تÙاوت میان شناخت اسطوره ای با شناخت علمی.
(متن ویرایش شده سخنرانی یدالله موقن در تالار شهید ÙتوØÛŒ دانشگاه صنعتی اصÙهان به تاریخ 24 آذر4 139
مسئلة اسطوره را اولین بار به آن صورتی Ú© از طریق ترجمة کتاب‌های «ارنست کاسیرر» Ù…Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯Ù… تا آن موقع در ایران Ù…Ø·Ø±Ø Ù†Ø´Ø¯Ù‡ بود، البته آقای «داریوش شایگان» در کتاب «بت‌های ذهنی Ùˆ خاطره ازلی » هم از ارنست کاسیرر نام برده بودند هم از «لوسین لوی-برول»، ولی به نظر من آقای شایگان مطلب را وارونه Ùهمیده اند، نه قصد کاسیرر تجلیل از اندیشة اسطوره‌ای بوده است Ùˆ نه قصد «لوسین لوی-برول» تجلیل Ùˆ تکریم از ذهنیت ابتدایی. برای هردوی اینها معیارسنجش برای تمایز میان علم Ùˆ اسطوره، علم غربی است؛ یعنی این دو تÙکر پیش-علمی را با معیارهای علمی Ùˆ Ùیزیک مدرن سنجیده‌اند.
آنچه کاسیرر یا «لوسین لوی-برول» می‌گویند این است Ú©Ù‡ اسطوره یا ذهنیت ابتدایی نوعی شناخت از جهان است Ú©Ù‡ منطق خاص خودش Ùˆ مقولات شناختی خاص خودش را دارد Ùˆ این مقولات متمایز از مقولات علم هستند؛ البته کسانی مثل «امیل دورکم» معتقدند Ú©Ù‡ میان تÙکر اسطوره‌ای Ùˆ تÙکر علمی آن شکاÙÛŒ را Ú©Ù‡ «لوسین لوی-برول» ادعا کرده وجود ندارد. آیا واقعا ذهن بشر در همة زمان‌ها Ùˆ همه مکان‌ها یکسان است ØŸ Ø› یعنی ذهن انسان غارنشین به همان مقولات شناختی مجهز است Ú©Ù‡ ذهن انسان Ùرهیخته قرن بیست Ùˆ یکمی ØŸ بعضی‌ها Ú©Ù‡ رمانتیک هستند می‌گویند بله. هیچ تÙاوتی از Ù„Øاظ ساخت ذهن، بین انسان ها در اعصار مختل٠وجود ندارد. چون مارکسیستها Ùعالیت بیشتری از سایر گروه‌ها در کشورمان داشته اند آنچه جامعه ما با آن آشناست تقسیم تاریخ به دوران کمون اولیه ØŒ برده داری ØŒ Ùئودالیته، Ùˆ سرمایه‌داری است، ولی آنچه کاسیرر یا لوسین لوی-برول به پیروی از متÙکران Ùرانسوی به‌ویژه آگوست کنت Ù…ÛŒ گویند دوره بندی تØول ذهن انسان است. آگوست کنت می‌گوید: Ú©Ù‡ ذهن انسان (البته منظور او از انسان در این‌جا انسان همة Ùرهنگ‌ها نیست بلکه انسان اروپای غربی Ùˆ مرکزی است) از سه مرØله گذر کرده است : مرØلة خداشناختی، مرØلة متاÙیزیکی Ùˆ مرØلة پوزیتیو یا اثباتی. در انجمن ÙلسÙÛŒ Ùرانسه وقتی کتاب «ذهنیت ابتدایی» لوسین لوی-برول منشر شد، طرÙداران امیل دورکم، لوسین لوی-برول را مورد انتقاد Ùˆ Øمله قرار دادند Ú©Ù‡ آنچه تو می‌گویی همان مرØلة نخست از مراØÙ„ سه‌گانة تØول ذهن از نظر آگوست کنت است. Ø› البته لوسین لوی-برول تØت تاثیر کنت بوده، ÙلسÙÙ‡ آگوست کنت را درس می‌داده Ùˆ درس‌گÙتارهایش با عنوان « ÙلسÙÙ‡ آگوست کنت » چاپ شده است. آن‌چه کاسیرر می‌گوید نیز ،در واقع ØŒ همان مرØله نخست تØول ذهن انسان است. آیا واقعاً ذهن انسان شرقی Ùˆ انسان خاورمیانه ای مانند: مصری، اردنی، مراکشی در Ú†Ù‡ مرØله از تØول ذهنی است ØŸ آیا ذهن یک عرب اهل عربستان با ذهن یک انسان اهل Ùرانسه یکی است؟ آیا مقولات شناختی‌شان یکی هستند؟ Ùˆ آیا می‌توانند ØرÙ‌های همدیگر را درک کنند؟ آیا تØولی Ú©Ù‡ از زمان رنسانس Ùˆ روشنگری تا امروز در تÙکر ذهن انسان غربی رخ داده، در ذهن انسان خاورمیانه‌ای رخ داده است ØŸ نه. اگر ما مطبوعات خودمان را بررسی کنیم، روزنامه‌هایمان را بنگریم Ùˆ با روزنامه‌های Ùرانسوی با انگلیسی مقایسه کنیم، می‌بینیم مثل این Ú©Ù‡ ما متعلق به دو سیارة مختلÙیم، آنان طور دیگری مسائل را تØلیل می‌کنند Ùˆ ما طور دیگری. آیا آنها جهان را وارونه می‌بینند یا ما وارونه می‌بینیم؟
انسان خاورمیانه‌ای می‌گوید غربی‌ها وارونه می‌بینند، انسان غربی Ú©Ù‡ کمی‌ نسبت به شرقی‌ها Ùروتن‌تراست می‌گوید به خاطر تÙاوت Ùرهنگی است Ú©Ù‡ جهان را هر کدام از ما متÙاوت با دیگری Ù…ÛŒ بیند.
