پیشگÙتار مترجم (یدالله موقن ) بر چاپ چهارم کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری (1395)
ترجمه Ùارسی کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری هنگامی منتشر شد (1376) Ú©Ù‡ ارنست کاسیرر ÙیلسوÙÛŒ Ùراموش شده بود Ùˆ پرداختن به دوره روشنگری نیز چندان طرÙداری نداشت. اما اکنون وضع به Ú©Ù„ÛŒ دگرگون شده است. هم ارنست کاسیرر دو باره Ùیلسو٠و مورخ مطرØÛŒ شده است Ùˆ هم روشنگری موضوع جذابی.
https://telegram.me/moughen
ادوارد سکیدسکی (Edward Skidelwsky) در کتابش: ارنست کاسیرر: آخرین Ùیلسو٠Ùرهنگ Ù…ÛŒ نویسد:
«نوآوری ÙلسÙÙ‡ کاسیرر هنگامی به بهترین وجه آشکار Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ او را با دو سنت ÙلسÙÛŒ دیگری مقایسه کنیم Ú©Ù‡ بر ÙلسÙÙ‡ قرن بیستم Øاکم بوده اند. یکی ÙلسÙÙ‡ تØلیلی، Ú©Ù‡ در آثار منطقی برتراند راسل، گوتلپ Ùرگه Ùˆ لودویگ ویتنگنشتاین ریشه دارد Ùˆ دیگری ÙلسÙÙ‡ "قاره ای" Ú©Ù‡ شدیدا به غیر عقلانیت کیرگه گور Ùˆ نیچه وام دار است Ùˆ با مدرنیسم ادبی Ùˆ اÙراط گرایی سیاسی نیز پیوند دارد. شکا٠میان این دو سنت ÙلسÙÛŒ (...) بازتاب "دو Ùرهنگ" است: یکی علوم دقیق Ùˆ دیگری هنرها Ùˆ علوم انسانی. سبک اندیشه Ùˆ نوشتار این دو مکتب ÙلسÙÛŒ متÙاوت اند Ùˆ Øساسیت ها Ùˆ دستگاه مرجع متÙاوتی دارند؛ از این رو هرگونه Ú¯Ùتگویی میان این دو سنت به طور نومیدکننده ای دشوار شده است.
علاقه مداوم به ÙلسÙÙ‡ کاسیرر در این Øقیقت نهÙته است Ú©Ù‡ او آخرین Ùیلسو٠اروپایی بود Ú©Ù‡ به هر دو Ùرهنگ تسلط داشت. او هم در علوم دقیق Ùˆ هم در علوم انسانی جامع العلوم بود. او Ù…ÛŒ توانست با Ùیزیکدانی مانند اینشتاین Ùˆ با Ùیلسو٠پوزیتیویست منطقی مانند موریتس شلیک بØØ« کند (البته نه جدل) Ùˆ از دیگر سو با هایدگر. ÙلسÙÙ‡ او کوششی در جهت سازش دادن این دو Ùرهنگ است. ÙلسÙÙ‡ کاسیرر شاخه های گوناگون Ùرهنگ، Ú†Ù‡ علمی Ùˆ Ú†Ù‡ غیرعلمی، را ساخت های سمبلیک Ù…ÛŒ Ùهمد Ú©Ù‡ هریک از این ساخت ها معیار Ùˆ اعتبار درونی خود را دارد؛ به این معنا Ú©Ù‡ هرکدام از آنها Ù…ÛŒ کوشد تا واقعیتی یگانه Ùˆ مستقل از ذهن را ارائه دهد. بر این اساس کشاکش میان آنها از میان Ù…ÛŒ رود. هریک از آنها Ù…ÛŒ تواند "Øقیقت" متمایز خود را بیان کند بی آنکه به دیگر ساخت های سمبلیک آسیب برساند. از دیدگاه ÙلسÙÙ‡ کاسیرر این دو Ùرهنگ به منزله یک Ùرهنگ (سمبلیک) آشکار Ù…ÛŒ شوند Ú©Ù‡ بیان های گوناگون همان "انگیختگی Ùˆ Ø¢Ùریندگی" است Ú©Ù‡ "مرکز همه Ùعالیت های انسان است."
ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک کاسیرر در مقایسه با آن دو سنت ÙلسÙÛŒ دیگر جذاب تر Ù…ÛŒ نماید. زیرا آنچه ÙلسÙÙ‡ او ارائه Ù…ÛŒ دهد امکان درک شکا٠میان پوزیتیویسم منطقی Ùˆ اگزیستانسیالیسم است Ùˆ از میان بردن (لااقل به طور جزئی) این جدایی است. این جدایی ناشی از این است Ú©Ù‡ این دو ÙلسÙÙ‡ یکدیگر را تراوش های Ùکری ناآگاه Ùˆ Ùهم ناپذیر Ù…ÛŒ دانند. ÙلسÙÙ‡ کاسیرر این قول Ùˆ وعده را Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ "این دو Ùرهنگ" را جنبه های گوناگون Ùرهنگ واØدی بداند Ùˆ به منزله بخش Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ از Ø¢Ùرینندگی سمبلیک انسان نشان دهد. (...) اندیشه کاسیرر، از Ù„Øاظ روش استقرایی است نه قیاسی. (...) هنگامی Ú©Ù‡ در سال 1999 نگارش این کتاب را در ذهنم Ù…ÛŒ پروردم نمی دانستم Ú©Ù‡ دیگرانی هم هستند Ú©Ù‡ در همین مسیر گام بر Ù…ÛŒ دارند. از آن زمان چرخ های "صنعت کاسیرر" تولید خود را آغاز کرده اند. در جهان انگلیسی زبان نوزایی علاقه به ÙلسÙÙ‡ کاسیرر به طور عمده بر اثر انتشار کتاب Ùریدمن: جدا شدن راهها: کارناپ، کاسیرر Ùˆ هایدگر است.2 Ùریدمن در مقام پژوهشگر ÙلسÙÙ‡ کانت Ùˆ Ùیلسو٠علم، ÙلسÙÙ‡ های کارناپ، کاسیرر Ùˆ هایدگر را پاسخ های متÙاوتی به Ùروریزی نظریه شهود Ù…Øض کانت Ù…ÛŒ داند Ùˆ ÙلسÙÙ‡ کاسیرر را Øلقه واسطی Ù…ÛŒ داند میان دو Øد اÙراطی یعنی ÙلسÙÙ‡ کارناپ Ùˆ ÙلسÙÙ‡ هایدگر. من شخصا خیلی وام دار کتاب Ùریدمن هستم. (...) دیگر ÙیلسوÙان علم مانند ستیون Ùرنچ (Steven French)ØŒ جیمز لیدی من (James Ladyman) Ùˆ باری گوور (Barry Gower) Ú©Ù‡ از همه شان برجسته تر است ÙلسÙÙ‡ کاسیرر را پیشگام موضعی Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ به "رئالیسم ساختاری" مشهور است.
(...) در آلمان ÙلسÙÙ‡ کاسیرر مورد توجه Øتی بیشتری قرار گرÙته است؛ اما نه به خاطر ÙلسÙÙ‡ علم اش بلکه بیشتر به خاطر نظریه Ùرهنگی اش. کتاب های پژوهشی Ú©Ù‡ درباره کاسیرر هر سال منتشر Ù…ÛŒ شوند بالغ بر پنج الی ده کتاب Ù…ÛŒ شوند. علل این "نوزایی کاسیرری"ØŒ همچنان Ú©Ù‡ گمان Ù…ÛŒ رود، بیشتر سیاسی است تا ÙلسÙÛŒ. پس از Ùروریزی دیوار برلین Ùˆ یگانه شدن دو آلمان، آلمان متØد نیاز مبرمی به شخصیت های بارزی دارد Ú©Ù‡ در جهان بینی خود جهان وطنی باشند Ùˆ در عین Øال در شیوه تÙکر خود به طور بارزی آلمانی. کاسیرر کاملا چنین Ùردی است. این موضوع Ú©Ù‡ او یهودی Ùˆ مخال٠هایدگر بوده نیز به موقعیت او Ú©Ù…Ú© کرده است. اما عوامل عمومی تری نیز دست اندرکارند. Ùروریزی کمونیسم این موضوع را ممکن ساخته است Ú©Ù‡ تمامی دوره 1914 تا 1991 را مرØله ای تراژیک بدانند Ú©Ù‡ در Ù¾ÛŒ آن آزاد شده ایم Ú©Ù‡ به شاهراه تاریخ بپیوندیم. پیشرÙت گرایی لیبرالی دوباره مد روز شده است Ùˆ کاسیرر Ø´Ø±Ø Ø¬Ø°Ø§Ø¨ تری از آن ارائه Ù…ÛŒ دهد تا نو Ù…ØاÙظه کاری آمریکایی .تاکید کاسیرر بر Ùرایندهای خود-انگیخته Ùرهنگ Ùˆ گوناگونی صورت های سمبلیک پاسخ اروپای کهن است به Ùرانسیس Ùوکویاما.»3 Ùˆ4
Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ در موقعیت کاسیرر Ø·ÛŒ دو دهه اخیر تغییری Ú©ÛŒÙÛŒ روی داده است. ارنست کاسیرر Ùراموش شده اکنون نماینده راستین Ùرهنگ آلمانی شناخته Ù…ÛŒ شود. بررسی موضوع «روشنگری» نیز از زمان انتشار ترجمه Ùارسی کتاب ÙلسÙÛ€ روشنگری تا به امروز تغییر بسیار کرده است. هر ساله چندین کتاب Ùˆ مقاله درباره جنبه های مختل٠دوره روشنگری به زبان های اروپایی نوشته Ùˆ منتشر Ù…ÛŒ شوند.5 هنگامی Ú©Ù‡ در سال 1966 ترجمه Ùرانسوی کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری منتشر شد میشل ÙÙˆÚ©Ùˆ معرÙÛŒ ستایش آمیزی درباره کاسیرر Ùˆ روش او در تک نگاریش ÙلسÙÙ‡ روشنگری نوشت.6 ÙÙˆÚ©Ùˆ در معرÙÛŒ کتاب کاسیرر چنین Ù…ÛŒ گوید: گرچه کتاب کاسیرر در سال 1932 نوشته شده با این وص٠اثری متعلق به زمانه ما است . اما به این شرط Ú©Ù‡ ما پیام آن را از «سر Ùˆ صداهای Ù…Øیط اطرا٠آن» تشخیص دهیم، پیامی Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ کوشید با این «سر Ùˆ صداها» مقابله کند؛ اما این «سر Ùˆ صداها» سریع پیام کتاب را Ø®ÙÙ‡ کردند. ÙÙˆÚ©Ùˆ در ØªØ´Ø±ÛŒØ Ø§ÛŒÙ† سخنان معماگونه خود Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ هیتلر در آستانه رسیدن به مقام صدراعظمی آلمان بود (1933) Ùˆ نیروهای ضد روشنگری پیروز شده بودند Ùˆ کاسیرر ناچار شد Ú©Ù‡ آثار خود را در آلمان منقاد نازیسم شده بر جای بگذارد Ùˆ مهاجرت کند. ÙÙˆÚ©Ùˆ سپس به نوکانتی بودن کاسیرر Ù…ÛŒ پردازد Ùˆ Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ اندیشه غربی هنوز نتوانسته است آن گسستی را درک کند Ú©Ù‡ بر اثر اندیشه کانت به وجود آمد. عنوان نوکانتی به این معناست Ú©Ù‡ هم ضرورت اØیای اندیشه کانت را یادآور Ù…ÛŒ شود Ùˆ هم آن را Ù…ÛŒ سنجد. بعضی مورخان از روش تاریخ نگاری کاسیرر در ÙلسÙÙ‡ روشنگری انتقاد کرده Ùˆ Ú¯Ùته اند Ú©Ù‡ کاسیرر خواسته نشان دهد Ú©Ù‡ Ú©Ù„ ÙلسÙÙ‡ روشنگری در این جهت تلاش Ù…ÛŒ کرد Ú©Ù‡ ظهور کانت را ممکن سازد. اما از نظر ÙÙˆÚ©Ùˆ این روش نه تنها نقطه ضع٠روش کاسیرر نیست بلکه نقطه قوت Ùˆ اهمیت آن است. کانت Ù…ÛŒ پرسید علم چگونه ممکن Ù…ÛŒ شود؟ Ùˆ کاسیرر در کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری Ù…ÛŒ پرسد: کانتیسم چگونه ممکن Ù…ÛŒ شود؟
میشل ÙÙˆÚ©Ùˆ سال ها بعد در درسگÙتارهای سال 1983 خود به بررسی مقاله کانت: «در پاسخ به پرسش: روشنگری چیست؟»7 پرداخت.8 ÙÙˆÚ©Ùˆ در آنجا Ù…ÛŒ گوید: «روشنگری چیست؟» پرسشی است Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ مدرن هنوز هم نتوانسته است پاسخی درخور به آن بدهد؛ اما این پرسش را هنوز هم کنار ننهاده است. از Ù‡Ú¯Ù„ Ùˆ نیچه گرÙته تا ماکس وبر Ùˆ هورکهایمر Ùˆ آدورنو Ùˆ هابرماس با این پرسش روبرو بوده اند Ùˆ هیچ ÙلسÙÙ‡ ای را نمی توان یاÙت Ú©Ù‡ مستقیم یا غیرمستقیم با این پرسش مواجه نشده باشد. آن Ú†Ù‡ رویدادی بود Ú©Ù‡ روشنگری نامیده Ù…ÛŒ شود؟ آن رویداد، لااقل، بخشی از آنچه را هستیم Ùˆ آنچه را Ù…ÛŒ اندیشیم Ùˆ آنچه را انجام Ù…ÛŒ دهیم تعیین کرده است. ÙÙˆÚ©Ùˆ روشنگری را، به پیروی از کانت، یک Ùرایند Ù…ÛŒ داند. شاید پیروان میشل ÙÙˆÚ©Ùˆ از خواندن این سخنان او Ø´Ú¯Ùت زده شوند . شاید در اینجا Ú¯Ùتن این نکته بی مورد نباشد Ú©Ù‡ «سروصداهایی» Ú©Ù‡ مانع شنیدن پیام ÙلسÙÙ‡ روشنگری کاسیرر شدند تنها از سوی نازیها نبود. هورکهایمر Ùˆ آدورنو نیز بعدا با نوشتن کتاب دیالکتیک روشنگری9 در ایجاد این «سر Ùˆ صداها» با نازیها Ùˆ دیگر مرتجعان سهیم شدند.
