، شاملو. زندگي، اشعار، آثار اينها مثل Ù…ØµØ§Ù„Ø Ù…Ø¹Ù…Ø§Ø±ÙŠ يك كاخ باشكوه ميباشد. براي مثال، Øتي تیتر كتابهاي Ùروغ اين معماري را در خود دارد- اسير{داخل} ديوار عصيان{براي} تولدي ديگر{مي كند} تا "ایمان بیآور" د. اكثر شاعران Ùاقد اين معماري كامل ناشي از اشراق استراتژيك ند. در این مقاله، بمداقه برخي آثار خمسه اول (نيما، اخوان، شاملو، Ùروغ ØŒ سپهري) بعلاوه یک نویسنده (هدایت) بسنده Ù…ÛŒ شود.
در جنبش تجدد، مخالÙت با پدرسالاری Ùˆ زدودن خشونت، زنان در ص٠جلو یند. آنان با Øضور Ùعال، جامعه را براي همه لطيÙتر/ انساني تر مي كنند. جامعه دربرگیرنده Ù…Øيط زيستي/ كار، كودكان، كارگران، مليتها، اقليتها، Øيوانات، پيران، Øتي مردان، نیز Ù…ÛŒ باشد. زن با غريره زيبايي/ هنري، تلطي٠عاطÙÙŠ مادري، ايثار بي پايان Ùˆ پشتكار جامعه را به ارزشهاي پيش رÙته تر انساني نزديك ميكند. آنها از زير لايه هاي چندگانه ستم Ùˆ نابرابري نه تنها مبارزه خود را پيش ميبرند؛ بلكه رÙاه ايمني كودكان، پيران، Øيوانات را ارتقا مي دهند. بويژه بخش جوان آن با نزديكي به پسران، اردوي عظيمي را براي تعميق اصالت Ùردي / Øقوق شهروندي تشكيل مي دهند. در جامعه ÙŠ شهري جديد بهبود Ù…Øیط زیستی/ کار، ازدیاد Ùضای سبز، ØÙ„ آلاینده ها، بهبود وضع اقلیتها، کودکان، جانواران از الویت برخوردار Ù…ÛŒ شوند. مثلا نجاست سگ کنار گذاشته شده، آنرا براي پاسداري از انسان بيدÙاع/ Ù…Øبوس (زلزله)ØŒ راهنمایی کوران، Ú©Ù…Ú© به نیروهای ضد مواد بمقام اجتماعی نوین ارتقا داده؛ صاØب Øقوق اجتماعي شده Ú©Ù‡ ایذای آن با جریمه روبرو Ù…ÛŒ شود. داشتن گربه مونسی برای تنهایی میشود. مقراراتی برای پیش گیری از انقراض برخی جانواران وضع Ù…ÛŒ شود.
اختلالات روØÛŒ. از 100 هزار سال پیش انسانها از مرکز اÙریقا پای پیاده به مشرق Ùˆ شمال برای خوراک در چند موج راه اÙتادند. در Ùلات ایران هم چند موج از 20 هزار سال پیش نخست از غرب (بومیها) با گله سپس از 4 هزار سال پیش از شمال (آریایها) با اسب آمدند. آنها باخود ساختار تکاملی ژنتیک، Ù…Øیط جدید ویروسی، واهمه Ùˆ همهمه اجتماعی را داشتند. در طول Øیات، یکی از مصائب بشر بیماری Ù…ÛŒ باشد. این یا بخاطر تهاجم ویروسی، عدم توازن مصونیت، نارسایی ژنتیک Ùˆ یا بخاطر عدم توازن هورمنی مغزی میباشد. عوارض این بیماریها کاهش توان انسان با نتیجه مرگ زود رس Ù…ÛŒ باشد. از همان اول تاریخ، انسان برای مداوای بیماری مواد Ùˆ اوراد با هد٠ترمیم تن Ùˆ روان را واسطه قرار داد. شاعران از اØاد جامعه هستند؛ با استعداد Ùˆ ممارست هنري، پيام خود را در جامعه پخش مي كنند. اين انسانها هم وارث ساختار ژنتيك، متابوليك، هورموني خانوادگي، كنش / واكنش Ù…Øيط Ùرهنگي (اخلاقيات) سنتي، هم بیدÙاع در مقابل شط اشعه/ ذرات/ ویروس/ تک یاخته ها، Ùعل / انÙعلات رويدادهاي جوي/ اجتماعي/ جهاني مي باشند. در روانشناسي رابطه بين خلاقيت هنري Ùˆ اختلالات روØÙŠ تبيين شده. Ø®Ùلق ناپایدار به هزينه Øیاتی (مریضی، کوتاهی عمر) مي تواند به Ø¢Ùرينش هنري كمك كند؛ ولي هنرمند باتعادل روØÙŠ هم مي تواند همان اندازه خلاق باشد {7}. البته خلاقان Ùكري نرمال بيشتر در علوم Ùˆ معماري ند. اگر آمار يك بيماري در مردم از طريق علمي، تجربي، يا نمونه برداري در دست باشد- شاعران هم مشمول اين آمار ميشوند. ولي اختلالات روØÙŠ Øساسيت هنرمند را بيشتر مي كند. لذا منطقي است كه انتظار داشت در شاعر اختلالات روØÙŠ بيشتر از توده ها باشد – در آمریکای شمالی این بطور آماری صادق است. اين استنتاج را ميشود در مطالعه ÙŠ Ø¢ ثار، مدارک پزشگی، نامه هاو رÙتارهای اجتماعی (شغلی، صنÙی، سیاسی) آنها Ùˆ خاطرات كتبي در مورد آنها بدست آورد.
