اسطوره Ùˆ نقش آن در سیر تمدن بشری در Ú¯Ùت ÙˆÚ¯Ùˆ با یدالله موقن (مصاØبه کننده مهسا علی بیگی)
این مصاØبه در روزنامه اعتماد (صÙØÙ‡ 14 ) به تاریخ 17 شهریور ماه 1397 به چاپ رسیده است.
بشر از همان آغاز تاریخ خود به ساختن اسطوره ها پرداخته است.. نخستین کسی Ú©Ù‡ اسطوره را به‌طور جدی مطالعه می‌کند جام باتیستا ویکو، Ùیلسو٠ایتالیایی است. از نظر ویکو تاریخ انسان از سه مرØله گذر کرده است. مرØله نخست ØŒ دوران خدایان است. در این دوره انسان‌ها می‌پندارند Ú©Ù‡ هر چیزی خداست یا خدا آن را ساخته یا خدا آن را انجام داده است. مرØله دوم عصر قهرمانان یا عصر بربریت است Ùˆ در آن ØÙ‚ با زورگوست. مرØله سوم عصر انسان‌ها یعنی عصر خرد Ùˆ تمدن است Ú©Ù‡ همراه با دوره انØطاط شعر Ùˆ تخیل Ùˆ اØساس امر والا است. از نظر ویکو انسان ابتدایی Ùقط در قالب تصاویر می‌اندیشید. شیوه تÙکرش «شعری» بود. «باور کردن این موضوع برای ما Ù…Øال است Ú©Ù‡ اجسام، Ø§Ø±ÙˆØ§Ø Ø¨Ø§Ø´Ù†Ø¯ اما رومیان اعتقاد داشتند Ú©Ù‡ آسمان توÙنده ژوپیتر است». آسمان در نظر آنان شخصی عظیم‌الجثه Ùˆ ÙˆØشت‌آÙرین بود. ما به‌طور انتزاعی می‌اندیشیم اما آنان در Ù…Øسوسات مستغرق بودند. آنان کاملاً در Øسیات خود غرق Ùˆ زندانی هیجانات خویش بودند Ùˆ در کالبد خود Ù…Øصور. آنان علت پدیده‌ها را اشخاص می‌پنداشتند؛ یعنی وقتی به جست‌وجوی علت پدیده‌ای برمی‌آمدند به دنبال شخص می‌گشتند. علت‌ها اشخاص بودند. گاهی اوقات آنان Øتی ادعا می‌کردند Ú©Ù‡ موجودات آسمانی را دیده‌اند Ùˆ آن علایم طبیعی یعنی تندر Ùˆ آذرخش سخنان واقعی ژوپیتر بودند.
یهودیان نیز چنین می‌اندیشیدند . یهوه، خدای یهود، خدای کوهستان بود. وقتی رعد Ùˆ برق می‌شد یهودیان به خاک می‌اÙتادند زیرا می‌پنداشتند یهوه دارد Øر٠می‌زند. یهوه جسمیت داشت Ùˆ در تابوت مقدس نگهداری می‌شد Ùˆ پیشاپیش قبیله Øرکت می‌کرد. موسی نیز برای دیدن یهوه Ú©Ù‡ خدای کوهستان بود به کوه طور می‌رÙت.
اسطوره Ùˆ دین مانند چسبی هستند Ú©Ù‡ اÙراد را به هم می‌چسبانند Ùˆ آنان را متشکل می‌کنند. اسطوره در میان اقوام بدوی همان نقشی را دارد Ú©Ù‡ دین در میان اقوام پیشرÙته دارد. خواندن اسطوره‌ها برای اقوام ابتدایی همان نقشی را داشت Ú©Ù‡ خواندن تورات Ùˆ انجیل برای یهودیان Ùˆ مسیØیان دارد. لوسین لوی- برول در کتاب «کارکردهای ذهنی در جوامع عقب‌مانده» می‌نویسد: «چند قرن به عقب بازمی‌گردیم Ùˆ به زمانی می‌رسیم Ú©Ù‡ در اروپا تاریخ Ùقط به منزلۀ تاریخ مقدس آموخته می‌شد. ارزش Ùˆ اهمیت والای آن تاریخ [...] از امر تاریخی ناشی نمی‌شد بلکه از دیدگاه امر مقدسی بود Ú©Ù‡ علاقه به روایات کتاب مقدس را قیاس‌ناپذیر می‌کرد. چون خدای Øقیقی همیشه در روایات تاریخ مقدس مداخله دارد Ùˆ در آن روایات هنوز خود را در همه Øال متجلی می‌کند Ùˆ در تصور مسیØیان همین Øضور خدا سبب می‌شود Ú©Ù‡ آمدن پسر خدا یعنی عیسی مسیØØŒ به جلو انداخته شود. خلاصه کلام آن‌که همین Ùضای عرÙانی Ú©Ù‡ پیرامون رویدادها را گرÙته است مانع از این می‌شود Ú©Ù‡ آن رویدادها به‌صورت نبردها، قتل‌عام‌ها Ùˆ انقلاب‌های معمولی نمایان شوند Ùˆ سرانجام این‌که علاقه به روایات تاریخی به این علت نیز بود Ú©Ù‡ مسیØیت در این Ùضای عرÙانی، شاهدی بر ÙˆØدت خود با خدایش Ùˆ نیز بر الهی بودنش می‌یاÙت. نزد اقوام ابتدایی اسطوره‌ ها همان مقامی را دارند Ú©Ù‡ روایات کتاب مقدس برای مسیØیان دارا هستند. تÙوق عنصر عرÙانی در بازنمایی‌های جمعی Ú©Ù‡ در اسطوره‌ها تجلی یاÙته است Øتی از نظیرش در تاریخ مقدس مسیØیان نیز بیشتر است. در عین Øال چون قانون آمیختگی هنوز هم بر ذهن انسان ابتدایی غالب است ØŒ اسطوره نیز آکنده از اØساس شدید ÙˆØدت با آن واقعیت عرÙانی است Ú©Ù‡ اسطوره Ù…Ùسر آن است. مثلاً هنگامی Ú©Ù‡ در یک اسطوره ماجراها، پیروزی‌ها Ùˆ کارهای برجسته Ùˆ نیز مرگ Ùˆ رستاخیز یک قهرمان صاØب کرم Ùˆ Ùرهنگساز بازگو می‌شود، آن‌چه علاقه Ùˆ توجه انسان ابتدایی را به این اسطوره جلب می‌کند موضوع‌هایی نیست Ú©Ù‡ Ùی‌النÙسه جالب اند Ùˆ اشتیاق شنونده را برمی‌انگیزند. مثل این‌که قهرمان به قبیله خود طرز ایجاد آتش Ùˆ تهیه خوراکی‌ها را آموخته است؛ بلکه در این‌جا نیز مانند روایات کتاب مقدس آمیختگی گروه اجتماعی با گذشتۀ خود موضوع اصلی است Ú©Ù‡ مورد توجه قرار می‌گیرد. در اسطوره این اØساس زنده می‌شود Ú©Ù‡ ،گویی ØŒ ÙˆØدت عرÙانی با آن عصری اØساس می‌شود Ú©Ù‡ سبب شده است Ú©Ù‡ گروه آن چیزی بشود Ú©Ù‡ اکنون هست. خلاصه آن‌که اسطوره‌ها هم بیان همبستگی گروه اجتماعی با خودش Ùˆ در عصر خودش هستند Ùˆ هم بیان همبستگی گروه با گذشته‌اش Ùˆ با گروه‌های موجودات پیرامونش. اسطوره‌ها وسیله‌ای برای ابقای این اØساس همبستگی Ùˆ اØیای آن هستند». (صÙØات 497-496)
آمدن دوباره عیسی Ù…Ø³ÛŒØ Ù¾Ø³ از هزار سال را اعتقاد هزاره‌ای یا هزارگانی می‌نامند. اعتقاد هزاره‌ای اعتقادی اسطوره‌ای است. پس اسطوره شامل اعتقادات زیادی می‌شود Ùˆ باید این نکته مهم را همیشه در نظر داشت Ú©Ù‡ منظور ما از اعتقاد اسطوره‌ای چیست. معنای اولیه «هزارگان» معنایی دقیق Ùˆ با دامنه‌ای Ù…Øدود بود. مسیØیت همیشه به «آخرالزمان» (exchatology) اعتقاد داشته است؛ به این معنی Ú©Ù‡ مسیØیت آموزه‌ای درباره «دوران پایانی» یا «آخرین روزها» یا «وضع نهایی جهان» بوده است. اعتقاد به هزارگان یکی از انواع اعتقاد به آخرالزمان است. این اعتقاد مبتنی است بر مرجعیت کتاب ÙˆØÛŒ (یکی از انجیل‌ها- Ùصل بیستم آیه‌های 4-6) Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ گوید Ù…Ø³ÛŒØ Ù¾Ø³ از دومین بازگشتش سلطنتی الهی بر زمین تأسیس می‌کند Ú©Ù‡ برای هزار سال پا برجاست Ø› ولی پس از آن آخرت واقع خواهد شد. طبق نص همان انجیل شهروندان این پادشاهی شهدای مسیØÛŒ هستند Ùˆ این شهیدان از گورهای خود بیرون Ù…ÛŒ آیند Ùˆ زنده Ù…ÛŒ شوند Ùˆ به مدت هزار سال شهروندان این سلطنت الهی خواهند بود تا آن‌که معاد عمومی رخ دهد Ùˆ همۀ مردگان زنده شوند. اما مسیØیان نخستین این آیات را نه به معنای تØت‌الÙظی بلکه به معنای آزادتری گرÙتند Ùˆ مدعی شدند Ú©Ù‡ منظور از شهیدان، مسیØیان رنج‌ دیده یعنی خودشان هستند Ùˆ انتظار داشتند Ú©Ù‡ Ù…Ø³ÛŒØ Ø¯Ø± زمان آنان بازگردد. از هزارۀ نخست میلادی واعظان مسیØÛŒ در سراسر اروپا هشدار می‌دادند Ú©Ù‡ پایان جهان نزدیک است. صدها هزار مسیØÛŒ این سخن را باور کردند Ùˆ به مراسم دینی Ùˆ مبارزان ضدØکومتی پیوستند تا در جنگی Ú©Ù‡ به ‌زودی میان نیروهای نیک Ùˆ بد رخ خواهد داد شرکت کنند. این دوره از قرن یازدهم میلادی آغاز می‌شود Ùˆ تا قرن شانزدهم میلادی ادامه می‌یابد. در این زمان Ùرقه‌گرایی مذهبی تشدید می‌شود Ùˆ بسیاری از مسیØیان Ùˆ کشیشان به قتل می‌رسند. کشاورزان قیام می‌کنند Ùˆ نه جنگ طبقاتی ØŒ آن‌گونه Ú©Ù‡ انگلس مدعی بود ØŒ بلکه جنگ های مذهبی آغاز می‌شوند Ùˆ در همین دوره ØŒ نخستین قتل‌عام یهودیان Ùˆ کولی‌ها به وقوع می‌پیوندد. در همین دوره دادگاه‌های تÙتیش عقاید تأسیس می‌شوند Ùˆ جنگ‌های صلیبی آغاز.
