عقلانیت غربی از دیدگاه ماکس وبر
Ú¯Ùتگو با يدالله موقن
â€â€ŽÚ¯Ùتگو کننده Ù…Øمد رضا ارشاد
يدالله موقن، دارنده درجه كارشناسى Ùيزيك از دانشگاه هال Ùˆ كارشناسى ارشد تاريخ Ùˆ ÙلسÙÙ‡ علم از دانشگاه ليدز انگلستان است. نگاهى كوتاه به ترجمهâ€Ù‡Ø§ØŒ نوشتهâ€Ù‡Ø§ØŒ Ú¯Ùتâ€ÙˆÚ¯ÙˆÙ‡Ø§ Ùˆ يادداشتâ€Ù‡Ø§ÙŠÙ‰ كه از موقن هر از چند گاه در برخى از نشريهâ€Ù‡Ø§ Ùˆ مجلهâ€Ù‡Ø§Ù‰ كشورمان به چاپ رسيده، نشانگر علاقه وى به شناسايى جنبهâ€Ù‡Ø§Ù‰ متمايز سنت Ùˆ مدرنيته Ùˆ درك سازوكار آن دواست. از اين رو چالشâ€Ù‡Ø§Ù‰ نظرى موقن با برخى از جريانâ€Ù‡Ø§Ù‰ روشنÙكرى معاصر ايران Ùˆ متهم ساختن آنها به پيروى از تÙكر اسطورهâ€Ø§Ù‰ از شهرت خاصى برخوردار است. موقن بر اين نظر است كه ما هنوز در جهان اسطورهâ€Ø§Ù‰ پيشامدرن به سر مىâ€Ø¨Ø±ÙŠÙ… Ùˆ بر اين مبنا به درك Ùˆ شناخت درستى از بنيانâ€Ù‡Ø§Ù‰ تÙكر مدرن نرسيدهâ€Ø§ÙŠÙ…. بر همين اساس او به ترجمه چند اثر از ارنست كاسيرر، Ùيلسو٠نوكانتى آلمانى كه به زعم وى مىâ€ØªÙˆØ§Ù†Ø¯ درك ما را از انديشه مدرن پوياتر گرداند Ùˆ به نوبه خود سبب Ùاصلهâ€Ú¯ÙŠØ±Ù‰ ما از تÙكر اسطورهâ€Ø§Ù‰ گردد، روى آورد. برگردان كتابâ€Ù‡Ø§ÙŠÙ‰ چون: «ÙلسÙÙ‡ روشنگرى» (نشر نيلوÙر) «اسطوره دولت» (نشر هرمس)ØŒ جلد دوم از مجموعه سه جلدى «ÙلسÙÙ‡ صورتâ€Ù‡Ø§Ù‰ نمادين» يعنى «انديشه اسطورهâ€Ø§Ù‰Â» (نشر هرمس) از ارنست كاسيرر، ترجمه Ùˆ نگارش مجموعه مقاله â€Ù‡Ø§ÙŠÙ‰ زير عنوان «زبان، انديشه Ùˆ Ùرهنگ» (نشر هرمس) Ùˆ نيز برگردان كتابى با نام «عقلانيت Ùˆ آزادى» كه مجموعه مقاله â€Ù‡Ø§ÙŠÙ‰ درباره انديشه ماكس وبر جامعه â€Ø´Ù†Ø§Ø³ آلمانى است.
* انگيزه شما از ترجمه مقالهâ€Ù‡Ø§ÙŠÙ‰ كه در كتاب "عقلانيت Ùˆ آزادى" آمده Ú†Ù‡ بوده است؟
Ù€ من معتقدم كه براى Ùهم Ùˆ درك جامعه مدرن Ùˆ تÙاوت آن با جامعه سنتى مطالعه آثار ماكس وبر از ضروريات است. مثلاً آثار ماكس وبر در زمينه جامعهâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ دين به ما كمك مىâ€ÙƒÙ†Ø¯ كه دريابيم چرا غرب به راه ترقى Ùˆ پيشرÙت اÙتاد، اما كشورهايى چون چين Ùˆ هند Ùˆ ايران Ùˆ مصر درجا زدند Ùˆ متØول نشدند.