آسيبهاي روØÛŒ شامل ند بر: اÙسردگي، 2قطبی (دلمردگي/ سرخوشی = مانيا)ØŒ اضطراب، وسواس /عقده رÙتاري (ميل قوي به يك عمل/ تك Ùكري در باره يك موضوع مانند تقاص یا مرگ)ØŒ خودخواهی اÙراطی، اوهام عجيب، صدا / سیما / سودا در سر، علائم روØÙŠ (خود بزرگ بيني، Øقارت، ترس، ادعای رابطه با متاÙيزيك)ØŒ مشغله ذهني/ رÙتاري (دور يك Ùكر / تسبيØ)ØŒ Ùکر خودكشي. در قرون وسطا مصر٠مشروب/ مخدر Ùˆ کمکهای بالینی (ابن سینا، رازی)ØŒ ایجاد آثار هنری راههای عمده تسکینی بودند. معمولا اختلالات روØÛŒ در ادوار نامساوی اÙسردگی Ùˆ سرخوشی عارض بیمار Ù…ÛŒ شوند. در Ùاز اول دلمردگی، Ú©Ù…ÛŒ توان کار، Ùکر خودکشی، نهایتا بیقراری Ùˆ تغییر شغل عوارض آن است. در مرØله دوم، پرکاری، شوخ طبعی، آرزوهای بزرگ، بیقراری Ùˆ تغییر شغل (بدلایل جدید دیگر!) عارض Ù…ÛŒ شوند. اين بیماریها درآغاز سده 21Ù…ØŒ با ÙÙ† آوری رایانه ای تصویری (MRI/PET) Ùˆ ژنتیک بسيار پژوهيده شده اند. مقولات طبي اÙسردگي، اضطراب، بیگانگی باختصار بيان مي شوند.
اÙسردگي به معني وضع روØÙŠ ناسالم ادواری براي مدتي در Ùرد است. علايم آن بصورت غم، Øساسيت، بي علاقگي، خستگي در مريض ظاهر ميشوند. در موارد بسياري به خودكشي يا اعتياد مي انجامد. مرثيه خواني در شعر نو پرده اي بر علايم اين بيماري مي كشد. لذا بايد از جنبه عام زاري Ùرهنگي، وجه Ùردي اÙسردگي را جدا كرد.
اضطراب توجه ذهني غيرطبيعي به يك شئي، Øادثه، آينده، تصميم ميباشد. علايم آن بيقراري، تهييج، اØساس ÙˆØشت، عدم ثبات روØÙŠ است كه گاهي به وسواس (ذهني/ رÙتاري) مي انجامد. در اين بيماري، آتوريته در زندگي بيمار يكي از علل اختلالات ميشود (نقش پدر در اضطراب كاÙكا، رک به نامه هاي Ùروغ به پدرش).