بعضی از مورخان Ùˆ ÙیلسوÙان پا را از این هم Ùراتر می‌گذارند Ùˆ انقلاب اکتبر روسیه (1917) Ùˆ سپس ظهور Ùاشیسم در ایتالیا (1922) Ùˆ ظهور نازیسم (1933) در آلمان را نیز پیامد اعتقاد به هزارگان Ù…ÛŒ دانند Ø› اما هزارگان دوم. بعضی از کسانی Ú©Ù‡ درباره انقلاب 1357 ایران نیز قلم‌Ùرسایی کرده‌اند آن را نتیجۀ مستقیم اعتقاد شیعه به امام Ùˆ امامت Ùˆ مهدی موعود می‌دانند.
• آیا همه جوامع اسطوره‌های خاص خودشان را دارند یا تØت شرایط خاصی جامعه رو به اسطوره‌سازی می‌آورد؟
شلینگ می‌گوید تاریخ هر قومی پیامد اسطوره‌ های آن قوم است. تاریخ هندیان پیامد اسطوره‌ هایشان است Ùˆ شاید تاریخ قوم ایرانی پیامد اسطوره سوشیانت باشد. اما Ú†Ù‡ هنگام اسطوره‌ها در جامعه Ùعال می‌شوند Ùˆ نیروهای عقلانی، هنری، علمی Ùˆ اخلاقی را به عقب می‌رانند Ùˆ دست‌بالا را پیدا می‌کنند؟ در مواقعی Ú©Ù‡ Øکومت Ùˆ جامعه دچار بØران شده باشند Ùˆ Øکومت به هر دلیلی مشروعیت خود را از دست داده باشد Ùˆ نیروهای اخلاقی جامعه ضعی٠شده باشند. در این هنگام اسطوره‌ها Øیاتی دوباره می‌یابند. در کتاب «اسطوره دولت» نوشتۀ ارنست کاسیرر به این موضوع پرداخته شده است. اما پیش از مطالعه این کتاب ضروری است Ú©Ù‡ کتاب دیگر کاسیرر دربارۀ «اندیشۀ اسطوره‌ای» Ú©Ù‡ جلد دوم «ÙلسÙÙ‡ صورت‌های سمبلیک» است مطالعه شود. تا زمانی Ú©Ù‡ ساختار ذهنیت اسطوره‌ای Ùˆ شیوه کارش مطالعه نشوند نقش اجتماعی- سیاسی اسطوره ها چندان درک‌پذیر نیست. ما وقتی از اساطیر یونان Ùˆ رم سخن می‌گوییم در Øقیقت از دین‌های باستانی یونان Ùˆ رم Øر٠می ‌زنیم. ذهنیت اسطوره‌ای یعنی نوعی ذهنیت دینی. در جا ÛŒ جای کتاب «اندیشه اسطوره‌ای»، کاسیرر Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø§Ù†Ø¯ÛŒØ´Ù‡ اسطوره‌ای- دینی را به کار می‌برد. پیش از کاسیرر، لوی-برول به مطالعه ذهنیت ابتدایی پرداخته بود. آن‌چه را کاسیرر ذهنیت اسطوره‌ای می‌گوید لوی- برول ذهنیت ابتدایی، ذهنیت عرÙانی Ùˆ ذهنیت پیش-منطقی می‌خواند. ولی هم کاسیرر Ùˆ هم لوی – برول ذهنیت دینی را مطالعه کرده‌اند. اسطوره یا اعتقادات اسطوره‌ای-دینی شامل خیلی چیزها می‌شود. در پاسخ به پرسش نخست شما از اعتقاد به هزارگان Ùˆ نیز اعتقاد به آخرالزمان سخن Ú¯Ùتم. اخیراً مطالعاتی Ú©Ù‡ آلمانی‌ها درباره ظهور نازیسم انجام داده‌اند به اعتقادات اسطوره‌ای دیگری نیز پرداخته‌اند. یکی از این اعتقادات ØŒ اعتقاد به ظهور موعودی است Ú©Ù‡ باید بیاید Ùˆ جهان را بهشت کند. ظهور کسانی مانند هیتلر بر پایۀ همین اعتقاد است Ú©Ù‡ یک رهبر کاریزماتیک باید ظهور کند Ùˆ جهان را سامان بخشد. اسطوره جهان را به مقدس Ùˆ غیرمقدس، به اردوی دوست Ùˆ دشمن Ùˆ اردوی خودی Ùˆ غیرخودی تقسیم می‌کند. ظهور یک رهبرکاریزماتیک Ú©Ù‡ همه نارسایی‌ها Ùˆ مشکلات اجتماعی را به دشمن خیالی یا Øقیقی نسبت دهد موجب پرستش او از سوی باورمندانش Ù…ÛŒ شود. در دوره نازیسم ØŒ آلمانی ها دچار این پندار شده بودند Ú©Ù‡ باید دنیا را بگیرند. خود هیتلر هم دچار چنین توهمی بود. تسخیر جهان در توانایی آلمانی‌ها نبود. اما دست کشیدن از چنین اسطوره‌ای نیز برای باورمندانش غیرممکن بود. هیتلر همیشه از سرنوشت Øر٠می زد. Ù…Ùهوم « سرنوشت» کهن ترین Ù…Ùهوم اسطوره ای است. شاید هیتلر Ù…ÛŒ پنداشت Ú©Ù‡ سرنوشت این طور رقم خورده باشد Ú©Ù‡ آلمان جهان را تسخیر کند. خدای نازی ها «سرنوشت» بود Ùˆ خدای کمونیست ها «تاریخ». نازی ها مطیع «سرنوشت» بودند Ùˆ کمونیست ها مجری ØÚ©Ù…
« تاریخ ». در اسطوره میان ذهنیت Ùˆ عینیت تمایزی نیست. یعنی کسی Ú©Ù‡ ذهنش منقاد اسطوره شد توهمات ذهنی خودش را عین واقعیت Ù…ÛŒ داند . وهمین موضوع خطر عظیمی ایجاد Ù…ÛŒ کند.زیرا Øاکمان دولت های توتالیتر توهمات ذهنی خود شان را واقعیت Ù…ÛŒ پندارند Ùˆ بر اساس آن عمل Ù…ÛŒ کنند. در اواخر Øکومت هیتلر Ú©Ù‡ آلمانی‌ها در خاک روسیه Ùˆ در ناØیه استالینگراد متØمل تلÙات سنگینی شده بودند Ùˆ ناچار به عقب‌نشینی بودند در داخل آلمان Ú©Ù… Ú©Ù… کسانی در درستی برنامه های هیتلر Ùˆ مقاصد او Ø´Ú© Ùˆ تردید کردند. Øکومت نازی نیز بیرØمانه به سرکوب آنان پرداخت Ùˆ بسیاری از آنان را اعدام کرد. اگر باورمندان به یک اسطوره نتوانند در جهت تØقق اسطوره‌هایشان موÙÙ‚ شوند کم‌کم در میان رده‌هایی از باورمندان Ú©Ù‡ از سلطۀ اسطوره بیشترین آسیب اجتماعی Ùˆ اقتصادی را دیده‌اند تزلزل ایجاد می‌شود Ùˆ اسطوره بی‌اعتبار Ù…ÛŒ گردد؛ مانند اسطورۀ دیکتاتوری پرولتاریا Ú©Ù‡ در روسیه Ùˆ کشورهای اروپای شرقی بی اعتبار شد یا اسطور Ù‡ های جامعۀ بی‌طبقه Ùˆ بی‌دولت Ú©Ù‡ اعتبار خود را از دست دادند . اسطوره‌ ها نیز سرانجام نیروی خود را از دست Ù…ÛŒ دهند Ùˆ بی اعتبار Ù…ÛŒ شوند.