* آيا جامعهâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ دين ماكس وبر مثلاً جامعهâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ اسلام او هنوز هم مورد توجه است؟
Ù€ ماكس وبر دين را از جنبه خاصى بررسى مىâ€ÙƒÙ†Ø¯Ø› به اين معنى كه مىâ€Ø®ÙˆØ§Ù‡Ø¯ بÙهمد ميان اعتقادات دينى يك شخص Ùˆ كردار اقتصادى او Ú†Ù‡ رابطهâ€Ø§Ù‰ وجود دارد. آيا هر دينى براى گسترش نظام سرمايه دارى مناسب است يا نه؟ او Ùقط مذهب پروتستان را مناسب رشد روابط Ùˆ مناسبات سرمايه دارى مىâ€Ø¯Ø§Ù†Ø¯. جامعهâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ اسلام ماكس Ùˆ بر چندان مورد توجه اسلامâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ø§Ù† قرار نگرÙته بود.
اما چون بين برداشت او از اسلام با آنچه اكنون بنيادگرايان اسلامى از اسلام ارائه مىâ€Ø¯Ù‡Ù†Ø¯ØŒ اگر نه مطابقت كامل، لااقل شباهت بسيار وجود دارد، مورد توجه روزاÙزون قرار گرÙته است. مثلاً تأكيد ماكس وبر بر اين كه در اسلام جهاد بر همه امور ديگر تقدم دارد با آنچه بعضى بنيادگرايان اسلامى در همين خصوص مىâ€Ú¯ÙˆÙŠÙ†Ø¯ تطابق كامل وجود دارد.
ماكس وبر علاوه بر تكâ€Ù†Ú¯Ø§Ø±Ù‰â€Ù‡Ø§ درباره جامعهâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ هندوئيسم Ùˆ بوديسم Ùˆ مذهب پروتستان كتابى درباره جامعهâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ دين به طور عام نوشته است. «تالكوت پارسونز» معتقد است كه كتاب جامعهâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ دينى يكى از مهمترين كتابâ€Ù‡Ø§ÙŠÙ‰ است كه در قرن بيستم نگاشته شده است. او بر ترجمه انگليسى كتاب ياد شده مقدمهâ€Ø§Ù‰ نوشته است كه من آن را تØت عنوان «ساختâ€Ù‡Ø§Ù‰ منطقى »جامعهâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ دين« ماكسâ€ÙˆØ¨Ø± ترجمه كردهâ€Ø§Ù… كه در همين كتاب عقلانيت Ùˆ آزادى به چاپ رسيده كه البته Ùهم Ùˆ هضمش دشوار است.
* ماكس وبر از عقلانيت Ùرهنگ غرب Ùˆ پيدايش اين عقلانيت سخن Ú¯Ùته است. در اين باره مطالبى بÙرماييد؟
Ù€ جامعهâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ ماكس وبر را جامعهâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ عقلانيت مىâ€Ø¯Ø§Ù†Ù†Ø¯. ماكس وبر مهمترين خصيصه Ùرهنگ غرب را عقلانيت مىâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ø¯. اين عقلانيت در علم، در Øكومت، در نظام قضايى، در سازمانâ€Ù‡Ø§Ù‰ سياسى در ساختار دولت Ùˆ نظام اقتصاد سرمايهâ€Ø¯Ø§Ø±Ù‰ غرب تبلور ياÙته است. بنده براى ارائه اين جنبه از نظريات ماكس وبر مقاله »پيدايش عقلانيت غربى از ديدگاه ماكس وبر« را ترجمه Ùˆ نگارش كردهâ€Ø§Ù… كه اولين مقاله كتاب عقلانيت Ùˆ آزادى است Ùˆ نظريات ماكس وبررا درباره رهبرى كاريزمايى، سلطه سنتى، سلطه عقلانى، سلطه شخصى، سلطه غيرشخصى Ùˆ نوع قوانين Ùˆ نظام Øكومتى Ùˆ قضايى كه وابسته به آنهاست شامل مىâ€Ø´ÙˆØ¯.