بيگانگي بي مهري، كم توجهي به ديگران Ùˆ رسوم سنتی، اØساس بيم از ديگران، عذاب در Ù…Øيط كار، خانواده، اجتماع تعري٠شده (شغل عوض کردن مکرر هدایت). يكي از علل آن شهرنشيني است كه Ùرد را از Ù…Øيط آشناي ايستاي روستا/ ايل به خياباني در يك شهر بزرگ متغير پرت مي كند. به اين روند ابزار قهر دولتي، كمي تØرك شهري، اخبار موØØ´ جنايات در ذهن Ùرد اÙزوده ميشوند. رک به بیگانه کامو، ترجمه آل اØمد، Ùˆ شعر مهاجر Ùارسی، اسماعیل نوری علا، 1377. این ترجمه رÙتار بیگانگی با اولیا/ Ù…Øیط را در Ùرهنگ شهری وارد کرد- سپس هالیوود (کازان، جمیز دین، براندو) این رÙتار را توده ای کرد- بویژه در تهران – پس از کودتای تابستانی 3Ù…ØŒ 28مرداد 1332. جنبه ÙلسÙÙŠ/ ادبي بیگانگی منتج از شهرنشینی سریع (اگزيستانسياليزم = اصالت وجود- كيركه گورد، سارتر، كامو، دبوار) بماناد.
سه اختلال روØÙŠ Ùوق علل Ù…Øيطي يا بدني هم دارند: Ù…Øيطي شامل شرايط جوي، مرگ عزيزي، تعطيلي، تضیع Øقوق مدنی، اجØا٠به Ùرد/ شناسی مانند دوست/ قوم/همسایه مي باشد. عوامل بدني شامل متابوليك، ژنتيك، هورمنی اند. در كشورهای پيشرÙته ÙŠ آمريكاي شمالي 10% جميعت بالغ از اÙسردگي رنج مي برند، Øدود 30 میلیون Ù†Ùر. دارو هاي بسياري براي مداوا وجود دارند. اين اختلالات در روال طب باليني Ùˆ روانكاوي تØليلي Ø´Ùا پذيرند. داروهای رایج ضداÙسردگی Prozac, Paxil, Zoloft در تقلیل پندار Ùˆ رÙتار برای ضدخودکشی موثرند.
لودويگ، دانشمند مقيم كنتاكي- امريكا{7}ØŒ در تØقيق خود، هزينه شهرت- ØÙ„ مسئله خلاقيت/ جنون، مي نويسد: اختلالات روØÙŠ در طول جواني هنرمندان تا يك/ سوم بوده كه در دوره بلوغ Ùكري (بخاطر عدم مداوا) به دو/ سوم اÙزايش مي يابد. اين نكته در مشاغل ارثي مثل سلطنت بسيار مهم است! این ارقام نشان میدهد Ú©Ù‡ هنرمندان 3 برابر مردم عادی اختلالات روØÛŒ دارند.
روانشناس انگلیسی، پست، ثابت کرد Ú©Ù‡ آمار اÙسردگي در شاعران 2 برابر مردم عادي ست {6}. زندگي اين هنرمندان عرصه كارزار خروش ديو Ø±ÙˆØ Ø¯Ø± جمجمه با عينيت هنر اجتماعیشان مي باشد. لودويگ ادامه مي دهد، در شهرت هنرمند كه با كمك نيروهاي اجتماعي/ تاريخی Ù…Øيط تØقق پذيرند Ùˆ براي جاوداني شدن آثار هنرمند ضروري ند،8 عامل زیر موثرند:
1. بروز استعداد/ قابليت خاص كودك.
2. رشد قابليت كودك با Øمايت اوليا كه خود اهل Øال ند يا Øساسيت روØÙŠ دارند.
3. ایمان به آزادی ذهنی/ بیانی، پيكار بضد سنت، منجر به واكنش اوليه منÙÙŠ جامعه ميشود.
4. گنجايش زياد تنهايي/ خود – اتكايي هنرمند.
5. روبرویی با آزمون جسمي (عليلي / صانØÙ‡ نزديك به مرگ) در آغاز زندگي.
6. تاكيد بر كار خلاق خود با ’مهر متمايز شخصي.
7. سماجت در ابقای سبک برگزيده خود در روند Ø¢Ùرينش.
8. تجربه تلاطم روØÙŠ كه در روند Ø¢Ùرينش هنري تسکین يابد.