• آیا اسطوره نقش Ùˆ کارکردی اجتماعی در زندگی اجتماعی دارد یا صرÙاً ناشی از خراÙه‌گرایی است؟
کاسیرر یک سیستم ÙلسÙÛŒ ارائه داده است تØت عنوان «ÙلسÙÛ€ صورت‌های سمبلیک». او انسان را جانوری سمبل‌ساز می‌نامد. انسان برای شناخت جهان پیرامون خود به سمبل‌سازی روی می‌آورد. زبان، اسطوره Ùˆ دین، علم Ùˆ هنر این جهان‌های سمبلیک هستند. از نظر کاسیرر جهان سمبلیک اسطوره Ùˆ دین نقشی Øیاتی در زندگی اجتماعی بشر داشته‌اند. البته جهان سمبلیک اسطوره بیشتر بر عاطÙÙ‡ Ùˆ اØساس متکی است Ùˆ بیشتر جهانی ذهنی است Ùˆ اوهام در شکل‌گیری آن نقش اساسی دارند. انسان نمی‌تواند بپذیرد Ú©Ù‡ با مرگش همه چیز برایش به پایان می‌رسد. از این رو اسطوره‌ها را می‌آÙریند تا با مرگ کنار آید. اسطوره مدعی می‌شود Ú©Ù‡ زندگی با مرگ خاتمه نمی‌یابد Ùˆ پس از مرگ، Øیات به Ø´Ú©Ù„ÛŒ دیگر Ùˆ در جهانی دیگر ادامه پیدا Ù…ÛŒ کند . پس یکی از کارکردهای اسطوره رهانیدن انسان از ترس مرگ Ùˆ Ùانی بودن است. جهان سمبلیک اسطوره‌ای برخلا٠جهان‌های سمبلیک علم Ùˆ هنر، سلطه‌جو Ùˆ انØصارطلب است. اسطوره مدعی داشتن Øقیقت مطلق است. از این رو به دیگر جهان‌های سمبلیک Øمله‌ور می‌شود Ùˆ قصد نابودی آن‌ها را دارد. وقتی ذهن کسی منقاد اسطوره‌ای شد، هیچ استدلال منطقی قادر به رویارویی با اعتقاد اسطوره‌ای او نیست. اسطوره دربرابر استدلال‌های منطقی Ùˆ علمی رویین‌تن است. جنگ‌های مذهبی در طول تاریخ بشر سندی بر این مدعاست. اگر ذهن رهبران سیاسی نیز اسیر اسطوره‌ ها شود Ùˆ به نوعی Ùناتیسم در اعتقادات خودشان گرÙتار شوند این امر گرÙتاری‌های زیادی برای کشورشان در Ù¾ÛŒ خواهد داشت. اسطوره ØŒ جهانی به‌تمامی وهمی بنا می‌نهد Ùˆ کسی Ú©Ù‡ در این جهان وهمی زندانی شد اگر رهبر سیاسی مقتدری باشد برای کشور خود Ùˆ دیگر کشورها Ùاجعه می‌آÙریند. ماکس وبر مدعی بود Ú©Ù‡ علم از جهان اسطوره ‌زدایی کرده است. تکنولوژی جای جادو Ùˆ اسطوره را گرÙته است. شما گوشی را برمی‌دارید Ùˆ با کس دیگری آن طر٠دنیا Øر٠می‌زنید. Øتی می‌توانید او را ببینید. یعنی کارهایی را Ú©Ù‡ در گذشته جادوگران می‌خواستند انجام دهند Ùˆ از انجامش ناتوان بودند اکنون تکنولوژی به‌آسانی انجام می‌دهد. این عبارت Ú©Ù‡ علم از جهان اسطوره‌ زدایی کرده است به این معنی نیز هست Ú©Ù‡ ذهن انسان از اوهام Ùˆ توهمات اسطوره‌ای- دینی رهایی یاÙته Ùˆ سکولار شده است. اما نازیسم پس از مرگ ماکس وبر در آلمان ظهور کرد. البته آلمان علاوه بر این‌که ÙیلسوÙان بزرگی مانند ایمانوئل کانت، مندلسون، Ùˆ ارنست کاسیرر Ùˆ ده‌ها Ùیلسو٠و متÙکر دیگر داشته است Ú©Ù‡ در پیشبرد اهدا٠روشنگری سهیم بوده اند ØŒ در مقابل سردمداران جنبش رومانتیک را نیز داشته است Ú©Ù‡ به تقدیس Ùˆ Ù…Ø¯Ø Ø§Ø³Ø·ÙˆØ±Ù‡ پرداخته‌اند. نازیسم Ùˆ Ùاشیسم Ùˆ کمونیسم نیز تا Øدود زیادی تØت‌تأثیر رومانتیسیسم بوده ‌اند. کاسیرر پس از پیروزی نازیسم در آلمان به این باور رسید Ú©Ù‡ انسان علاوه بر این‌که جانور سمبل‌ساز است، جانور اسطوره‌ باور نیز هست. از این نظر وضع کشورهای خاورمیانه Ú©Ù‡ هیچ جنبش روشنگری نداشته‌اند، Øتی وخیم‌تر است.
علم در این کشورها آن تاریخچه‌ای را نداردکه در اروپا داشته است. علم در اروپا در رویارویی با مقامات کلیسا به پیش رÙت Ùˆ در هر گامی Ú©Ù‡ به جلو برمی‌داشت ناگزیر بود با کشیشان منتقد علم به مجادله بپردازد. علم در اروپا مبانی ÙلسÙÛŒ ‌ای دارد Ú©Ù‡ در کشورهای غیرغربی ندارد. از این رو ذهنیت سکولار علمی در کشورهای خاورمیانه به‌طور وسیع هنوز Ø´Ú©Ù„ نگرÙته است. بنابراین میدان برای تاخت‌ Ùˆ تاز اسطوره Ùˆ خراÙه‌ اندیشی باز است.
جنبش داعش یکی از نمودهای قدرت اسطوره در خاورمیانه است. ژرژ سورل Ù…ÛŒ Ú¯Ùت گروهی جنگجو با اعتقاد به یک اسطوره Ù…ÛŒ تواند متشکل شود Ùˆ دست به عملیات قهرمانی بزند. اسطوره Øالتی به ذهن Ù…ÛŒ بخشد Ú©Ù‡ معتقدان بدان Øاضرند وضع موجود را ØŒ Øتی به قیمت جان خود، نابود کنند بی آن Ú©Ù‡ بهشتی Øاضر Ùˆ آماده داشته باشند Ú©Ù‡ جانشین آن کنند. اهمیت اسطوره در نیروی ویرانگر آن است. این خصوصیات در اعتقادات اسطوره ای داعشی ها تبلور یاÙته است. نکته شایان توجه دیگری Ú©Ù‡ به اسطوره ارتباط Ù…ÛŒ یابد این پرسش است Ú©Ù‡ چرا داعشی ها آثار هنری را نابود Ù…ÛŒ کنند ØŸ پاسخ این است Ú©Ù‡ اسطوره میان Ø´ÛŒ با تصویر Ø´ تÙاوتی قائل نیست . اساس بت پرستی همین است. اما هنر میان Ø´ÛŒ Ùˆ تصویرش تمایز قائل است. دین گاهی اوقات میان Ø´ÛŒ Ùˆ تصویرش تمایز قائل است Ùˆ گاهی اوقات نه. از اینرو داعشی ها آثار هنری مانند مجسمه ها Ùˆ نقاشی ها را بت Ù…ÛŒ دانند Ùˆ دست به نابودی آنها Ù…ÛŒ زنند. به طور Ú©Ù„ÛŒ بنیادگرایان اسلامی از گذشته غیر اسلامی کشور هایشان شرمسارند Ø› زیرا معتقدند تاریخ با اسلام آغاز Ù…ÛŒ شود Ùˆ تاریخ قبل از اسلام کشور هایشان عصر جاهلیت است Ú©Ù‡ باید بقایایش Ù…ØÙˆ شود . از اینرو نه تنها در ØÙظ آثار تاریخی نمی کوشند بلکه آنها را مایۀ سراÙکندگی Ù…ÛŒ دانند. چون داعشی ها مناطقی از عراق Ùˆ سوریه را با قوۀ قهریه اشغال کرده بودند ØŒ آن مناطق را غنیمت جنگی Ù…ÛŒ دانستند Ú©Ù‡ تا Ù…ÛŒ توانند با ید به غارت Ùˆ چپاول آنها پرداخت. ساکنان آن نواØÛŒ را هم بندگان Ùˆ کنیزانی Ù…ÛŒ دانستند Ú©Ù‡ باید از آنها کام گرÙت Ùˆ بعد هم آنان را به عنوان برده Ùروخت. هم چنان Ú©Ù‡ با دختران ایزدی چنین کردند. آن‌قدر Ú©Ù‡ اسطوره در کشورهای خاورمیانه Ùˆ Ø¢Ùریقا قدرت دارد در دیگر جاها ندارد. شاید داعش از Ù„Øاظ نظامی سرکوب شود ولی اسطوره‌هایی Ú©Ù‡ سبب برکشیدن داعش Ùˆ داعشی‌ها شده‌اند بر جای خود بی‌هیچ چالش Ùکری، بر جای خواهند ماند تا دوباره در آینده سر بلند کنند.