شاید ذکر این موضوع در اینجا بی Ùایده نباشد Ú©Ù‡ زیو سترن هل کتابی نوشته است با عنوان : سنت ضد روشنگری 10. او مدعی است Ú©Ù‡ به جای یک مدرنیته دو مدرنیته داریم : یکی از روشنگری Ùˆ دیگری از ضد روشنگری ناشی شده است. مدرنیته نشئت گرÙته از روشنگری موسسانش ولتر ØŒ کانت ØŒ روسو ØŒ لاک ØŒ منتسکیو Ùˆ Ùیلوزو٠ها هستند. مدرنیتۀ ضد روشنگری بر پایۀ اندیشه های یوهان گاتÙرید هردر Ùˆ ادموند بورک Ùˆ ویکو است. سترن هل Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ بعضی موضوع هایی Ú©Ù‡ در کتاب های هردر Ùˆ بورک ارائه شده اند در آثار کسانی مانند : ژوز٠دو مستر (Joseph de Maistre) ØŒ توماس کارلایل ØŒ هیپولیت تن Hippolyte Taine )) ØŒ ارنست رنان ØŒ اسوالد اشپنگلر ØŒ کارل اشمیت ØŒ بندتو کروچه Ùˆ Ùردریش ماینکه Ùˆ سر انجام ایزایا برلین بازتاب یاÙته اند. این گروه با مدرنیتۀ دوم پیوند دارند Ú©Ù‡ سنت سیاسی شان بر تقدم جمع بر Ùرد Ùˆ انقیاد Ùرد به جمع است. از نظر سترن هل این گروه به نسبی بودن ارزش ها اعتقاد دارند Ø› بر عکس متÙکران روشنگری Ú©Ù‡ به ارزش های جهانی مانند : Øقوق سلب ناشدنی بشر ØŒ Ùردیت ØŒ Ùˆ آزادی های Ùردی Ùˆ اجتماعی معتقدند.الابته در راس همه مخالÙان روشنگری نیچه قرار Ù…ÛŒ گیرد. ولی سترن هل معتقد است Ú©Ù‡ نیچه به خاطر عشقش به Ùرهنگ Ùرانسوی ( روسو Ùˆ ولتر) Ùˆ تØقیر یهود ستیزی Ùˆ Ùردیت اشراÙÛŒ اش به دشواری جرو این گروه جای Ù…ÛŒ گیرد. اما به خاطر تÙسیری Ú©Ù‡ در زمان نازیسم از آثار او ارائه شد او در صدر خرد ستیزان Ùˆ روشنگری ستیزان قرار Ù…ÛŒ گیرد.سترن هل مدعی است Ú©Ù‡ Ú©Ù‡ ضد روشنگری جنبشی ضد مدرن نبود بلکه مدرنیته دیگری بود Ú©Ù‡ در تقابل با عقلانیت روشنگری ØŒ Øقوق بشر ØŒ ارزش های جهانی Ùˆ دموکراسی بود Ùˆ بر ناسیونالیسم Ùˆ نسبی گرایی تاکید Ù…ÛŒ ورزید.سترن هل Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ همین مدرنیته دوم یا مدرنیته ضد روشنگری بود Ú©Ù‡ در قرن بیستم برای اروپا Ùاجعه Ø¢Ùرید.مدرنیته ضد روشنگری به پیدایش راست انقلابی انجامید Ùˆ موجب انقلاب Ù…ØاÙظه کاران در آلمان Ùˆ ایتالیا شد.سترن هل ØŒ به رغم آن Ú©Ù‡ تمایلات مارکسیستی دارد Ùˆ یهودی است ØŒ هورکهایمر Ùˆ آدورنو را متهم Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ علت پیدایش نازیسم را نادرست درک کرده اند Ø› زیرا سنت ضد روشنگری موجبات ظهور نازیسم Ùˆ Ùاشیسم را Ùراهم کرد نه روشنگری.او Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ هورکهایمر Ùˆ آدورنو به نادرست Ù…ÛŒ پنداشتند Ú©Ù‡ مدرنیته یکی است Ùˆ آن هم دستاورد روشنگری است. در Øالی Ú©Ù‡ دو مدرنیته وجود دارند . در کشور ما هم آثار متÙکران ضد مدرنیته مورد استقبال قرار گرÙته است.از دیالکتیک روشنگری هورکهایمر Ùˆ آدورنو تا آثار نیچه Ùˆ هایدگر Ùˆ ÙÙˆÚ©Ùˆ Ùˆ دریدا Ùˆ ژیژک. آیا پست مدرنیسم ادامۀ همین مدرنیته دوم نیست ØŸ!
اما هردر Ú©Ù‡ سترن هل او را یکی از موسسان مدرنیتۀ ضد روشنگری Ù…ÛŒ داند در همین کتاب ( ÙلسÙÙ‡ روشنگری ،صÙØات 363-359)از او تجلیل شده است : « پیروزی هردر بر روشنگری پیروزی نیروی واقعا خودی است. این از آن شکست هایی است Ú©Ù‡ پیروزی به شمار Ù…ÛŒ آید Ùˆ دستاورد هردر ØŒ در واقع ØŒ یکی از بزرگترین پیروزی های عقلی ÙلسÙÙ‡ روشنگری است.» ( همین کتاب صÙØÙ‡ 363 ). پیتر Ú¯ÛŒ Ùˆ جان مایکل کرویز نیز به پیروی از کاسیرر از هردر Ùˆ ÙلسÙÛ€ تاریخ او تجلیل Ù…ÛŒ کنند. جاناتان اسراییل نیز در کتابش در باره روشنگری رادیکال هردر را در زمرۀ ÙیلسوÙان روشنگری٠رادیکال قرار Ù…ÛŒ دهد. آیا باید نظر سترن هل را پذیرÙت یا کاسیرر Ùˆ جاناتان اسراییل Ùˆ پیتر Ú¯ÛŒ Ùˆ کرویز را ØŸ!
در ستایش کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری بسیار سخن رÙته است. Ú¯Ùته شده است Ú©Ù‡ رهیاÙت کاسیرر به روشنگری رهیاÙت همان کسانی است Ú©Ù‡ در دوره روشنگری Ù…ÛŒ زیستند Ùˆ در آن مشارکت داشتند. مثلا تمرکز کاسیرر بر «روش جهان شمول خرد»، Øس مشترکی بود Ú©Ù‡ همه Ùیلوزو٠ها داشتند. البته برخی نیز انتقادهایی از کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری کرده اند. مثلا Ú¯Ùته اند چرا کاسیرر از شرایط اجتماعی- اقتصادی دوره روشنگری سخنی Ù†Ú¯Ùته است یا چرا از کسانی Ú©Ù‡ در سالن های خود Ùیلوزو٠ها را گرد هم Ù…ÛŒ آورند تا بØØ« کنند نامی نبرده است. Ùˆ چرا از ناشرانی Ú©Ù‡ آثار Ùیلوزو٠ها را چاپ Ù…ÛŒ کردند Ùˆ کتابÙروشانی Ú©Ù‡ آنها را Ù…ÛŒ Ùروختند سخنی به میان نیاورده است. البته پرداختن به این امور جزو تاریخ اجتماعی است Ùˆ خارج از روش پژوهش کاسیرر قرار Ù…ÛŒ گیرند. کاسیرر اندیشه های عصر روشنگری را موضوع بررسی خود Ù…ÛŒ داند.
در چاپ تازه ای (1998) Ú©Ù‡ از ÙلسÙÙ‡ روشنگری در آلمان انتشار یاÙته گرالد هارتونگ (Gerald Hartung) پیشگÙتاری بر آن نوشته Ú©Ù‡ Øاوی نکات بسیار جالبی است، از جمله درباره عنوان کتاب.
ÙلسÙÙ‡ روشنگری جزو مجموعه «مبانی علوم ÙلسÙی»
«Grundriss der philosephische Wissenschaftan» به چاپ رسید. سردبیر مجموعه Ùریتس مدیکوس (Friz Medicus) Ùیلسو٠اهل زوریخ ب Ùˆ ناشر مجموعه پل زیبک (Paul Siebeck) بود Ú©Ù‡ در توربینگن آلمان مستقر بود. میان ارنسست کاسیرر Ùˆ سردبیر مجموعه Ùˆ ناشر آن نامه های بسیاری رد Ùˆ بدل شده اند Ú©Ù‡ تاریخ منشا کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری را به ثبت رسانده اند. از این نامه ها Ù…ÛŒ توان این موضوع را به روشنی دریاÙت Ú©Ù‡ کاسیرر در سال 1928 قول Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ کتابی درباره عصر روشنگری برای مجموعه یاد شده بنویسد. اما کاسیرر از ماه نوامبر 1929 تا نوامبر 1930 ریاست دانشگاه هامبورگ را بر عهده داشت Ùˆ وظای٠سنگین او مانع Ù…ÛŒ شدند Ú©Ù‡ بتواند نوشتن کتاب ÙلسÙÙ‡ عصر روشنگری را آغاز کند. اما پس از پایان دوره ریاستش بر دانشگاه، تالی٠کتاب را شروع Ù…ÛŒ کند. او در سال 1931 مقاله «روشنگری» را برای دایره المعار٠علوم اجتماعی10 Ù…ÛŒ نویسد. کاسیرر در نامه خود به مدیکوس Ù…ÛŒ نویسد Ú©Ù‡ کتابی با عنوان رنسانس اÙلاطونی در انگلستان Ùˆ مکتب کمبریج، Ú©Ù‡ به پیش زمینه تاریخی عصر روشنگری در انگلستان ارتباط Ù…ÛŒ یابد، نوشته است Ú©Ù‡ کتابخانه واربورگ آن را چاپ خواهد کرد؛ همچنین چند مقاله درباره روسو Ùˆ گوته Ùˆ مقاله ای نیز درباره تاریخ «نظریه Øقوق طبیعی بشر» Ùˆ مقاله بلندی هم در خصوص «مسئله ژان ژاک روسو» نگاشته است. کاسیرر در نامه یادشده Ù…ÛŒ اÙزاید Ú©Ù‡ پژوهش های بعدیش مستقیما بر روشنگری Ùرانسوی متمرکز خواهند شد Ùˆ Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ در پاییز برای چند Ù‡Ùته ای به پاریس خواهد رÙت تا در کتابخانه ملی آنجا به مطالعه منابع غنی این موضوع بپردازد Ùˆ امیدوار است Ú©Ù‡ در تابستان برنامه نوشتن کتاب را به اجرا درآورد. کاسیرر در این مدت واقعا به طور متمرکز برای تالی٠کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری کار Ù…ÛŒ کرده Ùˆ در تابستان 1931 در کتابخانه مرکزی زوریخ Ùˆ پاییز آن سال را در کتابخانه ملی پاریس به مطالعه منابع مشغول بوده است. کاسیرر در ماه مه همان سال در نامه ای به ناشر خود زیبک خبر Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ نوشتن کتاب را آغاز کرده است. در همین نامه کاسیرر به ناشر Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ عنوان کتابش: تاریخ اندیشه های عصر روشنگری (Ideengeschichte der Aufklarungzeit) خواهد بود.. کاسیرر در همین نامه ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ این عنوان با Ù…Øتوای کتاب همخوانی بیشتری دارد تا عنوان ÙلسÙÙ‡ روشنگری؛ زیرا در کتاب نه Ùقط به پیشرÙت سیستم های ÙلسÙÛŒ بلکه به پیشرÙت جریان اندیشه ها نیز پرداخته شده است؛ مثلا پیشرÙت سخت کیشی مسیØÛŒ در قلمرو اندیشه دینی بررسی شده یا پیشرÙت اندیشه اجتماعی موضوع بØØ« قرار گرÙته است. ولی کاسیرر تسلیم خواسته ناشر Ùˆ سردبیر مجموعه «مبانی علوم ÙلسÙی» Ù…ÛŒ شود Ùˆ در همین نامه به ناشر Ù…ÛŒ گوید چون به دلایل نشر، عنوان ÙلسÙÙ‡ روشنگری برای کتاب مناسب تر است تا عنوان اندیشه های عصر روشنگری، او نیز با گزینش این عنوان مخالÙتی ندارد؛ اما در پیشگÙتار خود بر کتاب ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø®ÙˆØ§Ù‡Ø¯ داد Ú©Ù‡ کتاب بیشتر به تاریخ اندیشه ها Ù…ÛŒ پردازد. کاسیرر در پیشگÙتار خود بر کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری موضوع را این گونه ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ù…ÛŒ دهد:
«(...) تنها در Ùراگرد است Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان نبض Øیات عقلی دوران روشنگری را Øس کرد. ÙلسÙÙ‡ روشنگری به آن قطعات استادانه باÙته عقل تعلق دارد Ú©Ù‡ در آنها یک ضربه پا هزاران تار را به Øرکت در Ù…ÛŒ آورد، ماکوها به جلو Ùˆ عقب رانده Ù…ÛŒ شوند تارهای نامرئی روان Ù…ÛŒ گردند.