اگر اختلالات روØÙŠ با هيجان Ù„Øظه اي، سرخوشی/ مانيك، يا علايم ديگر شديد شود به روند Ø¢Ùرينش خلل وارد كند. لذا جنون غايي مخل Ø¢Ùرينش هنري است. شايد شراب خواري ØاÙظ Ùˆ خيام، خوش گذراني نبوده یا سماع Ùˆ ریاضت Ùˆ سÙر (تغییر مکان) مولانا، عرÙانی نبوده بخاطر بيماريهاي روØÙŠ آنها بود. خودكشي وان گوگ، همينگوي، سيلويا پلاث، ویرجینیا وولÙØ› دائم الخمری تنسي ويليامز، ترومن کاپوتی، اخلاق « Ùاسد» بودلر، ورلن، رمبو، ژيد؛ ترس/ دلهره پو، گوگول؛ اÙسردگي Ùصلي/ دوقطبي اميلي ديكنسون، عقده قمار داستا يوسكي، غلیان بیانی Ùˆ كشته شدن در دوئل پوشكين، لرمانتوÙØ› جنون/ غمØالي بايرون، جويس مربوط به اختلالات روØÙŠ آنها بود. بيماري، شاعر را Øساس / بهانه گير به Ù…Øيط مي كند. در برخي شديدتر بوده در برخي Ø®ÙÙŠÙتر. برخي اثرات مخرب بيماري را با اعتياد به دود/ شرب /تزریق مواد تخÙي٠مي دهند. اين بيماري ها در گذشته تشخيص/ مداوا نمي شد ند. ولي در قرن 21Ù… بويژه در غرب در روال طولاني مشاوره/ دارويي التيام پذيرند. اکنون داروهاي مداواي موثر براي برخي اختلالات رواني مزمن در دسترس ند. نباید مواد اعتيادي را نهي كرده، بدون گسترش ابزار مداواي همگاني بيماران روØÙŠ. اين زمختي اجتماعي Øساسيت هنرمند را تشديد (عود) مي كند. از بيمار سردرگربيان ميكده را ميگيرند؛ ولي ابزار تيمار را از او دريغ مي كنند. اشتهار این ادیبان در Øیات خود Ùˆ Ú©Ù…ÛŒ بعداز مرگ آنها، بخاطر هواداران اÙسرده غلو Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ در روال تاریخی، مقام واقعی خود را Ù…ÛŒ یابند.
بمرور در روال اجتماعي، روان Ùˆ Ú˜Ù† در پندار، Ú¯Ùتار، رÙتار هنرمند ظاهر ميشوند. اين را در اÙسردگي Ùروغ، هدايت، وان گوگ، پو، گوگول، كاÙكا ميتوان ديد. تبيين سه اختلال روØÙŠ – اÙسردگي/ سرخوشی، اضطراب/ دلهره، بيگانگي/ انکار – با ØÙاري در شعرنو مشكلات زير را در بر دارد:
1. زندگي خصوصي شاعرهنوز Ù…Ùصل توصي٠نشده.
2. زاري، مویه، Øجب Ùرهنگی، استتاري بر علايم اين اختلالات است.
3. ذهن آزاد شاعر نو در تضاد با Ù…Øدوديت دولتي، خلجان مصا٠تنهاي خود را اÙزون بر اختلال روØÛŒ در شعر وارد كند.
4. سبك سهل Ùˆ ممتنع (آسان برای مردم Ùˆ سخت برای ممیزی) رك گويي را استتار كند. در نیم قرن آخر مشروطه، شاعر شعر خود را با Ùاعل "شاه" Ù…ÛŒ نوشت؛ برای نشر "شب" را رمزی برای Ùاعل Ù…ÛŒ گذاشت تا از ممیزی بگذرد. خواننده هزوارش شب را شاه میخواند!
5. پايه Ù…Øدود شهري روشنÙكري خوانندگان Ùارس Ùˆ كمي دامنه Ù†Ùوذ شهرستاني شعر نو علل / علايم اختلالات روØÙŠ در روستا را – در آثار شهرستاني - مختÙÙŠ كند.
6. اگر در جامعه 10-15 % جميعت بالغ از سه اختلال روØÙŠ Ùوق رنج ببرند، آنها خواننده پروپاقرص آثار شاعران بيمار ند؛ این طرÙداری منجر به غلو شهرت مقطعی این شاعران Ù…ÛŒ شود.