• وقتی ارنست کاسیرر از اسطوره دولت Øر٠می‌زند، Ú†Ù‡ نوع اسطوره‌ای را مدنظر دارد؟ دولت چگونه تبدیل به اسطوره می‌شود؟
Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø§Ø³Ø·ÙˆØ±Û€ دولت به این معنی است Ú©Ù‡ دولت بت شده است. بتی Ú©Ù‡ باید آن را پرستید Ùˆ در مقابلش تعظیم کرد نه آن‌که از او بازخواست کرد Ùˆ به نقدش کشید. دولت مدرن یک دستاورد اروپایی است. اگر به تاریخچۀ نظریاتی Ú©Ù‡ درباره دولت ارائه شده‌اند نگاهی بیندازیم، دولت نیز مانند هر نهاد دیگری در آغاز برایش منشأ الهی قائل بوده اند. در آغاز تشکیل دولت چیزی به نام دولت سکولار یا دولت لائیک وجود نداشته است. در نظریه‌های قرون وسطایی ØŒ دولت منشأ الهی دارد. اما نیکولو ماکیاولی دربرابر نظریه‌های قرون وسطایی دولت اعلام کرد Ú©Ù‡ این ادعا Ú©Ù‡ پادشاهان از جانب خداوند به Ùرمانروایی رسیده‌اند نه تنها پوچ بلکه Ú©Ùرگویی است. سیاست با خدعه Ùˆ نیرنگ Ùˆ سرکوب سروکار دارد Ùˆ این کارها دور از شأن خداوند است. با ماکیاولی نظریۀ دولت سکولار پا به عرصه وجود می‌گذارد. بعضی از مورخان Ùˆ ÙیلسوÙان Ùˆ جامعه‌شناسان نازیسم Ùˆ Ùاشیسم Ùˆ کمونیسم را دین سیاسی می‌نامند. بنابراین اگر این جنبش‌های سیاسی Ùˆ همانندانشان دین سیاسی باشند مانند قرون وسطی ،دولت جنبۀ الهی پیدا می‌کند Ùˆ چیزی مقدس Ùˆ نقدناپذیر می‌شود. هیتلر Ùˆ موسولینی Ùˆ لنین Ùˆ استالین Ùˆ مائو مقام را خود مقدس Ùˆ خیلی بالاتر از مقام پیامبران بنی‌اسرائیل می‌دانستند. اینان نیز کلام خود را مانند کلام خدا نقض‌ناشدنی Ùˆ نقد ناپذیر می‌ پنداشتند. انتقاد از برنامه های آنان به معنی الØاد Ùˆ Ú©Ùرگویی بود Ùˆ سزایش مرگ یا اعزام به اردوگاه های کار اجباری . اسطورۀ دولت یعنی این چیزها. دولت‌های توتالیتر مدعی بوده‌اند Ú©Ù‡ می‌خواهند زمین را بهشت برین کنند اما اکتاویو پاز ØŒ شاعر مکزیکی ØŒ در این باره سخن در خور تأملی دارد . او Ù…ÛŒ گویدکه هر کس Ú©Ù‡ مدعی شد می‌خواهد زمین را بهشت کند بدانید Ú©Ù‡ می‌خواهد در آن درخت اعدام بکارد. نکته در خور تامل این است Ú©Ù‡ دولت های توتالیتر Ùˆ دیکتاتور ها هوا داران بسیارزیادی Øتی در میان روشنÙکران Ùˆ لایه های تØصیل کردۀ جامعه دارند.
• اسطوره‌های غالب در دنیای امروز، چیستند؟
نازیسم Ùˆ Ùاشیسم بر اثر مداخلۀ نظامی متÙقین براÙتادند نه ازطریق قیام مردم تØت انقیاد آن‌ها. اما کمونیسم بدون مداخله نظامی کشورهای خارجی از درون Ùروریخت. اما این بدان معنا نیست Ú©Ù‡ اسطورۀ نازیسم Ùˆ Ùاشیسم Ùˆ کمونیسم از میان رÙته‌اند. گروه‌ های راست اÙراطی در اروپا اخیراً قوی‌تر شده‌ اند؛ به‌خصوص با سیل مهاجرانی Ú©Ù‡ هر روز بر تعدادشان در کشورهای اروپایی اÙزوده می‌شوند، گروه‌های اÙراطی راست از ترس Ùˆ خوÙÛŒ بهره ‌برداری می‌کنند Ú©Ù‡ مردم عادی این کشورها بر اثر هجوم مهاجران به کشور هایشان نسبت به آینده دارند. گروه‌های تروریست سنی Ú©Ù‡ از سوی عربستان سعودی تغذیه مالی می‌شوند نیز در ایجاد این ترس Ùˆ ÙˆØشت دخیل هستند. گروه‌های تروریست سنی بیش از آن‌که از منابع اسلامی تغذیه ایدئولوژیک شوند ازطریق Ùاشیسم Ùˆ نازیسم Ùˆ لنینیسم Ùˆ مائوئیسم خوراک ایدئولوژیکی دریاÙت می‌کنند. قطب Ùˆ مودودی Ùˆ دیگران رهبران بنیادگرای اسلامی شدیداً تØت‌تأثیر نازیسم Ùˆ Ùاشیسم Ùˆ کمونیسم بوده‌اند. مودودی خود اعترا٠می‌کند Ú©Ù‡ دولت اسلامی Ú©Ù‡ آن‌ها ،با در دست گرÙتن قدرت دولت ØŒ قصد تأسیسش را دارند، شبیه دولت های Ùاشیستی یا کمونیستی خواهد بود Ø› یعنی دولتی توتالیتر Ùˆ دموکراسی‌ستیز. Øکومتی Ú©Ù‡ بنیادگرایان اسلامی قصد برپایی آن را دارند از نوع دولت- ملت نیست. یعنی دولتی در Ù…Øدودۀ مرز های بین المللی مشخص نیست. دولت – ملت ØŒ نهادی مدرن است Ú©Ù‡ برای نخستین بار در اروپا تاسیس شده Ùˆ دولت مدرن سکولار است. بنابراین در چارچوب تÙکر پان اسلامیستی بنیادگرایان تاسیس دولت- ملت بی معنی است. آنان Ù…ÛŒ خواهند Øکمرانی اسلامی تاسیس کنند Ú©Ù‡ Øدود Ùˆ ثغور جغراÙیایی مشخصی ندارد. از نظر Øاکم اسلامی آبادانی کشور Ùˆ بهبود وضع اقتصادی اتباعش در الویت نیست بلکه وظیÙÛ€ او در درجۀ نخست این است Ú©Ù‡ با معاندان اسلام جهاد کند. بنیاد گرایان اسلامی وظیÙÛ€ شرعی خود Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ از طریق جهاد به ترویج اسلام مورد نظر خود بپردازند Ùˆ در دیگر مناطق جهان هم پرچم پان اسلامیسم را به اهتزار در آورند. زمان در اسطوره با زمان در تاریخ Ùˆ علم متÙاوت است. زمان اسطوره ای عصر قهرمانان Ùرهنگی است. عصر مقدس Ùˆ جاودانه ای است Ú©Ù‡ باید همیشه تکرار شود. قوانین Ùˆ رسومی Ú©Ù‡ در عصر مقدس اسطوره ای بر قرار شده اند نباید نقض شوند. اعتبار این قوانین Ùˆ هنجار ها ابدی اند. Ùرم Ùضا یا مکان نیز در اسطوره Ùˆ علم متÙاوتند . در علم ،مثلا در هندسۀ اقلیدسی ØŒ همه نقاط Ùضا هم ارزند. اما در اسطوره معمولا یکی از جهات Ùضا، مکان یکی از خدایان است. Ú¯Ùتیم Ú©Ù‡ اسطوره جهان را به مقدس Ùˆ غیر مقدس تÙسیم Ù…ÛŒ کند. اسطوره Ù…ÛŒ گوید این مکان مقدس است .پس باید دورش را Øصار کشید تا از پیرامون غیر مقدسش متمایز شود Ùˆ برای ورود به این مکان مقدس باید لباس مخصوص پوشید Ùˆ مناسک Ùˆ شعائر خاصی را انجام داد. اعداد نیز از نظر اسطوره به مقدس Ùˆ Ù†Øس تقسیم Ù…ÛŒ شوند. یک مقدس است. یکتا پرستی است. دو برای ایرانیان در گذشته مقدس بوده است. دو بنی اهورا Ùˆ اهریمن . دو بنی نیرو های نیک Ùˆ بد. سه برای مسیØیان مقدس است : تثلیث. اما عدد سیزده Ù†Øس است. Øتی تعداد Øواریون عیسی Ù…Ø³ÛŒØ Ù†ÛŒØ² از دوارده Ù†Ùرتجاوز نمی کند؛ چون عدد سیزده Ù†Øس است. عدد Ù‡Ùت مقدس است. چون طبق روایت تورات خدا جهان را در شش روز Ø¢Ùرید Ùˆ روز Ù‡Ùتم به استراØت پرداخت. از اینرو ایام سال به Ù‡Ùته تقسیم Ù…ÛŒ شوند. برای مردگان Ù‡Ùته Ù…ÛŒ گیرند. چهل هم عدد مقدسی است . از اینرو برای مرده چهلم Ù…ÛŒ گیرند. ایام سال هم در گذشته به دوره های چهل روزه تقسیم Ù…ÛŒ شده است. چله Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ چله بزرگ Ùˆ غیره. Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ زندگی بشر تاÙته ای است Ú©Ù‡ با تار Ùˆ پود اسطوره باÙته شده است. پایان
بشر از همان آغاز تاریخ خود به ساختن اسطوره ها پرداخته است.. نخستین کسی Ú©Ù‡ اسطوره را به‌طور جدی مطالعه می‌کند جام باتیستا ویکو، Ùیلسو٠ایتالیایی است. از نظر ویکو تاریخ انسان از سه مرØله گذر کرده است. مرØله نخست ØŒ دوران خدایان است. در این دوره انسان‌ها می‌پندارند Ú©Ù‡ هر چیزی خداست یا خدا آن را ساخته یا خدا آن را انجام داده است. مرØله دوم عصر قهرمانان یا عصر بربریت است Ùˆ در آن ØÙ‚ با زورگوست. مرØله سوم عصر انسان‌ها یعنی عصر خرد Ùˆ تمدن است Ú©Ù‡ همراه با دوره انØطاط شعر Ùˆ تخیل Ùˆ اØساس امر والا است. از نظر ویکو انسان ابتدایی Ùقط در قالب تصاویر می‌اندیشید. شیوه تÙکرش «شعری» بود. «باور کردن این موضوع برای ما Ù…Øال است Ú©Ù‡ اجسام، Ø§Ø±ÙˆØ§Ø Ø¨Ø§Ø´Ù†Ø¯ اما رومیان اعتقاد داشتند Ú©Ù‡ آسمان توÙنده ژوپیتر است». آسمان در نظر آنان شخصی عظیم‌الجثه Ùˆ ÙˆØشت‌آÙرین بود. ما به‌طور انتزاعی می‌اندیشیم اما آنان در Ù…Øسوسات مستغرق بودند. آنان کاملاً در Øسیات خود غرق Ùˆ زندانی هیجانات خویش بودند Ùˆ در کالبد خود Ù…Øصور. آنان علت پدیده‌ها را اشخاص می‌پنداشتند؛ یعنی وقتی به جست‌وجوی علت پدیده‌ای برمی‌آمدند به دنبال شخص می‌گشتند. علت‌ها اشخاص بودند. گاهی اوقات آنان Øتی ادعا می‌کردند Ú©Ù‡ موجودات آسمانی را دیده‌اند Ùˆ آن علایم طبیعی یعنی تندر Ùˆ آذرخش سخنان واقعی ژوپیتر بودند.