بررسی Ùˆ بازآÙرینی تاریخی دوران روشنگری باید مرئی کردن این "تارهای نامرئی" را وظیÙÙ‡ درجه اول خود تلقی کند. کتاب Øاضر Ù…ÛŒ کوشد تا این وظیÙÙ‡ را انجام دهد؛ اما نه از طریق ارائه تاریخی یکایک متÙکران روشنگری Ùˆ نظریات آنان بلکه با ارائه تاریخ اندیشه (ایده) های دوران روشنگری؛ Ùˆ این اندیشه (ایده) ها را نه به Ø´Ú©Ù„ نظری- انتزاعی بلکه در تاثیر بی واسطه شان ارائه دهد Ùˆ نتایج تاثیر آنها را آشکار کند. به این منظور جزئیات بسیاری باید ØØ°Ù Ù…ÛŒ شدند؛ اما هیچ یک از آن نیروهای بنیادی Ú©Ù‡ تصویر ÙلسÙÙ‡ روشنگری را Ø¢Ùریدند Ùˆ نظر اساسی روشنگری را درباره طبیعت، تاریخ، جامعه، دین Ùˆ هنر تعیین کردند ممکن نبود نادیده گرÙته شوند.» (همین کتاب صÙØات 2-51).
Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ دامنه موضوع های کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری از تاریخ ÙلسÙÙ‡ Ùراتر Ù…ÛŒ رود Ùˆ به طبیعت، تاریخ، جامعه، دین Ùˆ هنر نیز گسترش Ù…ÛŒ یابد. کاسیرر در 23 ژوئن دست نوشته آماده چاپ کتاب را به ناشر Ù…ÛŒ دهد Ùˆ ناشر نیز تصمیم نهایی خود را Ù…ÛŒ گیرد Ùˆ عنوان ÙلسÙÙ‡ روشنگری را بر کتاب Ù…ÛŒ گذارد Ú©Ù‡ با برنامه مجموعه «مبانی علوم ÙلسÙی» همخوانی کامل داشته باشد. کاسیرر Ù‡Ùته ها پس از ارسال کتاب، Ùصل زیبایی شناسی آن را نیز Ù…ÛŒ Ùرستد Ú©Ù‡ Ùصل Ù‡Ùتم Ùˆ Ùصل نهایی کتاب Ù…ÛŒ شود. گرچه کاسیرر Ùˆ سردبیر مجموعه «مبانی علوم ÙلسÙی» Ùˆ Øتی ناشر نمایه موضوعی را برای کتاب ضروری دانسته بودند، اما ناشر سرانجام از تهیه نمایه موضوعی برای کتاب سر باز Ù…ÛŒ زند Ùˆ یکی از منشیان خود را مامور Ù…ÛŒ کند تا برای کتاب Ùهرست نام ها تهیه کند.11
شاید در اینجا بی مورد نباشد Ú©Ù‡ Ùرق میان تاریخ ÙلسÙÙ‡ Ùˆ تاریخ ایده ها یا تاریخ اندیشه ها به اجمال ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¯Ø§Ø¯Ù‡ شود.
در تاریخ اندیشه ها بیش از هر چیز بر تاریخ تکیه Ù…ÛŒ شود نه بر ÙلسÙه؛ در Øالی Ú©Ù‡ در تاریخ ÙلسÙÙ‡ بیشتر به ÙلسÙÙ‡ پرداخته Ù…ÛŒ شود تا تاریخ. گرچه در یک اثر خوب درباره تاریخ اندیشه ها یا تاریخ ÙلسÙÙ‡ هر دوی این جنبه ها ارائه Ù…ÛŒ شوند؛ اما میان این دو تمایز وجود دارد. پرسش: معنای این موضوع چیست؟ در تاریخ اندیشه ها به این صورت در Ù…ÛŒ آید: Ú©Ù‡ معنای این موضوع Ú†Ù‡ بوده است؟ همچنان Ú©Ù‡ Ú¯Ùتیم کاسیرر در کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری Ù…ÛŒ کوشد تا نشان دهد Ú©Ù‡ «روشنگری» برای Ùیلوزو٠ها یا ÙیلسوÙان عصر روشنگری Ú†Ù‡ معنایی داشته است. برای یاÙتن پاسخ این پرسش، پژوهش به طور اÙÙ‚ÛŒ درزمان، هم به پیش Ù…ÛŒ رود Ùˆ هم به پس، تا آن انتظارات، اعتقادات Ùˆ آشنایی ها را اØیا کند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان در چارچوب آنها معنای این موضوع را Ùهمید. اما در Øقیقت، تاریخ اندیشه ها نمی تواند گذشته نگری دقیقی انجام دهد، چون Ùهمی Ú©Ù‡ مورخ برای تبیین رویداد های گذشته به کار Ù…ÛŒ برد دستاورد دوران متاخر است Ùˆ این نکته بسیار درخور توجه است. شاید ذکر مثالی موضوع را روشن تر کند. ممکن است امروز به قطعاتی از موسیقی قرن Ù‡Ùدهم گوش بسپاریم اما در واقع، نه تنها گوش نوازندگان Ú©Ù‡ گوش شنوندگان آن موسیقی نیز دیگر گوش قرن Ù‡Ùدهمی نیست بلکه متعلق به امروز است. در مورد تاریخ نگاری نیز وضع همین طور است. موضوع هایی Ú©Ù‡ برای پژوهش تاریخی برگزیده Ù…ÛŒ شوند تØت تاثیر مسائلی هستند Ú©Ù‡ در دوران کنونی Ù…Ø·Ø±Ø Ø§Ù†Ø¯ Ùˆ وضعیتی Ú©Ù‡ در آن قرار گرÙته ایم Ùˆ نیز تاریخ متعاقب آن موضوع ها؛ آنچه ما را مجذوب این موضوع ها Ù…ÛŒ کند Ùˆ کنجکاوی تاریخی ما را بر Ù…ÛŒ انگیزد دو نکته یاد شده اند. کاسیرر خود در همین باره در پیشگÙتار کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری Ù…ÛŒ گوید:
«هیچ گونه گزارش اصیلی از تاریخ ÙلسÙÙ‡ نمی تواند به تاریخ Ù…Øض بپردازد. بررسی گذشته ÙلسÙÛŒ باید با جهت گیری تازه Ùˆ با انتقاد از خود همراه باشد. به نظر من بیش از پیش زمان آن Ùرا رسیده است Ú©Ù‡ آن آینه صا٠و Ø´ÙاÙÛŒ را Ú©Ù‡ روشنگری ساخته است در برابر عصر کنونی قرار دهیم Ùˆ به چنین انتقاد از خودی بپردازیم.»
کاسیرر، گویی، پیشاپیش به کتاب دیالکتیک روشنگری هورکهایمر Ùˆ آدورنو پاسخ Ù…ÛŒ دهد. گوش کنیم: «بسیاری از آنچه امروزه در نظر ما نتیجه "پیشرÙت" جلوه Ù…ÛŒ کند هنگامی Ú©Ù‡ در آن آینه منعکس شود مسلما درخشش خود را از دست Ù…ÛŒ دهد. بسیاری از آنچه مایه اÙتخار ماست در آن آینه مانند تصویری از Ø´Ú©Ù„ اÙتاده Ù…ÛŒ نماید. اما اگر علت این کج ومژی٠تصویر را به زنگارهایی در آن آینه نسبت دهیم، نه آن Ú©Ù‡ علت آن را در جاهای دیگری بجوییم، دچار داوری شتابزده Ùˆ خودÙریبی خطرناکی شده ایم. شعار شهامت دانستن داشته باش، Ú©Ù‡ کانت آن را شعار روشنگری Ù…ÛŒ نامید درباره رابطه تاریخی خود ما با آن دوره نیز صدق Ù…ÛŒ کند. به جای آن Ú©Ù‡ متÙکران عصر روشنگری را سرزنش کنیم یا آنان را نادیده بگیریم باید شجاعت آن را داشته باشیم تا خود را با عصر روشنگری بسنجیم Ùˆ با آن به تÙاهم درستی برسیم. آن قرنی Ú©Ù‡ برای خرد Ùˆ علم، به عنوان عالی ترین قوای شناخت انسانی، Øرمت قائل بود نمی تواند Ùˆ نمی باید Øتی برای ما به دست Ùراموشی سپرده شود. ما باید شیوه ای بیابیم Ú©Ù‡ نه تنها آن عصر را در Ø´Ú©Ù„ ویژه اش ببینیم بلکه دوباره آن نیروهای اصیلی را آزاد کنیم Ú©Ù‡ آن عصر را Ø´Ú©Ù„ بخشیدند Ùˆ به پیش راندند.» (همین کتاب صÙØات 4-83).
کاسیرر در قطعه نقل شده از پیشگÙتار ÙلسÙÙ‡ روشنگری اعلام Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ خواهد بداند عصر روشنگری به منزله یک جنبش Ùکری Ú†Ù‡ معنایی برای معاصران او نیز دارد Ùˆ چگونه Ù…ÛŒ توان آن نیروهایی را دوباره آزاد ساخت Ú©Ù‡ عصر روشنگری را به پیش راندند؛ یعنی چگونه Ù…ÛŒ توان عصر روشنگری دیگری Ø¢Ùرید.
کاسیرر Ù…ÛŒ گوید: «آن قرنی Ú©Ù‡ برای خرد Ùˆ علم، به عنوان عالی ترین قوای شناخت انسانی، Øرمت قائل بود نمی تواند Ùˆ نمی باید Øتی برای ما به دست Ùراموشی سپرده شود.» آیا او نمی دانست تنÙر Ùˆ انزجار کسانی مانند هورکهایمر Ùˆ آدورنو، هایدگر Ùˆ به پیروی از آنها آنچه امروزه به پست مدرنیست ها مشهورند از روشنگری همین Øرمتی است Ú©Ù‡ روشنگری برای خرد Ùˆ علم قائل است؟ Ù…ÛŒ گویند در آستانه پیروزی نازیسم در آلمان کاسیرر در دÙاع از ایده آل های روشنگری تنها بود. نگارنده نیز در معرÙÛŒ روشنگری Ùˆ دÙاع از آن در ایران تک Ùˆ تنها بوده است. روشنÙکران کشورهای خاورمیانه با همه قوا Ù…ÛŒ کوشند تا با روشنگری Ùˆ مدرنیته Ùˆ عقلانیت از نوع غربی آن Ùˆ نیز دموکراسی لیبرالی مبارزه کنند؛ زیرا اینها را در تقابل با اعتقادات دیرینه خود Ù…ÛŒ دانند. اما با آغوش باز از نازیسم، Ùاشیسم، بلشویسم Ùˆ Ù¾Ùست مدرنیسم استقبال Ù…ÛŒ کنند. از مدرنیته منزجرند اما عوارض آن را Ú©Ù‡ ریشه در قرون وسطای اروپا دارد به گرمی Ù…ÛŒ پذیرند.
نگارنده کتابی در باره کاسیرر با عنوان: ارنست کاسیرر: Ùیلسو٠Ùرهنگ 12 نوشته است. در آنجا Ù…ÛŒ گوید : «کاسیرر را، اگر نه بزرگترین مورخ اندیشه، دست Ú©Ù… یکی از بزرگترین مورخان اندیشه در قرن بیستم Ù…ÛŒ شناسند. اما تاریخ نگاری کاسیرر پیچیدگی های ویژه خود را دارد. گویی ØŒ او در آثارش غایب است. در کتاب های او نظریه متÙکری ارائه Ù…ÛŒ شود، تØلیل Ù…ÛŒ گردد، نقاط ضع٠و قوتش بیان Ù…ÛŒ شود، ولی بی درنگ نظریه متقابل با آن ظاهر Ù…ÛŒ گردد. این یک نیز تØلیل Ùˆ نقاط ضع٠و قوت آن آشکار Ù…ÛŒ شود. پس کاسیرر کجاست؟ کجا سخنان دیگران تمام Ù…ÛŒ شود Ùˆ کجا سخن خود کاسیرر آغاز Ù…ÛŒ گردد؟ معلوم نیست! شاید Ùروتنی Ùˆ بی ادعایی بیش از Øد کاسیرر سبب Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ در آثارش خود را نشان ندهد یا شاید دانش عظیم او به ÙˆÛŒ آموخته است Ú©Ù‡ در صدور ØÙÚ©Ù… درباره مسائل، بسیار Ù…Øتاط Ùˆ شکاک باشد Ùˆ هیچ نظری را با قطعیت بیان نکند. اما به رغم این غیبت ظاهری کاسیرر همه جا در آثارش Øضور دارد؛ زیرا از طریق اوست Ú©Ù‡ با نظریات دیگر متÙکران آشنا Ù…ÛŒ شویم Ùˆ از طریق اوست Ú©Ù‡ آثار آنان را Ù…ÛŒ خوانیم، تØلیل Ù…ÛŒ کنیم Ùˆ نقاط ضع٠و قوتشان را در Ù…ÛŒ یابیم. دیالکتیک Øضور Ùˆ غیبت کاسیرر در آثارش، یکی از Ø´Ú¯Ùت انگیزترین شگردهای شیوه نویسندگی اوست.»13
در سراسر ÙلسÙÙ‡ کاسیرر بررسی های سیستماتیک با تاملات تاریخی عجین شده اند. آن چنان Ú©Ù‡ تاریخ ظاهری ÙلسÙه، در Øقیقت- Øتی اگر تلویØÛŒ هم باشد- ÙلسÙÙ‡ تاریخ است. هیچ یک از نوشته های تاریخی کاسیرر صرÙا بررسی کلاسیک امور واقع Ùˆ رویدادها نیستند بلکه در آنها تØلیل برخی Ù„Øظات ایده آل در پیشروی تاریخ را Ú©Ø´Ù Ù…ÛŒ کنیم Ú©Ù‡ جهان بینی خاص یک عصر یا «روØ» یک Ùرهنگ یا یک دوره را در برابر Ùˆ در تقابل با جهان بینی دیگری یا با Ùرهنگ دیگری یا دوره دیگری Ù…ÛŒ گذارد تا به این طریق خصوصیات بارز آن را مشخص Ùˆ متعین کند؛ مثلا Ùرهنگ رنسانس را در مقابل Ùرهنگ قرون وسطی قرار Ù…ÛŒ دهد.