شیوه نقد. بازار شعر نو هنوز وسيع نيست تا بتواند كتابي در باره زندگي يك شاعر نو را جذب كند. لذا Ø´Ø±Ø Ú©Ø§Ù…Ù„ زندگي شاعرنو در دست جامعه نيست. بزرگترین خدمت Ùرهنگی پوران Ùرخزاد، شراگیم یوشیج، زردشت اخوان ثالث، آیدا شاملو، خواهر سپهری نوشتن ونشر بیوگراÙÛŒ Ùروغ، نیما، مهدی، اØمد Ùˆ سهراب است. مشكل است كه خصوصيات شخصي شاعر را بخاطر Øجب اجتماعی Ø´ در شعرهاي چاپي او ØÙاري كرد. در Ùرهنگ ايران، هنوز Ø´Ø±Ø Ø²Ù†Ø¯Ú¯ÙŠ خصوصي يك Ùرد از Ù…Øرمات است. ولی نسبت به ادبیات قرون وسطای ایران ادبیات معاصر تخیلات هنرمند را آشکارتر Ù…ÛŒ کند. منابع براي مطالعه زندگي شاعر نوسرا بقرار زیرند:
1. شعر نو، بر خلا٠شعر سنتي، تا Øدودی در برگیرنده زوایای زندگي خصوصي شاعر مي باشد؛ آثار شاعر نو نقد Ùˆ تØليل بیشتر شده اند.
2. ادبيات Ø´Ùاهي درباره شاعر بصورت خاطره نزد اديبان همسن يا جوانتر وجود داشته، پراكنده نشر ياÙته اند.
3. Ø´Ø±Ø Øال زندگی بوسیله نویسندگان دیگر.
4. نامه/ کارت پستال ها به دوستان، خویشان، دیگران؛ سÙرنامه.
5. مدارک پزشگی، شغلی، سÙری.
6. اقلامغیرکلامی- نقاشی، مجسمه، عکس، ویدیو، سی دی، Ùیلم.
7. آثار هنری مورد پسند آنها (چایکوÙسکی، کاÙکا، وان گوگ، پلاث).
یکی از منابع عمده رخنه به روان هنرمند، آثار هنری مورد پسند اوست. در شعر، Ù†ØÙˆ ترکیبات کلامی امکان استخراج الگوی غالب در اثر را میدهد. این الگو با معیارهای بالینی-روانی Ù…ØÚ© زده Ù…ÛŒ شود. نتیجه گیری در جهت تشخیص مرض یا در مواردی مداوای بیمار انجامد. در خاتمه باید اÙزود Ú©Ù‡ ÙÙ† آوری رایانه ای با 2 مدل عمده زبان وجوه غالب کلامی در شعر را استخراج کرد. اصولا زبان مجموعه جمله، کلمه، Øر٠است. نیز زبان مجموعه دستور، کلمه (معنی، Ù„Ùظ)ØŒ نگارش است. پس:
(دستور، معنی، Ù„Ùظ، نگارش) ∑ = (( Øر٠∑ =) کلمه ∑ = )جمله ∑ = زبان
روندیابی رایانه ای برای تشخیص، ترجمه، تصØÛŒØ Ù…ÛŒØ¨Ø§Ø´Ø¯. در 2 مدل زبان (Ùرکانس Øر٠مØتمل در کلمه Ùˆ ترکیب Ù…Øتمل کلمه در جمله)ØŒ اØتمال شرطی Ùˆ آماری بکار میرود تا اغلاط نگارشی ØªØµÛŒØ Ø´ÙˆÙ†Ø¯. مثلا در یک متن نرم اÙزاری، خر بلا از خر ملا Ú©Ù… اØتمال تر است؛ لذا دومی ØªØ±Ø¬ÛŒØ Ø¯Ø§Ø¯Ù‡ میشود. این ÙÙ† در اسکن تصویری متن Ùˆ تبدیل آن به UTF با تصØÛŒØ Ø¢ØªÙˆÙ…Ø§ØªÛŒÚ©ÛŒ کاربرد دارد.