یهودیان نیز چنین می‌اندیشیدند . یهوه، خدای یهود، خدای کوهستان بود. وقتی رعد Ùˆ برق می‌شد یهودیان به خاک می‌اÙتادند زیرا می‌پنداشتند یهوه دارد Øر٠می‌زند. یهوه جسمیت داشت Ùˆ در تابوت مقدس نگهداری می‌شد Ùˆ پیشاپیش قبیله Øرکت می‌کرد. موسی نیز برای دیدن یهوه Ú©Ù‡ خدای کوهستان بود به کوه طور می‌رÙت.
اسطوره Ùˆ دین مانند چسبی هستند Ú©Ù‡ اÙراد را به هم می‌چسبانند Ùˆ آنان را متشکل می‌کنند. اسطوره در میان اقوام بدوی همان نقشی را دارد Ú©Ù‡ دین در میان اقوام پیشرÙته دارد. خواندن اسطوره‌ها برای اقوام ابتدایی همان نقشی را داشت Ú©Ù‡ خواندن تورات Ùˆ انجیل برای یهودیان Ùˆ مسیØیان دارد. لوسین لوی- برول در کتاب «کارکردهای ذهنی در جوامع عقب‌مانده» می‌نویسد: «چند قرن به عقب بازمی‌گردیم Ùˆ به زمانی می‌رسیم Ú©Ù‡ در اروپا تاریخ Ùقط به منزلۀ تاریخ مقدس آموخته می‌شد. ارزش Ùˆ اهمیت والای آن تاریخ [...] از امر تاریخی ناشی نمی‌شد بلکه از دیدگاه امر مقدسی بود Ú©Ù‡ علاقه به روایات کتاب مقدس را قیاس‌ناپذیر می‌کرد. چون خدای Øقیقی همیشه در روایات تاریخ مقدس مداخله دارد Ùˆ در آن روایات هنوز خود را در همه Øال متجلی می‌کند Ùˆ در تصور مسیØیان همین Øضور خدا سبب می‌شود Ú©Ù‡ آمدن پسر خدا یعنی عیسی مسیØØŒ به جلو انداخته شود. خلاصه کلام آن‌که همین Ùضای عرÙانی Ú©Ù‡ پیرامون رویدادها را گرÙته است مانع از این می‌شود Ú©Ù‡ آن رویدادها به‌صورت نبردها، قتل‌عام‌ها Ùˆ انقلاب‌های معمولی نمایان شوند Ùˆ سرانجام این‌که علاقه به روایات تاریخی به این علت نیز بود Ú©Ù‡ مسیØیت در این Ùضای عرÙانی، شاهدی بر ÙˆØدت خود با خدایش Ùˆ نیز بر الهی بودنش می‌یاÙت. نزد اقوام ابتدایی اسطوره‌ ها همان مقامی را دارند Ú©Ù‡ روایات کتاب مقدس برای مسیØیان دارا هستند. تÙوق عنصر عرÙانی در بازنمایی‌های جمعی Ú©Ù‡ در اسطوره‌ها تجلی یاÙته است Øتی از نظیرش در تاریخ مقدس مسیØیان نیز بیشتر است. در عین Øال چون قانون آمیختگی هنوز هم بر ذهن انسان ابتدایی غالب است ØŒ اسطوره نیز آکنده از اØساس شدید ÙˆØدت با آن واقعیت عرÙانی است Ú©Ù‡ اسطوره Ù…Ùسر آن است. مثلاً هنگامی Ú©Ù‡ در یک اسطوره ماجراها، پیروزی‌ها Ùˆ کارهای برجسته Ùˆ نیز مرگ Ùˆ رستاخیز یک قهرمان صاØب کرم Ùˆ Ùرهنگساز بازگو می‌شود، آن‌چه علاقه Ùˆ توجه انسان ابتدایی را به این اسطوره جلب می‌کند موضوع‌هایی نیست Ú©Ù‡ Ùی‌النÙسه جالب اند Ùˆ اشتیاق شنونده را برمی‌انگیزند. مثل این‌که قهرمان به قبیله خود طرز ایجاد آتش Ùˆ تهیه خوراکی‌ها را آموخته است؛ بلکه در این‌جا نیز مانند روایات کتاب مقدس آمیختگی گروه اجتماعی با گذشتۀ خود موضوع اصلی است Ú©Ù‡ مورد توجه قرار می‌گیرد. در اسطوره این اØساس زنده می‌شود Ú©Ù‡ ،گویی ØŒ ÙˆØدت عرÙانی با آن عصری اØساس می‌شود Ú©Ù‡ سبب شده است Ú©Ù‡ گروه آن چیزی بشود Ú©Ù‡ اکنون هست. خلاصه آن‌که اسطوره‌ها هم بیان همبستگی گروه اجتماعی با خودش Ùˆ در عصر خودش هستند Ùˆ هم بیان همبستگی گروه با گذشته‌اش Ùˆ با گروه‌های موجودات پیرامونش. اسطوره‌ها وسیله‌ای برای ابقای این اØساس همبستگی Ùˆ اØیای آن هستند». (صÙØات 497-496)
آمدن دوباره عیسی Ù…Ø³ÛŒØ Ù¾Ø³ از هزار سال را اعتقاد هزاره‌ای یا هزارگانی می‌نامند. اعتقاد هزاره‌ای اعتقادی اسطوره‌ای است. پس اسطوره شامل اعتقادات زیادی می‌شود Ùˆ باید این نکته مهم را همیشه در نظر داشت Ú©Ù‡ منظور ما از اعتقاد اسطوره‌ای چیست. معنای اولیه «هزارگان» معنایی دقیق Ùˆ با دامنه‌ای Ù…Øدود بود. مسیØیت همیشه به «آخرالزمان» (exchatology) اعتقاد داشته است؛ به این معنی Ú©Ù‡ مسیØیت آموزه‌ای درباره «دوران پایانی» یا «آخرین روزها» یا «وضع نهایی جهان» بوده است. اعتقاد به هزارگان یکی از انواع اعتقاد به آخرالزمان است. این اعتقاد مبتنی است بر مرجعیت کتاب ÙˆØÛŒ (یکی از انجیل‌ها- Ùصل بیستم آیه‌های 4-6) Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ گوید Ù…Ø³ÛŒØ Ù¾Ø³ از دومین بازگشتش سلطنتی الهی بر زمین تأسیس می‌کند Ú©Ù‡ برای هزار سال پا برجاست Ø› ولی پس از آن آخرت واقع خواهد شد. طبق نص همان انجیل شهروندان این پادشاهی شهدای مسیØÛŒ هستند Ùˆ این شهیدان از گورهای خود بیرون Ù…ÛŒ آیند Ùˆ زنده Ù…ÛŒ شوند Ùˆ به مدت هزار سال شهروندان این سلطنت الهی خواهند بود تا آن‌که معاد عمومی رخ دهد Ùˆ همۀ مردگان زنده شوند. اما مسیØیان نخستین این آیات را نه به معنای تØت‌الÙظی بلکه به معنای آزادتری گرÙتند Ùˆ مدعی شدند Ú©Ù‡ منظور از شهیدان، مسیØیان رنج‌ دیده یعنی خودشان هستند Ùˆ انتظار داشتند Ú©Ù‡ Ù…Ø³ÛŒØ Ø¯Ø± زمان آنان بازگردد. از هزارۀ نخست میلادی واعظان مسیØÛŒ در سراسر اروپا هشدار می‌دادند Ú©Ù‡ پایان جهان نزدیک است. صدها هزار مسیØÛŒ این سخن را باور کردند Ùˆ به مراسم دینی Ùˆ مبارزان ضدØکومتی پیوستند تا در جنگی Ú©Ù‡ به ‌زودی میان نیروهای نیک Ùˆ بد رخ خواهد داد شرکت کنند. این دوره از قرن یازدهم میلادی آغاز می‌شود Ùˆ تا قرن شانزدهم میلادی ادامه می‌یابد. در این زمان Ùرقه‌گرایی مذهبی تشدید می‌شود Ùˆ بسیاری از مسیØیان Ùˆ کشیشان به قتل می‌رسند. کشاورزان قیام می‌کنند Ùˆ نه جنگ طبقاتی ØŒ آن‌گونه Ú©Ù‡ انگلس مدعی بود ØŒ بلکه جنگ های مذهبی آغاز می‌شوند Ùˆ در همین دوره ØŒ نخستین قتل‌عام یهودیان Ùˆ کولی‌ها به وقوع می‌پیوندد. در همین دوره دادگاه‌های تÙتیش عقاید تأسیس می‌شوند Ùˆ جنگ‌های صلیبی آغاز.