برجسته ترین خصلت زندگی کاسیرر Ùˆ آثارش تعهد او به ØÙظ استقلال معنوی Ùرد بود. کاسیرر در سراسر زندگی ÙلسÙÛŒ خود هرگز در این موضوع Ø´Ú© نکرد Ú©Ù‡ انسانیت به طور عام Ùˆ Ùرد انسان به طور خاص آزادند. این اعتقاد بنیادی هم ابتدا Ùˆ هم انتهای کوشش های Ùکری او بود. آرزوی کاسیرر این بود Ú©Ù‡ تا ان جا Ú©Ù‡ ممکن است Øقیقت آزادی انسان را به طور کامل Ùˆ متقاعد کننده ای تایید کند. این آرزو، لیبرالیسم عمیق Ùˆ ایده آل اخلاقی او را بیان Ù…ÛŒ کنند. طبق سنت اخلاقی کانتی او معتقد بود Ú©Ù‡ هر Ùرد را باید موجودی بخرد Ùˆ غایتی در خود در نظر گرÙت نه این Ú©Ù‡ او را وسیله ای دانست برای دستیابی به هدÙ. شعار روشنگری Ú©Ù‡ «شهامت داشته باش Ùˆ خرد خود را به کار بر» Ùˆ اعتقاد او به آزادی انسان پیام هایی بودند Ú©Ù‡ کاسیرر Ù…ÛŒ کوشید تا در آثار خود به معاصران خویش برساند. کاسیرر در سراسر زندگیش به این اندیشه پای بند بود Ú©Ù‡ انسان در مقام یک Ùرد در درون خود اصولی را داراست Ú©Ù‡ زیربنای پیشرÙت تمامی انسانیت اند.
Ùردگرایی کاسیرر معلول ترکیب سه اندیشه بود Ú©Ù‡ این سه اندیشه به طور تنگاتنگی به هم مرتبط اند:
1- اندیشه آزادی
2- تعهد در به کارگیری خرد
3- بینش جهان وطنی از تاریخ
هریک از این سه اندیشه یا سه ایده آل در ترکیب با آن دوی دیگر معنا پیدا Ù…ÛŒ کند. انسان آزاد است تا آن جا Ú©Ù‡ از Ùرمان های خرد خود به عنوان راهنما در Ùعالیت هایش استÙاده کند Ùˆ با به کارگیری Ùرمان های خرد مکانش را در زنجیره متصل تاریخ انسانی درک کند. Ùرمان های خرد آن اصولی هستند Ú©Ù‡ علم Ùˆ کائنات را برای همه انسان ها Ùهم پذیر Ù…ÛŒ سازند. Ùهم این موضوع Ú©Ù‡ این اصول جمعی اند Ùˆ Ø¢Ùریده تاریخی نوع انسان، Ùرد را قادر Ù…ÛŒ سازد Ú©Ù‡ مطابق با این اصول زندگی کند Ùˆ خود را آزاد بداند؛ زیرا زیستن طبق قواعدی Ú©Ù‡ خود برای خویش وضع کرده ایم، آزاد بودن است. بینش جهان وطنی از تاریخ وقتی به دست Ù…ÛŒ آید Ú©Ù‡ Ùرد دریابد Ú©Ù‡ باید همه اÙراد بشر در این آگاهی روزاÙزون سهیم شوند Ú©Ù‡ خرد در تاریخ انسان نقشی سازنده دارد Ùˆ امکان آزادی Ùرد، مشروط به همین اگاهی است. Ù…Ùهوم Ùرد در ذهن کاسیرر، یک Ùرمان لازم الاجرا بود، یعنی برای آزاد بودن، Ùرد در زندگی خویش باید شهامت پیروی از خرد خود را داشته باشد. Ùرد Ùقط از این طریق Ù…ÛŒ تواند معنا Ùˆ مکان خرد Ùˆ آزادی را در تاریخ انسان کش٠کند. بینش کاسیرر از تاریخ بر سمت گیری Ùرهنگی او متکی است؛ این بینش به ÙˆØ¶ÙˆØ Ø¯Ø± پژوهش هایش در زمان جنگ جهانی اول ظاهر شد Ùˆ نخستین بیان خود را در کتاب او : Ùرم Ùˆ آزادی (1916) به دست آورد Ùˆ در نگارش های ÙلسÙÛŒ کاسیرر عنصری ثابت Ùˆ پایدار باقی ماند. بعدا در پژوهش هایش درباره Ùرد Ùˆ کیهان درÙلسÙÙ‡ رنسانس14 (1927) Ùˆ ÙلسÙÙ‡ روشنگری (1932) اومانیسم جهان وطنی او نقش بسیار مهمی ایÙا کرد.
اندیشه پیشرÙت یا ترقی Ú©Ù‡ اعتقاد اساسی ÙیلسوÙان روشنگری است، عنصر بنیادی دیگری در بینش تاریخی کاسیرر بود. پیشرÙت به معنای عقلی آن عبارت از تØقق روزاÙزون انسانیتی بود Ú©Ù‡ در آن همه انسان ها از طریق به کارگیری خرد خود آزاد Ù…ÛŒ شدند. در قالب اصطلاØات سیاسی، پیشرÙت به معنی گسترش بالÙعل آزادی انسان از طریق اÙزایش کاربرد خرد در امور سیاسی Ùˆ اجتماعی بود. بنابراین از Ù„Øاظ ایدئولوژی، کاسیرر در اردوگاه لیبرالیسم قراردارد. لیبرال ها، به ویژه در اواخر قرن نوزدهم Ùˆ اوایل قرن بیستم، این عقیده را ارج Ù…ÛŒ نهادند Ú©Ù‡ تاریخ نوع بشر، در Øقیقت، داستان تØقق آزادی انسان Ùˆ برقراری یک نظم سیاسی است Ú©Ù‡ در آن، آزادی انسان نهادینه Ùˆ ØÙظ Ù…ÛŒ شود. از نظر لیبرال ها بهترین شیوه Øکومت یک نظام جمهوری پارلمانی بود Ú©Ù‡ استقلال Ùرد را، با نگهبانی از ØÙ‚ او Ú©Ù‡ بتواند مخال٠رژیم Ùˆ مخال٠دیگر اعضای اجتماع باشد، تضمین کند. بینش کاسیرر از سیاست، به طور Ú©ÛŒÙÛŒ منطبق با سنت لیبرالیسم سیاسی کانت بود. هنگامی Ú©Ù‡ این بینش لیبرالی با بینش نوکانتی خودکاسیرر ممزوج Ù…ÛŒ شود، تعهد کاسیرر به آزادی Ùردی Ùˆ ایده آل Ùرهنگی به جهان بینی بی همتای او Ù…ÛŒ انجامد. در Øالی Ú©Ù‡ نوشته های او مراØÙ„ مختلÙÛŒ را پیموده اند، اما جهان بینی خردگرای لیبرالی او در سراسر آثارش دست نخورده باقی مانده است.
مطالعه کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری Øتی برای اهل ÙلسÙÙ‡ در غرب هم دشوار است Ùˆ در این باره بسیاری از خوانندگان کتاب نالیده اند Ùˆ اعترا٠کرده اند Ú©Ù‡ خواننده کتاب باید مطالعات ÙلسÙÛŒ زیادی داشته باشد تا مطالب کتاب را بÙهمد. نکته دیگری Ú©Ù‡ باید Ú¯Ùت این است Ú©Ù‡ اگر خواننده ای ترجمه Ùارسی را با متن اصلی آلمانی آن مقابله کند Ùˆ مثلا دریابد Ú©Ù‡ نقل قول های دالامبر در ترجمه Ùارسی اندکی متÙاوت با ترجمه آلمانی آنهاست، این اختلا٠از آنروست Ú©Ù‡ مترجمان انگلیسی کتاب نقل قول هایی را Ú©Ù‡ از زبان های دیگری مانند Ùرانسه یا انگلیسی بوده اند مستقیما از زبان های اصلی ترجمه کرده اند Ùˆ به ترجمه آلمانی آنها پای بند نبوده اند.
چاپ چهارم کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری با چاپ دوم Ùˆ سوم آن از Ù„Øاظ متن اصلی کتاب هیچ تÙاوتی ندارد؛ زیرا مترجم تغییری در ترجمه خود نداده است؛ اما این چاپ اÙزوده هایی دارد:
1- ترجمه مقاله کاسیرر «روشنگری» Ú©Ù‡ در دائره المعار٠علوم اجتماعی (نیویورک 1931ØŒ صÙØات 552-547) به چاپ رسیده است.
2- مقاله جان مایکل کرویز: بازنگری کاسیرر در برنامه روشنگری Ú©Ù‡ از جلد پانزدهم مجموعۀ «کاسیرر- پژوهی» (Cassirer-Forschungen) برگرÙته شده است.
3- دانشگاه پرنیستون در چاپ جدید خود از ترجمه انگلیسی کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری (2009) پیشگÙتاری از پیترگی (Peter Gay) بر کتاب اÙزوده Ú©Ù‡ ترجمه Ùارسی آن در این چاپ آمده است.
4- اÙزوده دیگر پیشگÙتار مترجم برچاپ چهارم کتاب است.
5- غلط نامه ای نیز به کتاب اÙزوده شده است.
اصÙهان- یدالله موقن
پانزدهم شهریور ماه 1395
پانوشت ها :
1-Cassirer, An Essay on Man, 220-21.
2- بنگرید به:
Steven French and James Ladyman, “Remodelling structural Realism: Quantum Physics and Metaphysics of structureâ€, Syn these 136, no, 1 (july 2003): 31-56; Barry Gower, “Cassirer, Schlick, and Structural Realism: The Philosophy of the Exact Sciences in the Background to Early Logical Empiricismâ€, British Journal for the History of Philosophy 8, no. 1 (March 2000): 71-106.
3 Edward Skidelsky, ERNST CASSIRER: the Last Philosopher of Culture, Princeton Unniversity Press, 2008, pp.4-8.
4- Ùوکویاما متولد 1952 نویسنده کتاب « پایان تاریخ Ùˆ آخرین انسان ».
5- مثلا کتاب های قطور زیر را جاناتان اسراییل در باره روشنگری نگاشته است:
Ù‡ 1-Jonathan Israel, Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750
Oxford University press: 1 edition (September 12,2002) 832 pages.
ii-Jonathan Iasrael, Enlightenment Contested: Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man 1670-1752.
Oxford University Press; 1 ediotion (January 15,2009) 1024 pages.
iii- Jonathan Israel, A Revolution of the Mind: Radical Enlightenment and the Intellectual Origins of Modern Democracy
Princeton University Press; 8.7.2011 edition (September 26,2011) 296 pages.
iv- Jonathan I. Israel, Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights, 1750-1790
Oxford University Press; Reprint edition (February 7, 2013) 1066 pages
v- Jonathan Israel, EUROPE AND THE RADICAL ENLIGHTENMENT
Institute for Neohellenic Research (2005) 159 pages
6- Michel Foucault, “Une histoire restée muette,†La Quinzaine littéraire n° 8, 1er-15 juillet, 1966, pp. 3- 4.
این مقاله اکنون در کتاب زیر به چاپ رسیده است :
Michel Foucault, , Dits et Ecrits , Tome 1, 1954-1969 , Editions Galillimard , 1994 ,pp. 445-49.
7- نگارنده این مقاله کانت را به Ùارسی برگرداند Ú©Ù‡ در تاریخ دوم اردیبهشت 1388 در روزنامه «اعتماد ملی» به مناسبت دویست Ùˆ هشتاد Ùˆ پنجمین زاد روز کانت به چاپ رسید. متن الکترونیک آن نیز روی سایت های مختل٠هست از جمله در کانال تلگرامم به آدرس: https://telegram.me/moughen
8- این درسگÙتار به صورت مقاله Ú©Ù…ÛŒ پیش از مرگ ÙÙˆÚ©Ùˆ در:
Magazine litteraire No.10. May 1984 به چاپ رسید.
9- به انتقادهایی که هورکهایمر و آدرنو، هایدگر و پست مدرنیستها از روشنگری کرده اند پاسخ های درخوری داده شده اند و کتاب هایی در این باره نوشته شده اند. اگر عمری بود در این باره کتابی منتشر خواهم کرد.
10-Zeev Sternhell : The Anti-Enlightenment Tradition
Yale University Press, 2009. P.446.n.6.
11- نگارنده این مقاله را ترجمه کرده که در همین کتاب آمده است.
11-Zeev Sternhell : The Anti-Enlightenment Tradition
12- به نقل از پیشگÙتار گرهارد هارتونگ بر چاپ تازه کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری:
Frnst Cassirer, Die Philosophie der Aufklarung,
Felix Meiner Verlage, Hamburg 1998, S. viii-xi.
13- یدالله موقن: ارنست کاسیرر: Ùیلسو٠Ùرهنگ (تهران، انتشارات دÙتر پژوهش های Ùرهنگی، 1389)
14- ماخذ پیشین صÙØات 15-14.