نتیجه. در مطالعه آثار خمسه اول، در سطرهای شعری آنها، این واژه ها بوÙور ديده ميشوند: غم، تنهايي، خالي، دلگير، اÙسردگي، دل تنك، جنون، خسته، غربت، بيم، زوال، دل گرÙته، ابري، جدا، نوميدي، Ù…Øصور، Øزن، اشگ، گریه، مرثيه، خامشي، تهي، مسكين، عزلت، نااميد. تصاوير اضطراب تنگنا مانند گور، چاه، غرق شدن نيز وجود دارد. تنگي Ù†Ùس، خلجان، دلهره، ترس هم آمده. توصي٠بيگانگي با سودای عشق نازمینی پرØرمان برای کسب سمپاتی (تعرض انقعالی مریض) در Ù…Ùصلهاي شعرنو را هم مي شود باز شناخت. نقلهایی با کلمات Ùوق از آثار آنها Ú©Ù‡ تبلور علايم سه بيماري Ùوق اند، آورده ميشوند: صادق هدايت (1330-1282)ØŒ Ùروغ Ùرخ زاد (46-1313)ØŒ نيما يوشيج 64 سال (38-1274)ØŒ اØمد شاملو75 سال (79-1304)ØŒ مهدي اخوان ثالث 62 سال (69-1307)ØŒ سپهري 52 سال (59-1307). طول عمر متوسط آنها 53 سال است؛ کمتر از عمر متوسط ملی- بدون مرگ ومیر نوزادان در جهان سوم. مرگ زود رس روشنÙکر داخل Ùˆ طول عمر در تبعید جمالزاده 105 سال (1892-1997 ) Ùˆ علوی 93 سال (1282-1375) قابل غور است. اين علايم را Ù…ÛŒ توان با خاطراتی از زندگي نامه (Ú†Ù‡ كتبي Ú†Ù‡ Ø´Ùاهي) شاعران چاشني زد. نثر هدایت بویژه بو٠کور به شعر نو بسیار نزدیک است Ùˆ بر اشعار Ùروغ تاثیر دارد. بعلاوه زندگی او الگوی بارز بیماری Ùˆ هنر Ù…ÛŒ باشد. از این رو چند نقل قول هم از او Ù…ÛŒ آید. اين نقل قولهاي شعري را با دو منبع نقد اشعارشان Ùˆ خاطره نويسي خود يا ادبيان ديگر ميتوان Ù…ØÙƒ زد. از تطبيق تØليل آثارشان مقوله های اÙسردگي، اضطراب، بيگانگي در شعر نو را ميتوان استنتاج كرد. این اختلالات در دیگر ادیبان هم هست: بهرنگی، ساعدی (رک 3 شاهرخی)ØŒ آل اØمد، رØمانی. جامعه سنتی امکان برخورد صØÛŒØ Ø¨Ø§ این اختلالات را ندارد. چون پیش از مداوا نیاز به علت یابی، آمار، Ùˆ نهادهای مدنی Ù…ÛŒ باشد.
هدایت. در میان ادبای معاصر بیشترین توجه بآثار Ùˆ منش هدایت با نقد ادبی Ùˆ تاویلات روانشناختی شده است. او در 23 سالگی خواست خود را در رود در بلژیک غرق کند؛ او هم اعتياد داشت. Ùربد Ùدایی، استاد روانشناس، میگوید {8- همشهری}: هدایت بیماری اختلال Ùخلقی دو قطبی داشت: دوره تناوب خمودگی، اÙسردگی Ùˆ Ú©Ù… کاری ممتد با دوره سرخوشی، Ø®Ùلق بالا، Ú©ÙˆÚ© بودن، Ø¢Ùرینندگی، تولید ادبی زیاد، طنز، سرزندگی، نکته سنجی، اعتماد بنÙس. این نظریه بر اساس استخراج از منابع 6 گانه Ùوق بوده؛ منطبق بر نظر نقادان دیگر هم است (رک 9Ùˆ 2). در آثار او اÙسردگی، مرگ، بیماری، انØطاط غلبه دارد.علت دیگر اÙزون بر این اختلال روØÛŒ Ú©Ù‡ منجر به خودکشی با گاز در پاریس شد، باین قرار است: Ùشارهای Ù…Øیط (مضیقه مالی، انتظارات خانوادگی رقابت با برادران Ùˆ شوهر خواهر). « تمام هستي من سر Ú†Ù†Ú¯Ùƒ باريك آويخته شده Ùˆ در ته چاه عميق Ùˆ تاريكي آويزان بودم.» بو٠كور، ص 47. « دنيا به نظرم يك خانه ÙŠ خالي Ùˆ غم انگيز آمد..» همانجا، ص 76. " درزندگی زخمهايی هست Ú©Ù‡ مثل خوره Ø±ÙˆØ Ø±Ø§ در انزوا وتنهايی Ù…ÛŒ خورد ومی تراشد." همانجا.