بعضی از مورخان Ùˆ ÙیلسوÙان پا را از این هم Ùراتر می‌گذارند Ùˆ انقلاب اکتبر روسیه (1917) Ùˆ سپس ظهور Ùاشیسم در ایتالیا (1922) Ùˆ ظهور نازیسم (1933) در آلمان را نیز پیامد اعتقاد به هزارگان Ù…ÛŒ دانند Ø› اما هزارگان دوم. بعضی از کسانی Ú©Ù‡ درباره انقلاب 1357 ایران نیز قلم‌Ùرسایی کرده‌اند آن را نتیجۀ مستقیم اعتقاد شیعه به امام Ùˆ امامت Ùˆ مهدی موعود می‌دانند.
• آیا همه جوامع اسطوره‌های خاص خودشان را دارند یا تØت شرایط خاصی جامعه رو به اسطوره‌سازی می‌آورد؟
شلینگ می‌گوید تاریخ هر قومی پیامد اسطوره‌ های آن قوم است. تاریخ هندیان پیامد اسطوره‌ هایشان است Ùˆ شاید تاریخ قوم ایرانی پیامد اسطوره سوشیانت باشد. اما Ú†Ù‡ هنگام اسطوره‌ها در جامعه Ùعال می‌شوند Ùˆ نیروهای عقلانی، هنری، علمی Ùˆ اخلاقی را به عقب می‌رانند Ùˆ دست‌بالا را پیدا می‌کنند؟ در مواقعی Ú©Ù‡ Øکومت Ùˆ جامعه دچار بØران شده باشند Ùˆ Øکومت به هر دلیلی مشروعیت خود را از دست داده باشد Ùˆ نیروهای اخلاقی جامعه ضعی٠شده باشند. در این هنگام اسطوره‌ها Øیاتی دوباره می‌یابند. در کتاب «اسطوره دولت» نوشتۀ ارنست کاسیرر به این موضوع پرداخته شده است. اما پیش از مطالعه این کتاب ضروری است Ú©Ù‡ کتاب دیگر کاسیرر دربارۀ «اندیشۀ اسطوره‌ای» Ú©Ù‡ جلد دوم «ÙلسÙÙ‡ صورت‌های سمبلیک» است مطالعه شود. تا زمانی Ú©Ù‡ ساختار ذهنیت اسطوره‌ای Ùˆ شیوه کارش مطالعه نشوند نقش اجتماعی- سیاسی اسطوره ها چندان درک‌پذیر نیست. ما وقتی از اساطیر یونان Ùˆ رم سخن می‌گوییم در Øقیقت از دین‌های باستانی یونان Ùˆ رم Øر٠می ‌زنیم. ذهنیت اسطوره‌ای یعنی نوعی ذهنیت دینی. در جا ÛŒ جای کتاب «اندیشه اسطوره‌ای»، کاسیرر Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø§Ù†Ø¯ÛŒØ´Ù‡ اسطوره‌ای- دینی را به کار می‌برد. پیش از کاسیرر، لوی-برول به مطالعه ذهنیت ابتدایی پرداخته بود. آن‌چه را کاسیرر ذهنیت اسطوره‌ای می‌گوید لوی- برول ذهنیت ابتدایی، ذهنیت عرÙانی Ùˆ ذهنیت پیش-منطقی می‌خواند. ولی هم کاسیرر Ùˆ هم لوی – برول ذهنیت دینی را مطالعه کرده‌اند. اسطوره یا اعتقادات اسطوره‌ای-دینی شامل خیلی چیزها می‌شود. در پاسخ به پرسش نخست شما از اعتقاد به هزارگان Ùˆ نیز اعتقاد به آخرالزمان سخن Ú¯Ùتم. اخیراً مطالعاتی Ú©Ù‡ آلمانی‌ها درباره ظهور نازیسم انجام داده‌اند به اعتقادات اسطوره‌ای دیگری نیز پرداخته‌اند. یکی از این اعتقادات ØŒ اعتقاد به ظهور موعودی است Ú©Ù‡ باید بیاید Ùˆ جهان را بهشت کند. ظهور کسانی مانند هیتلر بر پایۀ همین اعتقاد است Ú©Ù‡ یک رهبر کاریزماتیک باید ظهور کند Ùˆ جهان را سامان بخشد. اسطوره جهان را به مقدس Ùˆ غیرمقدس، به اردوی دوست Ùˆ دشمن Ùˆ اردوی خودی Ùˆ غیرخودی تقسیم می‌کند. ظهور یک رهبرکاریزماتیک Ú©Ù‡ همه نارسایی‌ها Ùˆ مشکلات اجتماعی را به دشمن خیالی یا Øقیقی نسبت دهد موجب پرستش او از سوی باورمندانش Ù…ÛŒ شود. در دوره نازیسم ØŒ آلمانی ها دچار این پندار شده بودند Ú©Ù‡ باید دنیا را بگیرند. خود هیتلر هم دچار چنین توهمی بود. تسخیر جهان در توانایی آلمانی‌ها نبود. اما دست کشیدن از چنین اسطوره‌ای نیز برای باورمندانش غیرممکن بود. هیتلر همیشه از سرنوشت Øر٠می زد. Ù…Ùهوم « سرنوشت» کهن ترین Ù…Ùهوم اسطوره ای است. شاید هیتلر Ù…ÛŒ پنداشت Ú©Ù‡ سرنوشت این طور رقم خورده باشد Ú©Ù‡ آلمان جهان را تسخیر کند. خدای نازی ها «سرنوشت» بود Ùˆ خدای کمونیست ها «تاریخ». نازی ها مطیع «سرنوشت» بودند Ùˆ کمونیست ها مجری ØÚ©Ù…
« تاریخ ». در اسطوره میان ذهنیت Ùˆ عینیت تمایزی نیست. یعنی کسی Ú©Ù‡ ذهنش منقاد اسطوره شد توهمات ذهنی خودش را عین واقعیت Ù…ÛŒ داند . وهمین موضوع خطر عظیمی ایجاد Ù…ÛŒ کند.زیرا Øاکمان دولت های توتالیتر توهمات ذهنی خود شان را واقعیت Ù…ÛŒ پندارند Ùˆ بر اساس آن عمل Ù…ÛŒ کنند. در اواخر Øکومت هیتلر Ú©Ù‡ آلمانی‌ها در خاک روسیه Ùˆ در ناØیه استالینگراد متØمل تلÙات سنگینی شده بودند Ùˆ ناچار به عقب‌نشینی بودند در داخل آلمان Ú©Ù… Ú©Ù… کسانی در درستی برنامه های هیتلر Ùˆ مقاصد او Ø´Ú© Ùˆ تردید کردند. Øکومت نازی نیز بیرØمانه به سرکوب آنان پرداخت Ùˆ بسیاری از آنان را اعدام کرد. اگر باورمندان به یک اسطوره نتوانند در جهت تØقق اسطوره‌هایشان موÙÙ‚ شوند کم‌کم در میان رده‌هایی از باورمندان Ú©Ù‡ از سلطۀ اسطوره بیشترین آسیب اجتماعی Ùˆ اقتصادی را دیده‌اند تزلزل ایجاد می‌شود Ùˆ اسطوره بی‌اعتبار Ù…ÛŒ گردد؛ مانند اسطورۀ دیکتاتوری پرولتاریا Ú©Ù‡ در روسیه Ùˆ کشورهای اروپای شرقی بی اعتبار شد یا اسطور Ù‡ های جامعۀ بی‌طبقه Ùˆ بی‌دولت Ú©Ù‡ اعتبار خود را از دست دادند . اسطوره‌ ها نیز سرانجام نیروی خود را از دست Ù…ÛŒ دهند Ùˆ بی اعتبار Ù…ÛŒ شوند.