15- ارنست کاسیرر: Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس ترجمه یدالله موقن (تهران، نشر ماهی، چاپ اول تابستان 1391ØŒ چاپ دوم بهار 1393).
https://telegram.me/moughen
ادوارد سکیدسکی (Edward Skidelwsky) در کتابش: ارنست کاسیرر: آخرین Ùیلسو٠Ùرهنگ Ù…ÛŒ نویسد:
«نوآوری ÙلسÙÙ‡ کاسیرر هنگامی به بهترین وجه آشکار Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ او را با دو سنت ÙلسÙÛŒ دیگری مقایسه کنیم Ú©Ù‡ بر ÙلسÙÙ‡ قرن بیستم Øاکم بوده اند. یکی ÙلسÙÙ‡ تØلیلی، Ú©Ù‡ در آثار منطقی برتراند راسل، گوتلپ Ùرگه Ùˆ لودویگ ویتنگنشتاین ریشه دارد Ùˆ دیگری ÙلسÙÙ‡ "قاره ای" Ú©Ù‡ شدیدا به غیر عقلانیت کیرگه گور Ùˆ نیچه وام دار است Ùˆ با مدرنیسم ادبی Ùˆ اÙراط گرایی سیاسی نیز پیوند دارد. شکا٠میان این دو سنت ÙلسÙÛŒ (...) بازتاب "دو Ùرهنگ" است: یکی علوم دقیق Ùˆ دیگری هنرها Ùˆ علوم انسانی. سبک اندیشه Ùˆ نوشتار این دو مکتب ÙلسÙÛŒ متÙاوت اند Ùˆ Øساسیت ها Ùˆ دستگاه مرجع متÙاوتی دارند؛ از این رو هرگونه Ú¯Ùتگویی میان این دو سنت به طور نومیدکننده ای دشوار شده است.
علاقه مداوم به ÙلسÙÙ‡ کاسیرر در این Øقیقت نهÙته است Ú©Ù‡ او آخرین Ùیلسو٠اروپایی بود Ú©Ù‡ به هر دو Ùرهنگ تسلط داشت. او هم در علوم دقیق Ùˆ هم در علوم انسانی جامع العلوم بود. او Ù…ÛŒ توانست با Ùیزیکدانی مانند اینشتاین Ùˆ با Ùیلسو٠پوزیتیویست منطقی مانند موریتس شلیک بØØ« کند (البته نه جدل) Ùˆ از دیگر سو با هایدگر. ÙلسÙÙ‡ او کوششی در جهت سازش دادن این دو Ùرهنگ است. ÙلسÙÙ‡ کاسیرر شاخه های گوناگون Ùرهنگ، Ú†Ù‡ علمی Ùˆ Ú†Ù‡ غیرعلمی، را ساخت های سمبلیک Ù…ÛŒ Ùهمد Ú©Ù‡ هریک از این ساخت ها معیار Ùˆ اعتبار درونی خود را دارد؛ به این معنا Ú©Ù‡ هرکدام از آنها Ù…ÛŒ کوشد تا واقعیتی یگانه Ùˆ مستقل از ذهن را ارائه دهد. بر این اساس کشاکش میان آنها از میان Ù…ÛŒ رود. هریک از آنها Ù…ÛŒ تواند "Øقیقت" متمایز خود را بیان کند بی آنکه به دیگر ساخت های سمبلیک آسیب برساند. از دیدگاه ÙلسÙÙ‡ کاسیرر این دو Ùرهنگ به منزله یک Ùرهنگ (سمبلیک) آشکار Ù…ÛŒ شوند Ú©Ù‡ بیان های گوناگون همان "انگیختگی Ùˆ Ø¢Ùریندگی" است Ú©Ù‡ "مرکز همه Ùعالیت های انسان است."
ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک کاسیرر در مقایسه با آن دو سنت ÙلسÙÛŒ دیگر جذاب تر Ù…ÛŒ نماید. زیرا آنچه ÙلسÙÙ‡ او ارائه Ù…ÛŒ دهد امکان درک شکا٠میان پوزیتیویسم منطقی Ùˆ اگزیستانسیالیسم است Ùˆ از میان بردن (لااقل به طور جزئی) این جدایی است. این جدایی ناشی از این است Ú©Ù‡ این دو ÙلسÙÙ‡ یکدیگر را تراوش های Ùکری ناآگاه Ùˆ Ùهم ناپذیر Ù…ÛŒ دانند. ÙلسÙÙ‡ کاسیرر این قول Ùˆ وعده را Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ "این دو Ùرهنگ" را جنبه های گوناگون Ùرهنگ واØدی بداند Ùˆ به منزله بخش Ú©ÙˆÚ†Ú©ÛŒ از Ø¢Ùرینندگی سمبلیک انسان نشان دهد. (...) اندیشه کاسیرر، از Ù„Øاظ روش استقرایی است نه قیاسی. (...) هنگامی Ú©Ù‡ در سال 1999 نگارش این کتاب را در ذهنم Ù…ÛŒ پروردم نمی دانستم Ú©Ù‡ دیگرانی هم هستند Ú©Ù‡ در همین مسیر گام بر Ù…ÛŒ دارند. از آن زمان چرخ های "صنعت کاسیرر" تولید خود را آغاز کرده اند. در جهان انگلیسی زبان نوزایی علاقه به ÙلسÙÙ‡ کاسیرر به طور عمده بر اثر انتشار کتاب Ùریدمن: جدا شدن راهها: کارناپ، کاسیرر Ùˆ هایدگر است.2 Ùریدمن در مقام پژوهشگر ÙلسÙÙ‡ کانت Ùˆ Ùیلسو٠علم، ÙلسÙÙ‡ های کارناپ، کاسیرر Ùˆ هایدگر را پاسخ های متÙاوتی به Ùروریزی نظریه شهود Ù…Øض کانت Ù…ÛŒ داند Ùˆ ÙلسÙÙ‡ کاسیرر را Øلقه واسطی Ù…ÛŒ داند میان دو Øد اÙراطی یعنی ÙلسÙÙ‡ کارناپ Ùˆ ÙلسÙÙ‡ هایدگر. من شخصا خیلی وام دار کتاب Ùریدمن هستم. (...) دیگر ÙیلسوÙان علم مانند ستیون Ùرنچ (Steven French)ØŒ جیمز لیدی من (James Ladyman) Ùˆ باری گوور (Barry Gower) Ú©Ù‡ از همه شان برجسته تر است ÙلسÙÙ‡ کاسیرر را پیشگام موضعی Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ به "رئالیسم ساختاری" مشهور است.
(...) در آلمان ÙلسÙÙ‡ کاسیرر مورد توجه Øتی بیشتری قرار گرÙته است؛ اما نه به خاطر ÙلسÙÙ‡ علم اش بلکه بیشتر به خاطر نظریه Ùرهنگی اش. کتاب های پژوهشی Ú©Ù‡ درباره کاسیرر هر سال منتشر Ù…ÛŒ شوند بالغ بر پنج الی ده کتاب Ù…ÛŒ شوند. علل این "نوزایی کاسیرری"ØŒ همچنان Ú©Ù‡ گمان Ù…ÛŒ رود، بیشتر سیاسی است تا ÙلسÙÛŒ. پس از Ùروریزی دیوار برلین Ùˆ یگانه شدن دو آلمان، آلمان متØد نیاز مبرمی به شخصیت های بارزی دارد Ú©Ù‡ در جهان بینی خود جهان وطنی باشند Ùˆ در عین Øال در شیوه تÙکر خود به طور بارزی آلمانی. کاسیرر کاملا چنین Ùردی است. این موضوع Ú©Ù‡ او یهودی Ùˆ مخال٠هایدگر بوده نیز به موقعیت او Ú©Ù…Ú© کرده است. اما عوامل عمومی تری نیز دست اندرکارند. Ùروریزی کمونیسم این موضوع را ممکن ساخته است Ú©Ù‡ تمامی دوره 1914 تا 1991 را مرØله ای تراژیک بدانند Ú©Ù‡ در Ù¾ÛŒ آن آزاد شده ایم Ú©Ù‡ به شاهراه تاریخ بپیوندیم. پیشرÙت گرایی لیبرالی دوباره مد روز شده است Ùˆ کاسیرر Ø´Ø±Ø Ø¬Ø°Ø§Ø¨ تری از آن ارائه Ù…ÛŒ دهد تا نو Ù…ØاÙظه کاری آمریکایی .تاکید کاسیرر بر Ùرایندهای خود-انگیخته Ùرهنگ Ùˆ گوناگونی صورت های سمبلیک پاسخ اروپای کهن است به Ùرانسیس Ùوکویاما.»3 Ùˆ4
Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ در موقعیت کاسیرر Ø·ÛŒ دو دهه اخیر تغییری Ú©ÛŒÙÛŒ روی داده است. ارنست کاسیرر Ùراموش شده اکنون نماینده راستین Ùرهنگ آلمانی شناخته Ù…ÛŒ شود. بررسی موضوع «روشنگری» نیز از زمان انتشار ترجمه Ùارسی کتاب ÙلسÙÛ€ روشنگری تا به امروز تغییر بسیار کرده است. هر ساله چندین کتاب Ùˆ مقاله درباره جنبه های مختل٠دوره روشنگری به زبان های اروپایی نوشته Ùˆ منتشر Ù…ÛŒ شوند.5 هنگامی Ú©Ù‡ در سال 1966 ترجمه Ùرانسوی کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری منتشر شد میشل ÙÙˆÚ©Ùˆ معرÙÛŒ ستایش آمیزی درباره کاسیرر Ùˆ روش او در تک نگاریش ÙلسÙÙ‡ روشنگری نوشت.6 ÙÙˆÚ©Ùˆ در معرÙÛŒ کتاب کاسیرر چنین Ù…ÛŒ گوید: گرچه کتاب کاسیرر در سال 1932 نوشته شده با این وص٠اثری متعلق به زمانه ما است . اما به این شرط Ú©Ù‡ ما پیام آن را از «سر Ùˆ صداهای Ù…Øیط اطرا٠آن» تشخیص دهیم، پیامی Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ کوشید با این «سر Ùˆ صداها» مقابله کند؛ اما این «سر Ùˆ صداها» سریع پیام کتاب را Ø®ÙÙ‡ کردند. ÙÙˆÚ©Ùˆ در ØªØ´Ø±ÛŒØ Ø§ÛŒÙ† سخنان معماگونه خود Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ هیتلر در آستانه رسیدن به مقام صدراعظمی آلمان بود (1933) Ùˆ نیروهای ضد روشنگری پیروز شده بودند Ùˆ کاسیرر ناچار شد Ú©Ù‡ آثار خود را در آلمان منقاد نازیسم شده بر جای بگذارد Ùˆ مهاجرت کند. ÙÙˆÚ©Ùˆ سپس به نوکانتی بودن کاسیرر Ù…ÛŒ پردازد Ùˆ Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ اندیشه غربی هنوز نتوانسته است آن گسستی را درک کند Ú©Ù‡ بر اثر اندیشه کانت به وجود آمد. عنوان نوکانتی به این معناست Ú©Ù‡ هم ضرورت اØیای اندیشه کانت را یادآور Ù…ÛŒ شود Ùˆ هم آن را Ù…ÛŒ سنجد. بعضی مورخان از روش تاریخ نگاری کاسیرر در ÙلسÙÙ‡ روشنگری انتقاد کرده Ùˆ Ú¯Ùته اند Ú©Ù‡ کاسیرر خواسته نشان دهد Ú©Ù‡ Ú©Ù„ ÙلسÙÙ‡ روشنگری در این جهت تلاش Ù…ÛŒ کرد Ú©Ù‡ ظهور کانت را ممکن سازد. اما از نظر ÙÙˆÚ©Ùˆ این روش نه تنها نقطه ضع٠روش کاسیرر نیست بلکه نقطه قوت Ùˆ اهمیت آن است. کانت Ù…ÛŒ پرسید علم چگونه ممکن Ù…ÛŒ شود؟ Ùˆ کاسیرر در کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری Ù…ÛŒ پرسد: کانتیسم چگونه ممکن Ù…ÛŒ شود؟
میشل ÙÙˆÚ©Ùˆ سال ها بعد در درسگÙتارهای سال 1983 خود به بررسی مقاله کانت: «در پاسخ به پرسش: روشنگری چیست؟»7 پرداخت.8 ÙÙˆÚ©Ùˆ در آنجا Ù…ÛŒ گوید: «روشنگری چیست؟» پرسشی است Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ مدرن هنوز هم نتوانسته است پاسخی درخور به آن بدهد؛ اما این پرسش را هنوز هم کنار ننهاده است. از Ù‡Ú¯Ù„ Ùˆ نیچه گرÙته تا ماکس وبر Ùˆ هورکهایمر Ùˆ آدورنو Ùˆ هابرماس با این پرسش روبرو بوده اند Ùˆ هیچ ÙلسÙÙ‡ ای را نمی توان یاÙت Ú©Ù‡ مستقیم یا غیرمستقیم با این پرسش مواجه نشده باشد. آن Ú†Ù‡ رویدادی بود Ú©Ù‡ روشنگری نامیده Ù…ÛŒ شود؟ آن رویداد، لااقل، بخشی از آنچه را هستیم Ùˆ آنچه را Ù…ÛŒ اندیشیم Ùˆ آنچه را انجام Ù…ÛŒ دهیم تعیین کرده است. ÙÙˆÚ©Ùˆ روشنگری را، به پیروی از کانت، یک Ùرایند Ù…ÛŒ داند. شاید پیروان میشل ÙÙˆÚ©Ùˆ از خواندن این سخنان او Ø´Ú¯Ùت زده شوند . شاید در اینجا Ú¯Ùتن این نکته بی مورد نباشد Ú©Ù‡ «سروصداهایی» Ú©Ù‡ مانع شنیدن پیام ÙلسÙÙ‡ روشنگری کاسیرر شدند تنها از سوی نازیها نبود. هورکهایمر Ùˆ آدورنو نیز بعدا با نوشتن کتاب دیالکتیک روشنگری9 در ایجاد این «سر Ùˆ صداها» با نازیها Ùˆ دیگر مرتجعان سهیم شدند.