Ùروغ . اÙسردگی او را Ù…ÛŒ توان در نامه ها Ùˆ آثار او دید. به تعرض انÙعالی Ùروغ در خاطرات زن اول اØمد شاملو اشاره شده. Ùرخزاد در 16 سالگي با زدن رگ دست خواست خودكشي كند؛ به سيگار هم معتاد بود. تکرار (Ùركانس) غم در Ùروغ از همه بالاتر است. باید ستم 2 لایه بر زن روشنÙکر را در نظر داشت. « همه ÙŠ هستي من آيه ÙŠ تاريكيست../ در اتاقي كه به اندازه ÙŠ يك تنهايي ست../ آسماني ست كه آويختن پرده اي../ به چيزي در پوسيدگي Ùˆ غربت واصل گشتن../ گردش Øزن آلودي در باغ خاطره هاست../ پري كوچك غمگيني» تولدي ديگر. Ú†Ù‡ خوب بود كه تاريخ نگارش شعر داده Ù…ÛŒ شد. آنگاه ميشد شعر را با Øال Ùˆ كار Ùروغ در آن مقطع زماني Ùˆ شرايط Ù…Øيطي او تØليل تطبيقی/ قیاسی كرد. بيمار اÙسرده كم توان، گاهی ناظر خود بوده يا بيرون از خود بودن را Øس مي كند: « اگر به خانه ÙŠ من آمدي../ يك دريچه.. بيار.. كه از آن/ به ازدØام كوچه ÙŠ خوش بخت بنگرم.» هديه. « از دو سيگار روشن/ .. دو تنهايي» جÙت. « جمعه ÙŠ متروك/ ..غم انگيز/ .. انديشه هاي تنبل بيمار/ .. خميازه هاي موذي كشدار/.. خانه خالي/.. دلگير/ .. تنهايي Ùˆ تÙال Ùˆ ترديد.» جمعه. « از سكوت ساده ÙŠ غمي ست/ برØرو٠درهم جنون‌‌»‌‌ روي خاك. « كه Ùرو ريخته در من ../ تيره آواري از ابر گران/ عشق غمناكم با بيم زوال» گذران. « غمهاي آدمي را/ غمهاي پاك را» همانجا. " آيا شما Ú©Ù‡ چهره ÛŒ تان را زير نقاب غم انگيز زندگی مخÙÛŒ نموده ايد گاهی به اين Øقيقت ياس آور انديشه Ù…ÛŒ کنيد Ú©Ù‡ زنده های امروزی چيزی به جز تÙاله ÙŠÚ© زنده نيستند." ازخود بيگانگي شهري/ جنسي در جامعه مردسالار- پس از كودتاي تابستاني 32 در تهران Ùˆ قلع Ùˆ قمع نهادهای مدنی/ سیاسی - دلسردي اجتماعي زنان را دامن زد. اين را Ùروغ در نامه هايي به پدرش بيان كرده؛ كوشيد در سÙر Ùرنگ خود را خارج از ايران مستقر كند؛ شعر برايش جدي بود زیرا تسکین روØÛŒ قلمداد میشد. در روال انقلاب جمهوری Ùˆ جنگ دهه 60 تØولات تند / گسترده اجتماعي اين ديد Ùروغ را وسعت جغراÙيايي داد؛ زمينه عيني رشد كمي رهروان ديد مونث شعري ايران شد. الگوي بر آمده از زندگي Ùروغ را Ù…ÛŒ توان خلاصه كرد: هوش Ùˆ غريزه سرشار ادبي، آموزش Ùارسي در ايران، بيقراريها (اليناسيون)ØŒ خواست به خروج از ايران، پر كاري هنري Ùˆ اÙسردگی، صميميت/جد/ عشق، زباني گزيده / گزنده، بشارت شاعرانه ايراني آباد، آزاد، شكوÙان.