* از نظر ماكس وبر جامعه مدرن با جامعه سنتى Ú†Ù‡ تÙاوتâ€Ù‡Ø§ÙŠÙ‰ دارد؟
Ù€ جامعه مدرن Ùˆ جامعه سنتى را از جنبهâ€Ù‡Ø§Ù‰ مختل٠مىâ€ØªÙˆØ§Ù† با هم مقايسه كرد. جامعه سنتى معمولاً جامعه دينى است Ùˆ ارزشâ€Ù‡Ø§Ù‰ دينى، Øيات Ùردى Ùˆ اجتماعى را اشباع كرده است. اما جامعه مدرن، جامعهâ€Ø§Ù‰ سكولار يالائيك است، يعنى جامعهâ€Ø§Ù‰ غيردينى است. بر جامعه سنتى، سلطه سنتى يعنى Øكومت سنتى Øاكم است. اين سلطه، سلطهâ€Ø§Ù‰ شخصى Ùˆ غيرعقلانى است. اما Øكومت يا سلطه در جامعه مدرن عقلانى Ùˆ غيرشخصى است. بر جامعه سنتى قوانين شرع Ùˆ در برخى موارد قوانين عرÙÙ‰ Øاكمâ€Ø§Ù†Ø¯. اما برجامعه مدرن، قوانين موضوعه كه پارلمان آنها را وضع كرده جارىâ€Ø§Ù†Ø¯.
در جامعه سنتى، سنت مقدس Ùˆ نقض ناشدنى است اما جامعه مدرن، سنتâ€Ø³ØªÙŠØ² است، از اين رو در آن نقد Ùˆ انتقاد امرى رايج است، اما در جامعه سنتى نقد Ùˆ انتقاد، دشمنى Ùˆ كينهâ€ØªÙˆØ²Ù‰ تلقى مىâ€Ø´ÙˆØ¯. همچنان كه Ú¯Ùتم مهمترين خصلت جامعه مدرن، لائيك بودن يا سكولار بودن آن است.
* آقاى موقن! مىâ€Ø¨ÙŠÙ†Ù… كه شما دو Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ù„Ø§Ø¦ÙŠÙƒ Ùˆ سكولار را متراد٠هم به كار مىâ€Ø¨Ø±ÙŠØ¯. سكولاريسم Ùˆ لائيسيته Ú†Ù‡ معنايى دارند Ùˆ آيا ميان اين دو تÙاوتى هست؟
ــ سكولاريسم عبارت از اين اعتقاد است كه اخلاق بايد صرÙاً بر پايه شادى Ùˆ سعادت Ùˆ رÙاه نوع بشر در همين زندگى زمينىâ€Ø§Ø´ متكى باشد نه بر ارزشâ€Ù‡Ø§Ù‰ دينى Ùˆ اعتقاد به آخرت.
در مسيØيت لاتينى، سكولار به معناى »دنيوى« در مقابل كليسايى است Ùˆ نيز به معناى جامعه مدنى در مقابل جامعه دينى يا امت است. سكولار شدن يا سكولار كردن جامعه به اين معناست كه دست كشيشان از امور سياسى Ùˆ قضايى Ùˆ Ùرهنگى كوتاه شود Ùˆ اداره اين امور به جامعه مدنى سپرده شود Ùˆ Øتى موقوÙات كليسا در اختيار جامعه مدنى قرار گيرد. لائيك به معناى مردم، اÙراد معمولى Ùˆ غير روØانى است. لائيسيته يعنى اÙراد غيرروØانى اداره همه امور را در اختيار دارند نه كشيشان.
لائيسيته يعنى جدايى دين از Øكومت. لائيك كردن جامعه يعنى از ميان بردن خصوصيات دينى امور Ùˆ دنيوى كردن آنها. سكولار Ùˆ لائيك دو Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø ØªÙ‚Ø±ÙŠØ¨Ø§Ù‹ مترادÙâ€Ø§Ù†Ø¯. انگليسى زبانان بيشتر Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø³ÙƒÙˆÙ„Ø§Ø± را به كار مىâ€Ø¨Ø±Ù†Ø¯ Ùˆ Ùرانسوى زبانها بيشتر Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ù„Ø§ÙŠÙŠÙƒ Ùˆ لائيسيته را.