شاید ذکر این موضوع در اینجا بی Ùایده نباشد Ú©Ù‡ زیو سترن هل کتابی نوشته است با عنوان : سنت ضد روشنگری 10. او مدعی است Ú©Ù‡ به جای یک مدرنیته دو مدرنیته داریم : یکی از روشنگری Ùˆ دیگری از ضد روشنگری ناشی شده است. مدرنیته نشئت گرÙته از روشنگری موسسانش ولتر ØŒ کانت ØŒ روسو ØŒ لاک ØŒ منتسکیو Ùˆ Ùیلوزو٠ها هستند. مدرنیتۀ ضد روشنگری بر پایۀ اندیشه های یوهان گاتÙرید هردر Ùˆ ادموند بورک Ùˆ ویکو است. سترن هل Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ بعضی موضوع هایی Ú©Ù‡ در کتاب های هردر Ùˆ بورک ارائه شده اند در آثار کسانی مانند : ژوز٠دو مستر (Joseph de Maistre) ØŒ توماس کارلایل ØŒ هیپولیت تن Hippolyte Taine )) ØŒ ارنست رنان ØŒ اسوالد اشپنگلر ØŒ کارل اشمیت ØŒ بندتو کروچه Ùˆ Ùردریش ماینکه Ùˆ سر انجام ایزایا برلین بازتاب یاÙته اند. این گروه با مدرنیتۀ دوم پیوند دارند Ú©Ù‡ سنت سیاسی شان بر تقدم جمع بر Ùرد Ùˆ انقیاد Ùرد به جمع است. از نظر سترن هل این گروه به نسبی بودن ارزش ها اعتقاد دارند Ø› بر عکس متÙکران روشنگری Ú©Ù‡ به ارزش های جهانی مانند : Øقوق سلب ناشدنی بشر ØŒ Ùردیت ØŒ Ùˆ آزادی های Ùردی Ùˆ اجتماعی معتقدند.الابته در راس همه مخالÙان روشنگری نیچه قرار Ù…ÛŒ گیرد. ولی سترن هل معتقد است Ú©Ù‡ نیچه به خاطر عشقش به Ùرهنگ Ùرانسوی ( روسو Ùˆ ولتر) Ùˆ تØقیر یهود ستیزی Ùˆ Ùردیت اشراÙÛŒ اش به دشواری جرو این گروه جای Ù…ÛŒ گیرد. اما به خاطر تÙسیری Ú©Ù‡ در زمان نازیسم از آثار او ارائه شد او در صدر خرد ستیزان Ùˆ روشنگری ستیزان قرار Ù…ÛŒ گیرد.سترن هل مدعی است Ú©Ù‡ Ú©Ù‡ ضد روشنگری جنبشی ضد مدرن نبود بلکه مدرنیته دیگری بود Ú©Ù‡ در تقابل با عقلانیت روشنگری ØŒ Øقوق بشر ØŒ ارزش های جهانی Ùˆ دموکراسی بود Ùˆ بر ناسیونالیسم Ùˆ نسبی گرایی تاکید Ù…ÛŒ ورزید.سترن هل Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ همین مدرنیته دوم یا مدرنیته ضد روشنگری بود Ú©Ù‡ در قرن بیستم برای اروپا Ùاجعه Ø¢Ùرید.مدرنیته ضد روشنگری به پیدایش راست انقلابی انجامید Ùˆ موجب انقلاب Ù…ØاÙظه کاران در آلمان Ùˆ ایتالیا شد.سترن هل ØŒ به رغم آن Ú©Ù‡ تمایلات مارکسیستی دارد Ùˆ یهودی است ØŒ هورکهایمر Ùˆ آدورنو را متهم Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ علت پیدایش نازیسم را نادرست درک کرده اند Ø› زیرا سنت ضد روشنگری موجبات ظهور نازیسم Ùˆ Ùاشیسم را Ùراهم کرد نه روشنگری.او Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ هورکهایمر Ùˆ آدورنو به نادرست Ù…ÛŒ پنداشتند Ú©Ù‡ مدرنیته یکی است Ùˆ آن هم دستاورد روشنگری است. در Øالی Ú©Ù‡ دو مدرنیته وجود دارند . در کشور ما هم آثار متÙکران ضد مدرنیته مورد استقبال قرار گرÙته است.از دیالکتیک روشنگری هورکهایمر Ùˆ آدورنو تا آثار نیچه Ùˆ هایدگر Ùˆ ÙÙˆÚ©Ùˆ Ùˆ دریدا Ùˆ ژیژک. آیا پست مدرنیسم ادامۀ همین مدرنیته دوم نیست ØŸ!
اما هردر Ú©Ù‡ سترن هل او را یکی از موسسان مدرنیتۀ ضد روشنگری Ù…ÛŒ داند در همین کتاب ( ÙلسÙÙ‡ روشنگری ،صÙØات 363-359)از او تجلیل شده است : « پیروزی هردر بر روشنگری پیروزی نیروی واقعا خودی است. این از آن شکست هایی است Ú©Ù‡ پیروزی به شمار Ù…ÛŒ آید Ùˆ دستاورد هردر ØŒ در واقع ØŒ یکی از بزرگترین پیروزی های عقلی ÙلسÙÙ‡ روشنگری است.» ( همین کتاب صÙØÙ‡ 363 ). پیتر Ú¯ÛŒ Ùˆ جان مایکل کرویز نیز به پیروی از کاسیرر از هردر Ùˆ ÙلسÙÛ€ تاریخ او تجلیل Ù…ÛŒ کنند. جاناتان اسراییل نیز در کتابش در باره روشنگری رادیکال هردر را در زمرۀ ÙیلسوÙان روشنگری٠رادیکال قرار Ù…ÛŒ دهد. آیا باید نظر سترن هل را پذیرÙت یا کاسیرر Ùˆ جاناتان اسراییل Ùˆ پیتر Ú¯ÛŒ Ùˆ کرویز را ØŸ!
در ستایش کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری بسیار سخن رÙته است. Ú¯Ùته شده است Ú©Ù‡ رهیاÙت کاسیرر به روشنگری رهیاÙت همان کسانی است Ú©Ù‡ در دوره روشنگری Ù…ÛŒ زیستند Ùˆ در آن مشارکت داشتند. مثلا تمرکز کاسیرر بر «روش جهان شمول خرد»، Øس مشترکی بود Ú©Ù‡ همه Ùیلوزو٠ها داشتند. البته برخی نیز انتقادهایی از کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری کرده اند. مثلا Ú¯Ùته اند چرا کاسیرر از شرایط اجتماعی- اقتصادی دوره روشنگری سخنی Ù†Ú¯Ùته است یا چرا از کسانی Ú©Ù‡ در سالن های خود Ùیلوزو٠ها را گرد هم Ù…ÛŒ آورند تا بØØ« کنند نامی نبرده است. Ùˆ چرا از ناشرانی Ú©Ù‡ آثار Ùیلوزو٠ها را چاپ Ù…ÛŒ کردند Ùˆ کتابÙروشانی Ú©Ù‡ آنها را Ù…ÛŒ Ùروختند سخنی به میان نیاورده است. البته پرداختن به این امور جزو تاریخ اجتماعی است Ùˆ خارج از روش پژوهش کاسیرر قرار Ù…ÛŒ گیرند. کاسیرر اندیشه های عصر روشنگری را موضوع بررسی خود Ù…ÛŒ داند.
در چاپ تازه ای (1998) Ú©Ù‡ از ÙلسÙÙ‡ روشنگری در آلمان انتشار یاÙته گرالد هارتونگ (Gerald Hartung) پیشگÙتاری بر آن نوشته Ú©Ù‡ Øاوی نکات بسیار جالبی است، از جمله درباره عنوان کتاب.
ÙلسÙÙ‡ روشنگری جزو مجموعه «مبانی علوم ÙلسÙی»
«Grundriss der philosephische Wissenschaftan» به چاپ رسید. سردبیر مجموعه Ùریتس مدیکوس (Friz Medicus) Ùیلسو٠اهل زوریخ ب Ùˆ ناشر مجموعه پل زیبک (Paul Siebeck) بود Ú©Ù‡ در توربینگن آلمان مستقر بود. میان ارنسست کاسیرر Ùˆ سردبیر مجموعه Ùˆ ناشر آن نامه های بسیاری رد Ùˆ بدل شده اند Ú©Ù‡ تاریخ منشا کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری را به ثبت رسانده اند. از این نامه ها Ù…ÛŒ توان این موضوع را به روشنی دریاÙت Ú©Ù‡ کاسیرر در سال 1928 قول Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ کتابی درباره عصر روشنگری برای مجموعه یاد شده بنویسد. اما کاسیرر از ماه نوامبر 1929 تا نوامبر 1930 ریاست دانشگاه هامبورگ را بر عهده داشت Ùˆ وظای٠سنگین او مانع Ù…ÛŒ شدند Ú©Ù‡ بتواند نوشتن کتاب ÙلسÙÙ‡ عصر روشنگری را آغاز کند. اما پس از پایان دوره ریاستش بر دانشگاه، تالی٠کتاب را شروع Ù…ÛŒ کند. او در سال 1931 مقاله «روشنگری» را برای دایره المعار٠علوم اجتماعی10 Ù…ÛŒ نویسد. کاسیرر در نامه خود به مدیکوس Ù…ÛŒ نویسد Ú©Ù‡ کتابی با عنوان رنسانس اÙلاطونی در انگلستان Ùˆ مکتب کمبریج، Ú©Ù‡ به پیش زمینه تاریخی عصر روشنگری در انگلستان ارتباط Ù…ÛŒ یابد، نوشته است Ú©Ù‡ کتابخانه واربورگ آن را چاپ خواهد کرد؛ همچنین چند مقاله درباره روسو Ùˆ گوته Ùˆ مقاله ای نیز درباره تاریخ «نظریه Øقوق طبیعی بشر» Ùˆ مقاله بلندی هم در خصوص «مسئله ژان ژاک روسو» نگاشته است. کاسیرر در نامه یادشده Ù…ÛŒ اÙزاید Ú©Ù‡ پژوهش های بعدیش مستقیما بر روشنگری Ùرانسوی متمرکز خواهند شد Ùˆ Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ در پاییز برای چند Ù‡Ùته ای به پاریس خواهد رÙت تا در کتابخانه ملی آنجا به مطالعه منابع غنی این موضوع بپردازد Ùˆ امیدوار است Ú©Ù‡ در تابستان برنامه نوشتن کتاب را به اجرا درآورد. کاسیرر در این مدت واقعا به طور متمرکز برای تالی٠کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری کار Ù…ÛŒ کرده Ùˆ در تابستان 1931 در کتابخانه مرکزی زوریخ Ùˆ پاییز آن سال را در کتابخانه ملی پاریس به مطالعه منابع مشغول بوده است. کاسیرر در ماه مه همان سال در نامه ای به ناشر خود زیبک خبر Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ نوشتن کتاب را آغاز کرده است. در همین نامه کاسیرر به ناشر Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ عنوان کتابش: تاریخ اندیشه های عصر روشنگری (Ideengeschichte der Aufklarungzeit) خواهد بود.. کاسیرر در همین نامه ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ این عنوان با Ù…Øتوای کتاب همخوانی بیشتری دارد تا عنوان ÙلسÙÙ‡ روشنگری؛ زیرا در کتاب نه Ùقط به پیشرÙت سیستم های ÙلسÙÛŒ بلکه به پیشرÙت جریان اندیشه ها نیز پرداخته شده است؛ مثلا پیشرÙت سخت کیشی مسیØÛŒ در قلمرو اندیشه دینی بررسی شده یا پیشرÙت اندیشه اجتماعی موضوع بØØ« قرار گرÙته است. ولی کاسیرر تسلیم خواسته ناشر Ùˆ سردبیر مجموعه «مبانی علوم ÙلسÙی» Ù…ÛŒ شود Ùˆ در همین نامه به ناشر Ù…ÛŒ گوید چون به دلایل نشر، عنوان ÙلسÙÙ‡ روشنگری برای کتاب مناسب تر است تا عنوان اندیشه های عصر روشنگری، او نیز با گزینش این عنوان مخالÙتی ندارد؛ اما در پیشگÙتار خود بر کتاب ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø®ÙˆØ§Ù‡Ø¯ داد Ú©Ù‡ کتاب بیشتر به تاریخ اندیشه ها Ù…ÛŒ پردازد. کاسیرر در پیشگÙتار خود بر کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری موضوع را این گونه ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ù…ÛŒ دهد:
«(...) تنها در Ùراگرد است Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان نبض Øیات عقلی دوران روشنگری را Øس کرد. ÙلسÙÙ‡ روشنگری به آن قطعات استادانه باÙته عقل تعلق دارد Ú©Ù‡ در آنها یک ضربه پا هزاران تار را به Øرکت در Ù…ÛŒ آورد، ماکوها به جلو Ùˆ عقب رانده Ù…ÛŒ شوند تارهای نامرئی روان Ù…ÛŒ گردند.