نيما. در مورد زندگی نیما از دیدگاه روانشناختی باید پژوهش بیشتری شود (رک آل اØمد، پیر مرد چشم ما بود). در بسیاری از Ùرهنگها، هنوز تعصب بضد اختلالات روØÛŒ وجود دارد. لذا تشخیص، بروز علائم، نسخه مداوا مخÙÛŒ Ù…ÛŒ مانند. « مرده را ماند در گورش تنگ/ به دل سوخته ÙŠ من ماند/ به تنم خسته، كه مي سوزد از هيبت تب.» هست شب. اضطراب اينجا با Ùشردگي Ùˆ اØساس Ø®ÙÚ¯ÙŠ گور آمده. اÙسردگي به علت ابری بودن: « در اين دنياي ابر اندود» خانه ام ابريست. «من دلم سخت گرÙته ست» زردها. شايد خاطره لادبن، برادر نيما، Ú©Ù‡ پس از کودتای سوم اسÙند 1300 بجبر به دولت كشور شمالي گريخت، در شب سرد زمستاني، در ذهن نیما ØÚ© شده، پارانويای اورا تشدید کرد: « من چراغم را در آمد رÙتن همسايه ام اÙروختم در يك شب تاريك/.. Ú¯Ù… شد او: از من جدا، زين جاده باريك. » " آي آدمها" Ø´Ø±Ø ØªÙ‚Ù„Ø§ÛŒ ناامیدانه Ùردی در اجتماعي خشن بوده Ú©Ù‡ با اÙسردگي Ùˆ طنزشاعر همراه است.
شاملو. در خاور میانه شاعر ملی به اسطوره Ù…ÛŒ پیوندد. از عکسها Ùˆ Ø´Ø±Ø Ø±Ùت Ùˆ آمد با او میتوان اعتیاد او را به سیگار دید. انرژی زیاد او منبع لایزالی برای کارهای ادبی بود. شاملو دو قطبي روØÙŠ را با « به بودن يا نبودن» هاملتي مي آميزد: « Ùريادي از نوميدي Ùريادي از اميد» شبانه. اÙسردگي از تاريكي را چنین ميپردازد: « Ú†Ù‡ غم آلود شبي بود» شبانه.
سپهري. او در ÙلسÙÙ‡ شرق آرامش نسبي ياÙت. شاید سÙرهای او تسکینی برای بی قراری Ø´ در تغییر مکان بود. با اينهمه تنهايي در سطور Ùˆ تصاويرش با Ø´ÙاÙÙŠ بچشم ميخورند: « پشت هيچ ستانم / آدم اين جا تنهاست/ چيني نازك تنهايي من.» واØÙ‡ ÙŠ در Ù„Øظه. « دور خواهم شد از اين خاك غريب/ دور بايد شد، دور» پشت درياها. « بوي هجرت مي آيد/ من به اندازه ÙŠ يك ابر دلم مي گيرد/ بايد امشب چمداني را/ كه به اندازه ÙŠ پيراهن تنهايي من جا دارد،» نداي آغاز. «چقدر تنها مانديم » دوست.
اخوان. او اÙسردگي را با اعتياد به سيگار Ùˆ ØªØ³Ø¨ÙŠØ (اضطراب) تسكين داد.« كه اÙسردگي روي/ خورد آب ز پژمردگي دل.» Ú¯Ù„. « از تهي سرشار» چون سبوي تشنه. « آشياني بود، مسكين در Øصار عزلتش Ù…Øصور» مرثيه. « ديد اشكم را/ خامشي بهتر/ هم چون ابر Øسرت خاموش بار من » پيوندها Ùˆ باغ.
منابع.
1. آرین پور، از نیما تا روزگار Øاضر، زوار، تهران، 1376.
2. Ù† میری، مشغول قتل عام روزها هستم- نگاهی توصیÙÛŒ به شخصیت صادق هدایت، همشهری، 1381.
3. Ù… شاهرخی، غلامØسین ساعدی- آخرین روزها در پاریس، عصر نو، 1383 .
4. مریم رییس دانا https://ayandegi.persianblog.com .
5. https://sharghnewspaper.com/831012/html/litera.htm
6. www.psychologypsychiatry.com Felix Post
7. www.sciencenews.org/pages/sn_edpik/b_2.htm Ludwig A
8. www.hamshahri.net/vijenam/tehran/1381/810806/adab.htm
9. parvaztaoj.persianblog.com/1383_4_parvaztaoj_archive.html
10. www.hylit.net/ba/more/1392_0_2_0_M
11. https://www.iranonline.com/literature/index-nima.html
12. https://www.shamlou.org/
13. https://www.forughfarrokhzad.org/
14. https://www.sohrabsepehri.com/
15. https://www.sadeghhedayat.com/
16. https://mehdi1307akhavan1369.persianblog.com/
نازی نوشت
خیلی برام جالب بود Ú©Ù‡ مقاله به این زیبایی Ùˆ جامعی هنوز خوانده نشده Ùˆ خالی از نظریه است. کار شما واقعا عالی بود. موÙÙ‚ باشید