* چرا شما به آثار ماكس وبر علاقهâ€Ù…نديد Ùˆ منتقد ماركسيسم هستيد؟
Ù€ آثار ماركس وبر ما را راهنمايى مىâ€ÙƒÙ†Ù†Ø¯ تا جامعه مدرن غربى را درك كنيم Ùˆ Ùرقش را با جوامع سنتى غير غربى دريابيم. من نمىâ€Ú¯ÙˆÙŠÙ… هرچه ماكس وبر مىâ€Ú¯ÙˆÙŠØ¯ درست است، نه. بسيارى از پيشâ€Ùرضâ€Ù‡Ø§Ù‰ او به نظر من نادرستند، اما تكيه ماكس وبر بر عقلانيت Ùˆ پيدايش Ùˆ رشد عقلانيت درخور توجه است؛ يعنى موضوعى كه اصلاً ماركس مورد توجه قرار نمىâ€Ø¯Ù‡Ø¯. هد٠ماركس واژگونى جامعه مدنى بود نه شناخت عقلانيت Øاكم بر آن. بر عكس او معتقد بود كه جامعه مدنى مدرن، نشانه بارز جدايى Ùرد از جامعه Ùˆ بيگانگى او با خود Ùˆ جامعه است Ùˆ جامعه مدنى از دولت متمايز شده است بنابراين بايد در هم كوبيده شود Ùˆ ديكتاتورى پرولتاريا برپا شود Ùˆ بر ويرانهâ€Ù‡Ø§Ù‰ جامعه مدنى، جامعه سوسياليستى ساخته شود.
* به نظر شما براى تØقق جامعه مدني Ú†Ù‡ تØولاتى بايد در ساختار اجتماعى صورت پذيرد؟
Ù€ در جامعه سنتى سلطه، شخصى Ùˆ غيرعقلانى بوده Ùˆ اين سلطه جنبه مابعدالطبيعى داشته است يعنى Øاكم شخص مقدسى بود كه خود را نماينده خداوند بر زمين مىâ€Ø¯Ø§Ù†Ø³Øª. سلطه يا Øكومت، سرشتى مقدس داشت نه دنيوى يا سكولار. Øاكم، Ùردى معمولى نبود بلكه Øاكميتâ€Ø§Ø´ از سوى پروردگار به او تÙويض شده بود، بنابراين در برابر هيچ كس پاسخگوى رÙتار Ùˆ تصميمات خود نبود. اما در دولت لائيك رئيس جمهور يا نخستâ€ÙˆØ²ÙŠØ± Ùردى معمولى است كه هيچ قدرتي ندارد بلكه از سوى اكثريت مردم براى مدت معلومى برگزيده شده Ùˆ Ùقط سمت نمايندگى اكثريت مردم را دارد ولى او، هم در مقابل اكثريت Ùˆ هم در برابر اقليت پاسخگوست Ùˆ چنانچه پس از انقضاى مدت نمايندگىâ€Ø§Ø´ مجدداً برگزيده نشد، كنار مىâ€Ø±ÙˆØ¯ Ùˆ Ú†Ù‡ بسا اين بار نمايندگان اقليت قبلى، اكثريت آرا را به دست آورند Ùˆ انتخاب شوند. اعضاى پارلمان نيز اÙرادى عادى هستند Ùˆ در برابر مردم Ùˆ قانونâ€Ù‡Ø§ÙŠÙ‰ كه وضع مىâ€ÙƒÙ†Ù†Ø¯ پاسخگو هستند.
البته قانونâ€Ù‡Ø§ÙŠÙ‰ كه آنها وضع مىâ€ÙƒÙ†Ù†Ø¯ سرشتى قدسى ندارند بلكه قانونâ€Ù‡Ø§ÙŠÙ‰ هستند كه انسانâ€Ù‡Ø§Ù‰ معمولى براى Øسن اداره امور جامعه آنها را وضع مىâ€ÙƒÙ†Ù†Ø¯ Ùˆ Ú†Ù‡ بسا با تغيير دولت در انتخابات بعدى پارهâ€Ø§Ù‰ از اين قانونâ€Ù‡Ø§ لغو شوند Ùˆ قانونâ€Ù‡Ø§Ù‰ جديدى وضع گردند. البته قانونâ€Ù‡Ø§Ù‰ وضعى نبايد ناقض Øقوق بشر Ùˆ شهروندى باشند. مسائل اخلاقى Ùˆ دينى Ùˆ يا ارزشâ€Ù‡Ø§Ù‰ دينى - اخلاقى بر وضع اين قانونâ€Ù‡Ø§ نظارت ندارند. سرشت اين قانونâ€Ù‡Ø§ لائيك است. اخلاق نيز در جامعه مدنى اخلاق مبتنى بر اعتقاد دينى نيست، بلكه اخلاق مدنى است كه بر مسؤوليتâ€Ø´Ù†Ø§Ø³Ù‰ Ùرد متكى است. وقتى چنين تØولاتى در ساختارهاى Ùرهنگى سياسى Ùˆ قضايى يك جامعه پديد آمد، در آنجا جامعه مدنى شكل مىâ€Ú¯ÙŠØ±Ø¯.