بررسی Ùˆ بازآÙرینی تاریخی دوران روشنگری باید مرئی کردن این "تارهای نامرئی" را وظیÙÙ‡ درجه اول خود تلقی کند. کتاب Øاضر Ù…ÛŒ کوشد تا این وظیÙÙ‡ را انجام دهد؛ اما نه از طریق ارائه تاریخی یکایک متÙکران روشنگری Ùˆ نظریات آنان بلکه با ارائه تاریخ اندیشه (ایده) های دوران روشنگری؛ Ùˆ این اندیشه (ایده) ها را نه به Ø´Ú©Ù„ نظری- انتزاعی بلکه در تاثیر بی واسطه شان ارائه دهد Ùˆ نتایج تاثیر آنها را آشکار کند. به این منظور جزئیات بسیاری باید ØØ°Ù Ù…ÛŒ شدند؛ اما هیچ یک از آن نیروهای بنیادی Ú©Ù‡ تصویر ÙلسÙÙ‡ روشنگری را Ø¢Ùریدند Ùˆ نظر اساسی روشنگری را درباره طبیعت، تاریخ، جامعه، دین Ùˆ هنر تعیین کردند ممکن نبود نادیده گرÙته شوند.» (همین کتاب صÙØات 2-51).
Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ دامنه موضوع های کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری از تاریخ ÙلسÙÙ‡ Ùراتر Ù…ÛŒ رود Ùˆ به طبیعت، تاریخ، جامعه، دین Ùˆ هنر نیز گسترش Ù…ÛŒ یابد. کاسیرر در 23 ژوئن دست نوشته آماده چاپ کتاب را به ناشر Ù…ÛŒ دهد Ùˆ ناشر نیز تصمیم نهایی خود را Ù…ÛŒ گیرد Ùˆ عنوان ÙلسÙÙ‡ روشنگری را بر کتاب Ù…ÛŒ گذارد Ú©Ù‡ با برنامه مجموعه «مبانی علوم ÙلسÙی» همخوانی کامل داشته باشد. کاسیرر Ù‡Ùته ها پس از ارسال کتاب، Ùصل زیبایی شناسی آن را نیز Ù…ÛŒ Ùرستد Ú©Ù‡ Ùصل Ù‡Ùتم Ùˆ Ùصل نهایی کتاب Ù…ÛŒ شود. گرچه کاسیرر Ùˆ سردبیر مجموعه «مبانی علوم ÙلسÙی» Ùˆ Øتی ناشر نمایه موضوعی را برای کتاب ضروری دانسته بودند، اما ناشر سرانجام از تهیه نمایه موضوعی برای کتاب سر باز Ù…ÛŒ زند Ùˆ یکی از منشیان خود را مامور Ù…ÛŒ کند تا برای کتاب Ùهرست نام ها تهیه کند.11
شاید در اینجا بی مورد نباشد Ú©Ù‡ Ùرق میان تاریخ ÙلسÙÙ‡ Ùˆ تاریخ ایده ها یا تاریخ اندیشه ها به اجمال ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¯Ø§Ø¯Ù‡ شود.
در تاریخ اندیشه ها بیش از هر چیز بر تاریخ تکیه Ù…ÛŒ شود نه بر ÙلسÙه؛ در Øالی Ú©Ù‡ در تاریخ ÙلسÙÙ‡ بیشتر به ÙلسÙÙ‡ پرداخته Ù…ÛŒ شود تا تاریخ. گرچه در یک اثر خوب درباره تاریخ اندیشه ها یا تاریخ ÙلسÙÙ‡ هر دوی این جنبه ها ارائه Ù…ÛŒ شوند؛ اما میان این دو تمایز وجود دارد. پرسش: معنای این موضوع چیست؟ در تاریخ اندیشه ها به این صورت در Ù…ÛŒ آید: Ú©Ù‡ معنای این موضوع Ú†Ù‡ بوده است؟ همچنان Ú©Ù‡ Ú¯Ùتیم کاسیرر در کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری Ù…ÛŒ کوشد تا نشان دهد Ú©Ù‡ «روشنگری» برای Ùیلوزو٠ها یا ÙیلسوÙان عصر روشنگری Ú†Ù‡ معنایی داشته است. برای یاÙتن پاسخ این پرسش، پژوهش به طور اÙÙ‚ÛŒ درزمان، هم به پیش Ù…ÛŒ رود Ùˆ هم به پس، تا آن انتظارات، اعتقادات Ùˆ آشنایی ها را اØیا کند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان در چارچوب آنها معنای این موضوع را Ùهمید. اما در Øقیقت، تاریخ اندیشه ها نمی تواند گذشته نگری دقیقی انجام دهد، چون Ùهمی Ú©Ù‡ مورخ برای تبیین رویداد های گذشته به کار Ù…ÛŒ برد دستاورد دوران متاخر است Ùˆ این نکته بسیار درخور توجه است. شاید ذکر مثالی موضوع را روشن تر کند. ممکن است امروز به قطعاتی از موسیقی قرن Ù‡Ùدهم گوش بسپاریم اما در واقع، نه تنها گوش نوازندگان Ú©Ù‡ گوش شنوندگان آن موسیقی نیز دیگر گوش قرن Ù‡Ùدهمی نیست بلکه متعلق به امروز است. در مورد تاریخ نگاری نیز وضع همین طور است. موضوع هایی Ú©Ù‡ برای پژوهش تاریخی برگزیده Ù…ÛŒ شوند تØت تاثیر مسائلی هستند Ú©Ù‡ در دوران کنونی Ù…Ø·Ø±Ø Ø§Ù†Ø¯ Ùˆ وضعیتی Ú©Ù‡ در آن قرار گرÙته ایم Ùˆ نیز تاریخ متعاقب آن موضوع ها؛ آنچه ما را مجذوب این موضوع ها Ù…ÛŒ کند Ùˆ کنجکاوی تاریخی ما را بر Ù…ÛŒ انگیزد دو نکته یاد شده اند. کاسیرر خود در همین باره در پیشگÙتار کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری Ù…ÛŒ گوید:
«هیچ گونه گزارش اصیلی از تاریخ ÙلسÙÙ‡ نمی تواند به تاریخ Ù…Øض بپردازد. بررسی گذشته ÙلسÙÛŒ باید با جهت گیری تازه Ùˆ با انتقاد از خود همراه باشد. به نظر من بیش از پیش زمان آن Ùرا رسیده است Ú©Ù‡ آن آینه صا٠و Ø´ÙاÙÛŒ را Ú©Ù‡ روشنگری ساخته است در برابر عصر کنونی قرار دهیم Ùˆ به چنین انتقاد از خودی بپردازیم.»
کاسیرر، گویی، پیشاپیش به کتاب دیالکتیک روشنگری هورکهایمر Ùˆ آدورنو پاسخ Ù…ÛŒ دهد. گوش کنیم: «بسیاری از آنچه امروزه در نظر ما نتیجه "پیشرÙت" جلوه Ù…ÛŒ کند هنگامی Ú©Ù‡ در آن آینه منعکس شود مسلما درخشش خود را از دست Ù…ÛŒ دهد. بسیاری از آنچه مایه اÙتخار ماست در آن آینه مانند تصویری از Ø´Ú©Ù„ اÙتاده Ù…ÛŒ نماید. اما اگر علت این کج ومژی٠تصویر را به زنگارهایی در آن آینه نسبت دهیم، نه آن Ú©Ù‡ علت آن را در جاهای دیگری بجوییم، دچار داوری شتابزده Ùˆ خودÙریبی خطرناکی شده ایم. شعار شهامت دانستن داشته باش، Ú©Ù‡ کانت آن را شعار روشنگری Ù…ÛŒ نامید درباره رابطه تاریخی خود ما با آن دوره نیز صدق Ù…ÛŒ کند. به جای آن Ú©Ù‡ متÙکران عصر روشنگری را سرزنش کنیم یا آنان را نادیده بگیریم باید شجاعت آن را داشته باشیم تا خود را با عصر روشنگری بسنجیم Ùˆ با آن به تÙاهم درستی برسیم. آن قرنی Ú©Ù‡ برای خرد Ùˆ علم، به عنوان عالی ترین قوای شناخت انسانی، Øرمت قائل بود نمی تواند Ùˆ نمی باید Øتی برای ما به دست Ùراموشی سپرده شود. ما باید شیوه ای بیابیم Ú©Ù‡ نه تنها آن عصر را در Ø´Ú©Ù„ ویژه اش ببینیم بلکه دوباره آن نیروهای اصیلی را آزاد کنیم Ú©Ù‡ آن عصر را Ø´Ú©Ù„ بخشیدند Ùˆ به پیش راندند.» (همین کتاب صÙØات 4-83).
کاسیرر در قطعه نقل شده از پیشگÙتار ÙلسÙÙ‡ روشنگری اعلام Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ خواهد بداند عصر روشنگری به منزله یک جنبش Ùکری Ú†Ù‡ معنایی برای معاصران او نیز دارد Ùˆ چگونه Ù…ÛŒ توان آن نیروهایی را دوباره آزاد ساخت Ú©Ù‡ عصر روشنگری را به پیش راندند؛ یعنی چگونه Ù…ÛŒ توان عصر روشنگری دیگری Ø¢Ùرید.
کاسیرر Ù…ÛŒ گوید: «آن قرنی Ú©Ù‡ برای خرد Ùˆ علم، به عنوان عالی ترین قوای شناخت انسانی، Øرمت قائل بود نمی تواند Ùˆ نمی باید Øتی برای ما به دست Ùراموشی سپرده شود.» آیا او نمی دانست تنÙر Ùˆ انزجار کسانی مانند هورکهایمر Ùˆ آدورنو، هایدگر Ùˆ به پیروی از آنها آنچه امروزه به پست مدرنیست ها مشهورند از روشنگری همین Øرمتی است Ú©Ù‡ روشنگری برای خرد Ùˆ علم قائل است؟ Ù…ÛŒ گویند در آستانه پیروزی نازیسم در آلمان کاسیرر در دÙاع از ایده آل های روشنگری تنها بود. نگارنده نیز در معرÙÛŒ روشنگری Ùˆ دÙاع از آن در ایران تک Ùˆ تنها بوده است. روشنÙکران کشورهای خاورمیانه با همه قوا Ù…ÛŒ کوشند تا با روشنگری Ùˆ مدرنیته Ùˆ عقلانیت از نوع غربی آن Ùˆ نیز دموکراسی لیبرالی مبارزه کنند؛ زیرا اینها را در تقابل با اعتقادات دیرینه خود Ù…ÛŒ دانند. اما با آغوش باز از نازیسم، Ùاشیسم، بلشویسم Ùˆ Ù¾Ùست مدرنیسم استقبال Ù…ÛŒ کنند. از مدرنیته منزجرند اما عوارض آن را Ú©Ù‡ ریشه در قرون وسطای اروپا دارد به گرمی Ù…ÛŒ پذیرند.
نگارنده کتابی در باره کاسیرر با عنوان: ارنست کاسیرر: Ùیلسو٠Ùرهنگ 12 نوشته است. در آنجا Ù…ÛŒ گوید : «کاسیرر را، اگر نه بزرگترین مورخ اندیشه، دست Ú©Ù… یکی از بزرگترین مورخان اندیشه در قرن بیستم Ù…ÛŒ شناسند. اما تاریخ نگاری کاسیرر پیچیدگی های ویژه خود را دارد. گویی ØŒ او در آثارش غایب است. در کتاب های او نظریه متÙکری ارائه Ù…ÛŒ شود، تØلیل Ù…ÛŒ گردد، نقاط ضع٠و قوتش بیان Ù…ÛŒ شود، ولی بی درنگ نظریه متقابل با آن ظاهر Ù…ÛŒ گردد. این یک نیز تØلیل Ùˆ نقاط ضع٠و قوت آن آشکار Ù…ÛŒ شود. پس کاسیرر کجاست؟ کجا سخنان دیگران تمام Ù…ÛŒ شود Ùˆ کجا سخن خود کاسیرر آغاز Ù…ÛŒ گردد؟ معلوم نیست! شاید Ùروتنی Ùˆ بی ادعایی بیش از Øد کاسیرر سبب Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ در آثارش خود را نشان ندهد یا شاید دانش عظیم او به ÙˆÛŒ آموخته است Ú©Ù‡ در صدور ØÙÚ©Ù… درباره مسائل، بسیار Ù…Øتاط Ùˆ شکاک باشد Ùˆ هیچ نظری را با قطعیت بیان نکند. اما به رغم این غیبت ظاهری کاسیرر همه جا در آثارش Øضور دارد؛ زیرا از طریق اوست Ú©Ù‡ با نظریات دیگر متÙکران آشنا Ù…ÛŒ شویم Ùˆ از طریق اوست Ú©Ù‡ آثار آنان را Ù…ÛŒ خوانیم، تØلیل Ù…ÛŒ کنیم Ùˆ نقاط ضع٠و قوتشان را در Ù…ÛŒ یابیم. دیالکتیک Øضور Ùˆ غیبت کاسیرر در آثارش، یکی از Ø´Ú¯Ùت انگیزترین شگردهای شیوه نویسندگی اوست.»13
در سراسر ÙلسÙÙ‡ کاسیرر بررسی های سیستماتیک با تاملات تاریخی عجین شده اند. آن چنان Ú©Ù‡ تاریخ ظاهری ÙلسÙه، در Øقیقت- Øتی اگر تلویØÛŒ هم باشد- ÙلسÙÙ‡ تاریخ است. هیچ یک از نوشته های تاریخی کاسیرر صرÙا بررسی کلاسیک امور واقع Ùˆ رویدادها نیستند بلکه در آنها تØلیل برخی Ù„Øظات ایده آل در پیشروی تاریخ را Ú©Ø´Ù Ù…ÛŒ کنیم Ú©Ù‡ جهان بینی خاص یک عصر یا «روØ» یک Ùرهنگ یا یک دوره را در برابر Ùˆ در تقابل با جهان بینی دیگری یا با Ùرهنگ دیگری یا دوره دیگری Ù…ÛŒ گذارد تا به این طریق خصوصیات بارز آن را مشخص Ùˆ متعین کند؛ مثلا Ùرهنگ رنسانس را در مقابل Ùرهنگ قرون وسطی قرار Ù…ÛŒ دهد.