• آیا اسطوره نقش Ùˆ کارکردی اجتماعی در زندگی اجتماعی دارد یا صرÙاً ناشی از خراÙه‌گرایی است؟
کاسیرر یک سیستم ÙلسÙÛŒ ارائه داده است تØت عنوان «ÙلسÙÛ€ صورت‌های سمبلیک». او انسان را جانوری سمبل‌ساز می‌نامد. انسان برای شناخت جهان پیرامون خود به سمبل‌سازی روی می‌آورد. زبان، اسطوره Ùˆ دین، علم Ùˆ هنر این جهان‌های سمبلیک هستند. از نظر کاسیرر جهان سمبلیک اسطوره Ùˆ دین نقشی Øیاتی در زندگی اجتماعی بشر داشته‌اند. البته جهان سمبلیک اسطوره بیشتر بر عاطÙÙ‡ Ùˆ اØساس متکی است Ùˆ بیشتر جهانی ذهنی است Ùˆ اوهام در شکل‌گیری آن نقش اساسی دارند. انسان نمی‌تواند بپذیرد Ú©Ù‡ با مرگش همه چیز برایش به پایان می‌رسد. از این رو اسطوره‌ها را می‌آÙریند تا با مرگ کنار آید. اسطوره مدعی می‌شود Ú©Ù‡ زندگی با مرگ خاتمه نمی‌یابد Ùˆ پس از مرگ، Øیات به Ø´Ú©Ù„ÛŒ دیگر Ùˆ در جهانی دیگر ادامه پیدا Ù…ÛŒ کند . پس یکی از کارکردهای اسطوره رهانیدن انسان از ترس مرگ Ùˆ Ùانی بودن است. جهان سمبلیک اسطوره‌ای برخلا٠جهان‌های سمبلیک علم Ùˆ هنر، سلطه‌جو Ùˆ انØصارطلب است. اسطوره مدعی داشتن Øقیقت مطلق است. از این رو به دیگر جهان‌های سمبلیک Øمله‌ور می‌شود Ùˆ قصد نابودی آن‌ها را دارد. وقتی ذهن کسی منقاد اسطوره‌ای شد، هیچ استدلال منطقی قادر به رویارویی با اعتقاد اسطوره‌ای او نیست. اسطوره دربرابر استدلال‌های منطقی Ùˆ علمی رویین‌تن است. جنگ‌های مذهبی در طول تاریخ بشر سندی بر این مدعاست. اگر ذهن رهبران سیاسی نیز اسیر اسطوره‌ ها شود Ùˆ به نوعی Ùناتیسم در اعتقادات خودشان گرÙتار شوند این امر گرÙتاری‌های زیادی برای کشورشان در Ù¾ÛŒ خواهد داشت. اسطوره ØŒ جهانی به‌تمامی وهمی بنا می‌نهد Ùˆ کسی Ú©Ù‡ در این جهان وهمی زندانی شد اگر رهبر سیاسی مقتدری باشد برای کشور خود Ùˆ دیگر کشورها Ùاجعه می‌آÙریند. ماکس وبر مدعی بود Ú©Ù‡ علم از جهان اسطوره ‌زدایی کرده است. تکنولوژی جای جادو Ùˆ اسطوره را گرÙته است. شما گوشی را برمی‌دارید Ùˆ با کس دیگری آن طر٠دنیا Øر٠می‌زنید. Øتی می‌توانید او را ببینید. یعنی کارهایی را Ú©Ù‡ در گذشته جادوگران می‌خواستند انجام دهند Ùˆ از انجامش ناتوان بودند اکنون تکنولوژی به‌آسانی انجام می‌دهد. این عبارت Ú©Ù‡ علم از جهان اسطوره‌ زدایی کرده است به این معنی نیز هست Ú©Ù‡ ذهن انسان از اوهام Ùˆ توهمات اسطوره‌ای- دینی رهایی یاÙته Ùˆ سکولار شده است. اما نازیسم پس از مرگ ماکس وبر در آلمان ظهور کرد. البته آلمان علاوه بر این‌که ÙیلسوÙان بزرگی مانند ایمانوئل کانت، مندلسون، Ùˆ ارنست کاسیرر Ùˆ ده‌ها Ùیلسو٠و متÙکر دیگر داشته است Ú©Ù‡ در پیشبرد اهدا٠روشنگری سهیم بوده اند ØŒ در مقابل سردمداران جنبش رومانتیک را نیز داشته است Ú©Ù‡ به تقدیس Ùˆ Ù…Ø¯Ø Ø§Ø³Ø·ÙˆØ±Ù‡ پرداخته‌اند. نازیسم Ùˆ Ùاشیسم Ùˆ کمونیسم نیز تا Øدود زیادی تØت‌تأثیر رومانتیسیسم بوده ‌اند. کاسیرر پس از پیروزی نازیسم در آلمان به این باور رسید Ú©Ù‡ انسان علاوه بر این‌که جانور سمبل‌ساز است، جانور اسطوره‌ باور نیز هست. از این نظر وضع کشورهای خاورمیانه Ú©Ù‡ هیچ جنبش روشنگری نداشته‌اند، Øتی وخیم‌تر است.
علم در این کشورها آن تاریخچه‌ای را نداردکه در اروپا داشته است. علم در اروپا در رویارویی با مقامات کلیسا به پیش رÙت Ùˆ در هر گامی Ú©Ù‡ به جلو برمی‌داشت ناگزیر بود با کشیشان منتقد علم به مجادله بپردازد. علم در اروپا مبانی ÙلسÙÛŒ ‌ای دارد Ú©Ù‡ در کشورهای غیرغربی ندارد. از این رو ذهنیت سکولار علمی در کشورهای خاورمیانه به‌طور وسیع هنوز Ø´Ú©Ù„ نگرÙته است. بنابراین میدان برای تاخت‌ Ùˆ تاز اسطوره Ùˆ خراÙه‌ اندیشی باز است.
جنبش داعش یکی از نمودهای قدرت اسطوره در خاورمیانه است. ژرژ سورل Ù…ÛŒ Ú¯Ùت گروهی جنگجو با اعتقاد به یک اسطوره Ù…ÛŒ تواند متشکل شود Ùˆ دست به عملیات قهرمانی بزند. اسطوره Øالتی به ذهن Ù…ÛŒ بخشد Ú©Ù‡ معتقدان بدان Øاضرند وضع موجود را ØŒ Øتی به قیمت جان خود، نابود کنند بی آن Ú©Ù‡ بهشتی Øاضر Ùˆ آماده داشته باشند Ú©Ù‡ جانشین آن کنند. اهمیت اسطوره در نیروی ویرانگر آن است. این خصوصیات در اعتقادات اسطوره ای داعشی ها تبلور یاÙته است. نکته شایان توجه دیگری Ú©Ù‡ به اسطوره ارتباط Ù…ÛŒ یابد این پرسش است Ú©Ù‡ چرا داعشی ها آثار هنری را نابود Ù…ÛŒ کنند ØŸ پاسخ این است Ú©Ù‡ اسطوره میان Ø´ÛŒ با تصویر Ø´ تÙاوتی قائل نیست . اساس بت پرستی همین است. اما هنر میان Ø´ÛŒ Ùˆ تصویرش تمایز قائل است. دین گاهی اوقات میان Ø´ÛŒ Ùˆ تصویرش تمایز قائل است Ùˆ گاهی اوقات نه. از اینرو داعشی ها آثار هنری مانند مجسمه ها Ùˆ نقاشی ها را بت Ù…ÛŒ دانند Ùˆ دست به نابودی آنها Ù…ÛŒ زنند. به طور Ú©Ù„ÛŒ بنیادگرایان اسلامی از گذشته غیر اسلامی کشور هایشان شرمسارند Ø› زیرا معتقدند تاریخ با اسلام آغاز Ù…ÛŒ شود Ùˆ تاریخ قبل از اسلام کشور هایشان عصر جاهلیت است Ú©Ù‡ باید بقایایش Ù…ØÙˆ شود . از اینرو نه تنها در ØÙظ آثار تاریخی نمی کوشند بلکه آنها را مایۀ سراÙکندگی Ù…ÛŒ دانند. چون داعشی ها مناطقی از عراق Ùˆ سوریه را با قوۀ قهریه اشغال کرده بودند ØŒ آن مناطق را غنیمت جنگی Ù…ÛŒ دانستند Ú©Ù‡ تا Ù…ÛŒ توانند با ید به غارت Ùˆ چپاول آنها پرداخت. ساکنان آن نواØÛŒ را هم بندگان Ùˆ کنیزانی Ù…ÛŒ دانستند Ú©Ù‡ باید از آنها کام گرÙت Ùˆ بعد هم آنان را به عنوان برده Ùروخت. هم چنان Ú©Ù‡ با دختران ایزدی چنین کردند. آن‌قدر Ú©Ù‡ اسطوره در کشورهای خاورمیانه Ùˆ Ø¢Ùریقا قدرت دارد در دیگر جاها ندارد. شاید داعش از Ù„Øاظ نظامی سرکوب شود ولی اسطوره‌هایی Ú©Ù‡ سبب برکشیدن داعش Ùˆ داعشی‌ها شده‌اند بر جای خود بی‌هیچ چالش Ùکری، بر جای خواهند ماند تا دوباره در آینده سر بلند کنند.