برجسته ترین خصلت زندگی کاسیرر Ùˆ آثارش تعهد او به ØÙظ استقلال معنوی Ùرد بود. کاسیرر در سراسر زندگی ÙلسÙÛŒ خود هرگز در این موضوع Ø´Ú© نکرد Ú©Ù‡ انسانیت به طور عام Ùˆ Ùرد انسان به طور خاص آزادند. این اعتقاد بنیادی هم ابتدا Ùˆ هم انتهای کوشش های Ùکری او بود. آرزوی کاسیرر این بود Ú©Ù‡ تا ان جا Ú©Ù‡ ممکن است Øقیقت آزادی انسان را به طور کامل Ùˆ متقاعد کننده ای تایید کند. این آرزو، لیبرالیسم عمیق Ùˆ ایده آل اخلاقی او را بیان Ù…ÛŒ کنند. طبق سنت اخلاقی کانتی او معتقد بود Ú©Ù‡ هر Ùرد را باید موجودی بخرد Ùˆ غایتی در خود در نظر گرÙت نه این Ú©Ù‡ او را وسیله ای دانست برای دستیابی به هدÙ. شعار روشنگری Ú©Ù‡ «شهامت داشته باش Ùˆ خرد خود را به کار بر» Ùˆ اعتقاد او به آزادی انسان پیام هایی بودند Ú©Ù‡ کاسیرر Ù…ÛŒ کوشید تا در آثار خود به معاصران خویش برساند. کاسیرر در سراسر زندگیش به این اندیشه پای بند بود Ú©Ù‡ انسان در مقام یک Ùرد در درون خود اصولی را داراست Ú©Ù‡ زیربنای پیشرÙت تمامی انسانیت اند.
Ùردگرایی کاسیرر معلول ترکیب سه اندیشه بود Ú©Ù‡ این سه اندیشه به طور تنگاتنگی به هم مرتبط اند:
1- اندیشه آزادی
2- تعهد در به کارگیری خرد
3- بینش جهان وطنی از تاریخ
هریک از این سه اندیشه یا سه ایده آل در ترکیب با آن دوی دیگر معنا پیدا Ù…ÛŒ کند. انسان آزاد است تا آن جا Ú©Ù‡ از Ùرمان های خرد خود به عنوان راهنما در Ùعالیت هایش استÙاده کند Ùˆ با به کارگیری Ùرمان های خرد مکانش را در زنجیره متصل تاریخ انسانی درک کند. Ùرمان های خرد آن اصولی هستند Ú©Ù‡ علم Ùˆ کائنات را برای همه انسان ها Ùهم پذیر Ù…ÛŒ سازند. Ùهم این موضوع Ú©Ù‡ این اصول جمعی اند Ùˆ Ø¢Ùریده تاریخی نوع انسان، Ùرد را قادر Ù…ÛŒ سازد Ú©Ù‡ مطابق با این اصول زندگی کند Ùˆ خود را آزاد بداند؛ زیرا زیستن طبق قواعدی Ú©Ù‡ خود برای خویش وضع کرده ایم، آزاد بودن است. بینش جهان وطنی از تاریخ وقتی به دست Ù…ÛŒ آید Ú©Ù‡ Ùرد دریابد Ú©Ù‡ باید همه اÙراد بشر در این آگاهی روزاÙزون سهیم شوند Ú©Ù‡ خرد در تاریخ انسان نقشی سازنده دارد Ùˆ امکان آزادی Ùرد، مشروط به همین اگاهی است. Ù…Ùهوم Ùرد در ذهن کاسیرر، یک Ùرمان لازم الاجرا بود، یعنی برای آزاد بودن، Ùرد در زندگی خویش باید شهامت پیروی از خرد خود را داشته باشد. Ùرد Ùقط از این طریق Ù…ÛŒ تواند معنا Ùˆ مکان خرد Ùˆ آزادی را در تاریخ انسان کش٠کند. بینش کاسیرر از تاریخ بر سمت گیری Ùرهنگی او متکی است؛ این بینش به ÙˆØ¶ÙˆØ Ø¯Ø± پژوهش هایش در زمان جنگ جهانی اول ظاهر شد Ùˆ نخستین بیان خود را در کتاب او : Ùرم Ùˆ آزادی (1916) به دست آورد Ùˆ در نگارش های ÙلسÙÛŒ کاسیرر عنصری ثابت Ùˆ پایدار باقی ماند. بعدا در پژوهش هایش درباره Ùرد Ùˆ کیهان درÙلسÙÙ‡ رنسانس14 (1927) Ùˆ ÙلسÙÙ‡ روشنگری (1932) اومانیسم جهان وطنی او نقش بسیار مهمی ایÙا کرد.
اندیشه پیشرÙت یا ترقی Ú©Ù‡ اعتقاد اساسی ÙیلسوÙان روشنگری است، عنصر بنیادی دیگری در بینش تاریخی کاسیرر بود. پیشرÙت به معنای عقلی آن عبارت از تØقق روزاÙزون انسانیتی بود Ú©Ù‡ در آن همه انسان ها از طریق به کارگیری خرد خود آزاد Ù…ÛŒ شدند. در قالب اصطلاØات سیاسی، پیشرÙت به معنی گسترش بالÙعل آزادی انسان از طریق اÙزایش کاربرد خرد در امور سیاسی Ùˆ اجتماعی بود. بنابراین از Ù„Øاظ ایدئولوژی، کاسیرر در اردوگاه لیبرالیسم قراردارد. لیبرال ها، به ویژه در اواخر قرن نوزدهم Ùˆ اوایل قرن بیستم، این عقیده را ارج Ù…ÛŒ نهادند Ú©Ù‡ تاریخ نوع بشر، در Øقیقت، داستان تØقق آزادی انسان Ùˆ برقراری یک نظم سیاسی است Ú©Ù‡ در آن، آزادی انسان نهادینه Ùˆ ØÙظ Ù…ÛŒ شود. از نظر لیبرال ها بهترین شیوه Øکومت یک نظام جمهوری پارلمانی بود Ú©Ù‡ استقلال Ùرد را، با نگهبانی از ØÙ‚ او Ú©Ù‡ بتواند مخال٠رژیم Ùˆ مخال٠دیگر اعضای اجتماع باشد، تضمین کند. بینش کاسیرر از سیاست، به طور Ú©ÛŒÙÛŒ منطبق با سنت لیبرالیسم سیاسی کانت بود. هنگامی Ú©Ù‡ این بینش لیبرالی با بینش نوکانتی خودکاسیرر ممزوج Ù…ÛŒ شود، تعهد کاسیرر به آزادی Ùردی Ùˆ ایده آل Ùرهنگی به جهان بینی بی همتای او Ù…ÛŒ انجامد. در Øالی Ú©Ù‡ نوشته های او مراØÙ„ مختلÙÛŒ را پیموده اند، اما جهان بینی خردگرای لیبرالی او در سراسر آثارش دست نخورده باقی مانده است.
مطالعه کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری Øتی برای اهل ÙلسÙÙ‡ در غرب هم دشوار است Ùˆ در این باره بسیاری از خوانندگان کتاب نالیده اند Ùˆ اعترا٠کرده اند Ú©Ù‡ خواننده کتاب باید مطالعات ÙلسÙÛŒ زیادی داشته باشد تا مطالب کتاب را بÙهمد. نکته دیگری Ú©Ù‡ باید Ú¯Ùت این است Ú©Ù‡ اگر خواننده ای ترجمه Ùارسی را با متن اصلی آلمانی آن مقابله کند Ùˆ مثلا دریابد Ú©Ù‡ نقل قول های دالامبر در ترجمه Ùارسی اندکی متÙاوت با ترجمه آلمانی آنهاست، این اختلا٠از آنروست Ú©Ù‡ مترجمان انگلیسی کتاب نقل قول هایی را Ú©Ù‡ از زبان های دیگری مانند Ùرانسه یا انگلیسی بوده اند مستقیما از زبان های اصلی ترجمه کرده اند Ùˆ به ترجمه آلمانی آنها پای بند نبوده اند.
چاپ چهارم کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری با چاپ دوم Ùˆ سوم آن از Ù„Øاظ متن اصلی کتاب هیچ تÙاوتی ندارد؛ زیرا مترجم تغییری در ترجمه خود نداده است؛ اما این چاپ اÙزوده هایی دارد:
1- ترجمه مقاله کاسیرر «روشنگری» Ú©Ù‡ در دائره المعار٠علوم اجتماعی (نیویورک 1931ØŒ صÙØات 552-547) به چاپ رسیده است.
2- مقاله جان مایکل کرویز: بازنگری کاسیرر در برنامه روشنگری Ú©Ù‡ از جلد پانزدهم مجموعۀ «کاسیرر- پژوهی» (Cassirer-Forschungen) برگرÙته شده است.
3- دانشگاه پرنیستون در چاپ جدید خود از ترجمه انگلیسی کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری (2009) پیشگÙتاری از پیترگی (Peter Gay) بر کتاب اÙزوده Ú©Ù‡ ترجمه Ùارسی آن در این چاپ آمده است.
4- اÙزوده دیگر پیشگÙتار مترجم برچاپ چهارم کتاب است.
5- غلط نامه ای نیز به کتاب اÙزوده شده است.
اصÙهان- یدالله موقن
پانزدهم شهریور ماه 1395
پانوشت ها :
1-Cassirer, An Essay on Man, 220-21.
2- بنگرید به:
Steven French and James Ladyman, “Remodelling structural Realism: Quantum Physics and Metaphysics of structureâ€, Syn these 136, no, 1 (july 2003): 31-56; Barry Gower, “Cassirer, Schlick, and Structural Realism: The Philosophy of the Exact Sciences in the Background to Early Logical Empiricismâ€, British Journal for the History of Philosophy 8, no. 1 (March 2000): 71-106.
3 Edward Skidelsky, ERNST CASSIRER: the Last Philosopher of Culture, Princeton Unniversity Press, 2008, pp.4-8.
4- Ùوکویاما متولد 1952 نویسنده کتاب « پایان تاریخ Ùˆ آخرین انسان ».
5- مثلا کتاب های قطور زیر را جاناتان اسراییل در باره روشنگری نگاشته است:
Ù‡ 1-Jonathan Israel, Radical Enlightenment: Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750
Oxford University press: 1 edition (September 12,2002) 832 pages.
ii-Jonathan Iasrael, Enlightenment Contested: Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man 1670-1752.
Oxford University Press; 1 ediotion (January 15,2009) 1024 pages.
iii- Jonathan Israel, A Revolution of the Mind: Radical Enlightenment and the Intellectual Origins of Modern Democracy
Princeton University Press; 8.7.2011 edition (September 26,2011) 296 pages.
iv- Jonathan I. Israel, Democratic Enlightenment: Philosophy, Revolution, and Human Rights, 1750-1790
Oxford University Press; Reprint edition (February 7, 2013) 1066 pages
v- Jonathan Israel, EUROPE AND THE RADICAL ENLIGHTENMENT
Institute for Neohellenic Research (2005) 159 pages
6- Michel Foucault, “Une histoire restée muette,†La Quinzaine littéraire n° 8, 1er-15 juillet, 1966, pp. 3- 4.
این مقاله اکنون در کتاب زیر به چاپ رسیده است :
Michel Foucault, , Dits et Ecrits , Tome 1, 1954-1969 , Editions Galillimard , 1994 ,pp. 445-49.
7- نگارنده این مقاله کانت را به Ùارسی برگرداند Ú©Ù‡ در تاریخ دوم اردیبهشت 1388 در روزنامه «اعتماد ملی» به مناسبت دویست Ùˆ هشتاد Ùˆ پنجمین زاد روز کانت به چاپ رسید. متن الکترونیک آن نیز روی سایت های مختل٠هست از جمله در کانال تلگرامم به آدرس: https://telegram.me/moughen
8- این درسگÙتار به صورت مقاله Ú©Ù…ÛŒ پیش از مرگ ÙÙˆÚ©Ùˆ در:
Magazine litteraire No.10. May 1984 به چاپ رسید.
9- به انتقادهایی که هورکهایمر و آدرنو، هایدگر و پست مدرنیستها از روشنگری کرده اند پاسخ های درخوری داده شده اند و کتاب هایی در این باره نوشته شده اند. اگر عمری بود در این باره کتابی منتشر خواهم کرد.
10-Zeev Sternhell : The Anti-Enlightenment Tradition
Yale University Press, 2009. P.446.n.6.
11- نگارنده این مقاله را ترجمه کرده که در همین کتاب آمده است.
11-Zeev Sternhell : The Anti-Enlightenment Tradition
12- به نقل از پیشگÙتار گرهارد هارتونگ بر چاپ تازه کتاب ÙلسÙÙ‡ روشنگری:
Frnst Cassirer, Die Philosophie der Aufklarung,
Felix Meiner Verlage, Hamburg 1998, S. viii-xi.
13- یدالله موقن: ارنست کاسیرر: Ùیلسو٠Ùرهنگ (تهران، انتشارات دÙتر پژوهش های Ùرهنگی، 1389)
14- ماخذ پیشین صÙØات 15-14.
15- ارنست کاسیرر: Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس ترجمه یدالله موقن (تهران، نشر ماهی، چاپ اول تابستان 1391ØŒ چاپ دوم بهار 1393).