• وقتی ارنست کاسیرر از اسطوره دولت Øر٠می‌زند، Ú†Ù‡ نوع اسطوره‌ای را مدنظر دارد؟ دولت چگونه تبدیل به اسطوره می‌شود؟
Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø§Ø³Ø·ÙˆØ±Û€ دولت به این معنی است Ú©Ù‡ دولت بت شده است. بتی Ú©Ù‡ باید آن را پرستید Ùˆ در مقابلش تعظیم کرد نه آن‌که از او بازخواست کرد Ùˆ به نقدش کشید. دولت مدرن یک دستاورد اروپایی است. اگر به تاریخچۀ نظریاتی Ú©Ù‡ درباره دولت ارائه شده‌اند نگاهی بیندازیم، دولت نیز مانند هر نهاد دیگری در آغاز برایش منشأ الهی قائل بوده اند. در آغاز تشکیل دولت چیزی به نام دولت سکولار یا دولت لائیک وجود نداشته است. در نظریه‌های قرون وسطایی ØŒ دولت منشأ الهی دارد. اما نیکولو ماکیاولی دربرابر نظریه‌های قرون وسطایی دولت اعلام کرد Ú©Ù‡ این ادعا Ú©Ù‡ پادشاهان از جانب خداوند به Ùرمانروایی رسیده‌اند نه تنها پوچ بلکه Ú©Ùرگویی است. سیاست با خدعه Ùˆ نیرنگ Ùˆ سرکوب سروکار دارد Ùˆ این کارها دور از شأن خداوند است. با ماکیاولی نظریۀ دولت سکولار پا به عرصه وجود می‌گذارد. بعضی از مورخان Ùˆ ÙیلسوÙان Ùˆ جامعه‌شناسان نازیسم Ùˆ Ùاشیسم Ùˆ کمونیسم را دین سیاسی می‌نامند. بنابراین اگر این جنبش‌های سیاسی Ùˆ همانندانشان دین سیاسی باشند مانند قرون وسطی ،دولت جنبۀ الهی پیدا می‌کند Ùˆ چیزی مقدس Ùˆ نقدناپذیر می‌شود. هیتلر Ùˆ موسولینی Ùˆ لنین Ùˆ استالین Ùˆ مائو مقام را خود مقدس Ùˆ خیلی بالاتر از مقام پیامبران بنی‌اسرائیل می‌دانستند. اینان نیز کلام خود را مانند کلام خدا نقض‌ناشدنی Ùˆ نقد ناپذیر می‌ پنداشتند. انتقاد از برنامه های آنان به معنی الØاد Ùˆ Ú©Ùرگویی بود Ùˆ سزایش مرگ یا اعزام به اردوگاه های کار اجباری . اسطورۀ دولت یعنی این چیزها. دولت‌های توتالیتر مدعی بوده‌اند Ú©Ù‡ می‌خواهند زمین را بهشت برین کنند اما اکتاویو پاز ØŒ شاعر مکزیکی ØŒ در این باره سخن در خور تأملی دارد . او Ù…ÛŒ گویدکه هر کس Ú©Ù‡ مدعی شد می‌خواهد زمین را بهشت کند بدانید Ú©Ù‡ می‌خواهد در آن درخت اعدام بکارد. نکته در خور تامل این است Ú©Ù‡ دولت های توتالیتر Ùˆ دیکتاتور ها هوا داران بسیارزیادی Øتی در میان روشنÙکران Ùˆ لایه های تØصیل کردۀ جامعه دارند.
• اسطوره‌های غالب در دنیای امروز، چیستند؟
نازیسم Ùˆ Ùاشیسم بر اثر مداخلۀ نظامی متÙقین براÙتادند نه ازطریق قیام مردم تØت انقیاد آن‌ها. اما کمونیسم بدون مداخله نظامی کشورهای خارجی از درون Ùروریخت. اما این بدان معنا نیست Ú©Ù‡ اسطورۀ نازیسم Ùˆ Ùاشیسم Ùˆ کمونیسم از میان رÙته‌اند. گروه‌ های راست اÙراطی در اروپا اخیراً قوی‌تر شده‌ اند؛ به‌خصوص با سیل مهاجرانی Ú©Ù‡ هر روز بر تعدادشان در کشورهای اروپایی اÙزوده می‌شوند، گروه‌های اÙراطی راست از ترس Ùˆ خوÙÛŒ بهره ‌برداری می‌کنند Ú©Ù‡ مردم عادی این کشورها بر اثر هجوم مهاجران به کشور هایشان نسبت به آینده دارند. گروه‌های تروریست سنی Ú©Ù‡ از سوی عربستان سعودی تغذیه مالی می‌شوند نیز در ایجاد این ترس Ùˆ ÙˆØشت دخیل هستند. گروه‌های تروریست سنی بیش از آن‌که از منابع اسلامی تغذیه ایدئولوژیک شوند ازطریق Ùاشیسم Ùˆ نازیسم Ùˆ لنینیسم Ùˆ مائوئیسم خوراک ایدئولوژیکی دریاÙت می‌کنند. قطب Ùˆ مودودی Ùˆ دیگران رهبران بنیادگرای اسلامی شدیداً تØت‌تأثیر نازیسم Ùˆ Ùاشیسم Ùˆ کمونیسم بوده‌اند. مودودی خود اعترا٠می‌کند Ú©Ù‡ دولت اسلامی Ú©Ù‡ آن‌ها ،با در دست گرÙتن قدرت دولت ØŒ قصد تأسیسش را دارند، شبیه دولت های Ùاشیستی یا کمونیستی خواهد بود Ø› یعنی دولتی توتالیتر Ùˆ دموکراسی‌ستیز. Øکومتی Ú©Ù‡ بنیادگرایان اسلامی قصد برپایی آن را دارند از نوع دولت- ملت نیست. یعنی دولتی در Ù…Øدودۀ مرز های بین المللی مشخص نیست. دولت – ملت ØŒ نهادی مدرن است Ú©Ù‡ برای نخستین بار در اروپا تاسیس شده Ùˆ دولت مدرن سکولار است. بنابراین در چارچوب تÙکر پان اسلامیستی بنیادگرایان تاسیس دولت- ملت بی معنی است. آنان Ù…ÛŒ خواهند Øکمرانی اسلامی تاسیس کنند Ú©Ù‡ Øدود Ùˆ ثغور جغراÙیایی مشخصی ندارد. از نظر Øاکم اسلامی آبادانی کشور Ùˆ بهبود وضع اقتصادی اتباعش در الویت نیست بلکه وظیÙÛ€ او در درجۀ نخست این است Ú©Ù‡ با معاندان اسلام جهاد کند. بنیاد گرایان اسلامی وظیÙÛ€ شرعی خود Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ از طریق جهاد به ترویج اسلام مورد نظر خود بپردازند Ùˆ در دیگر مناطق جهان هم پرچم پان اسلامیسم را به اهتزار در آورند. زمان در اسطوره با زمان در تاریخ Ùˆ علم متÙاوت است. زمان اسطوره ای عصر قهرمانان Ùرهنگی است. عصر مقدس Ùˆ جاودانه ای است Ú©Ù‡ باید همیشه تکرار شود. قوانین Ùˆ رسومی Ú©Ù‡ در عصر مقدس اسطوره ای بر قرار شده اند نباید نقض شوند. اعتبار این قوانین Ùˆ هنجار ها ابدی اند. Ùرم Ùضا یا مکان نیز در اسطوره Ùˆ علم متÙاوتند . در علم ،مثلا در هندسۀ اقلیدسی ØŒ همه نقاط Ùضا هم ارزند. اما در اسطوره معمولا یکی از جهات Ùضا، مکان یکی از خدایان است. Ú¯Ùتیم Ú©Ù‡ اسطوره جهان را به مقدس Ùˆ غیر مقدس تÙسیم Ù…ÛŒ کند. اسطوره Ù…ÛŒ گوید این مکان مقدس است .پس باید دورش را Øصار کشید تا از پیرامون غیر مقدسش متمایز شود Ùˆ برای ورود به این مکان مقدس باید لباس مخصوص پوشید Ùˆ مناسک Ùˆ شعائر خاصی را انجام داد. اعداد نیز از نظر اسطوره به مقدس Ùˆ Ù†Øس تقسیم Ù…ÛŒ شوند. یک مقدس است. یکتا پرستی است. دو برای ایرانیان در گذشته مقدس بوده است. دو بنی اهورا Ùˆ اهریمن . دو بنی نیرو های نیک Ùˆ بد. سه برای مسیØیان مقدس است : تثلیث. اما عدد سیزده Ù†Øس است. Øتی تعداد Øواریون عیسی Ù…Ø³ÛŒØ Ù†ÛŒØ² از دوارده Ù†Ùرتجاوز نمی کند؛ چون عدد سیزده Ù†Øس است. عدد Ù‡Ùت مقدس است. چون طبق روایت تورات خدا جهان را در شش روز Ø¢Ùرید Ùˆ روز Ù‡Ùتم به استراØت پرداخت. از اینرو ایام سال به Ù‡Ùته تقسیم Ù…ÛŒ شوند. برای مردگان Ù‡Ùته Ù…ÛŒ گیرند. چهل هم عدد مقدسی است . از اینرو برای مرده چهلم Ù…ÛŒ گیرند. ایام سال هم در گذشته به دوره های چهل روزه تقسیم Ù…ÛŒ شده است. چله Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ چله بزرگ Ùˆ غیره. Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ زندگی بشر تاÙته ای است Ú©Ù‡ با تار Ùˆ پود اسطوره باÙته شده است. پایان