در نظریه تØول ذهن آگوست کنت مرØله اول یا مرØله خداشناختی مرØله ای است Ú©Ù‡ کاسیرر مرØله اسطوره‌ای می‌گوید Ùˆ لوسین لوی-برول هم مرØله ذهنیت ابتدایی. در این مرØله، علیت ،شخص یا اشخاص هستند؛ یعنی ذهنیت اسطوره‌ای یا ابتدایی برای این Ú©Ù‡ جهان را بÙهمد باید جهان را زیر سلطه خدایان Ùˆ شیاطین قرار دهد، جز از این طریق جهان Ùیزیکی Ùˆ جهان اجتماعی برایش Ùهم پذیر نیست. من در دانشگاه صنعتی صØبت می‌کنم، شما به عنوان دانشجویان رشته‌های مهندسی Ùˆ علمی می‌دانید در علم علیت ØŒ شخص نیست؛ علیت خیلی چیز ها می‌تواند باشد، البته اگر « پدیده ب » بعد از «پدیده آ» آمد ما «آ» را علت و«ب » را معلول می‌گیریم ولی این ادعا هم کاملا درست نیست. نخست باید ببینیم Ú©Ù‡ در «پدیده آ» Ú†Ù‡ عواملی وجود دارند، پس نخست باید بیاییم آن را به مؤلÙÙ‡ های سازنده اش تجزیه کنیم. بعد باید « پدیده ب » را نیز تجزیه کنیم، ممکن است یکی از مولÙÙ‡ های «آ» باعث ایجاد یکی از مولÙÙ‡ های «ب» شده باشد، در این صورت علم می‌تواند بین این دو پدیده رابطة علت Ùˆ معلولی برقرار کند. درستی این نسبت باید مکررا آزمون شود. ولی اگر من خواستم از خانه بیرون بیایم Ùˆ ناگهان عطسه کردم یا به قول عوام صبر آمد Ùˆ نایستادم وبعد رÙتم زیر ماشین. ذهنیت اسطوره ای علت زیر ماشین رÙتنم را این طور تبیین Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ صبر آمد Ùˆ صبر نکرد Ùˆ رÙت زیر ماشین؛ یعنی رابطة علت Ùˆ معلولی Ú©Ù‡ ذهنیت اسطوره‌ای ایجاد می‌کند، توالی زمانی Ùˆ مجاورت Ùضائی میان دو رویداد است؛ البته لوی-برول می‌گوید توالی زمانی را به آن صورتی Ú©Ù‡ انسان Ùرهیخته درک می‌کند انسان ابتدایی درک نمی‌کند پس مشکل ما یکی این است Ú©Ù‡ ما Ùاقد ابزارهای تÙکر تØلیلی هستیم، یعنی ذهن انسان شرقی، قادر به تØلیل Ùˆ تجزیه نیست. تنها ابزاری Ú©Ù‡ ذهن اسطوره‌ای یا ابتدایی برای شناخت جهان دارد این است Ú©Ù‡ آن را به مقدس Ùˆ غیرمقدس تقسیم می‌کند. شما به عنوان استاد Ùˆ دانشجوی رشته‌های علمی می‌دانید چیزی در Ùضا به عنوان مقدس وجود ندارد، در Ùضای اقلیدسی از هر نقطه در Ùضا می‌توان در هر جهتی تا بی‌نهایت یک خط مستقیم کشید. ولی چنین Ù…Ùهومی ‌از Ùضا در تÙکر اسطوره‌ای معنایی ندارد Ùˆ هندسه اقلیدسی Ú©Ù‡ بنیان‌گذارش اقلیدس بوده یک علم یونانی است، چنین چیزی در شرق به عنوان علم هندسه Ù…Ø·Ø±Ø Ù†Ø¨ÙˆØ¯Ù‡ است . ما می‌گوییم این مکان مقدس است پس از مکان مجاور خودش متمایز می‌شود، در این مکان، معجزات Ùˆ چیزهای خارق‌العاده‌ای رخ می‌دهند Ú©Ù‡ در مکان بیرون از آن رخ نمی‌دهند. ما دور این مکان مقدس را Øصار می‌کشیم Ùˆ برای ورود به آن باید مناسک انجام دهیم، لباس مخصوص بپوشیم، Ú©ÙØ´ مخصوص به پا کنیم، Øتماً طهارت داشته باشیم، بعد می‌توانیم وارد آن بشویم. در اسطوره مکان ساختدار است.بارگاه خدایان معماری خاص خود را دارد. اگر برای خدایی بارگاه یا خانه ساختید ساختار این خانه همه جا باید یکی باشد. مثلا هر هرمی در مصر باستان نمونه تپه نخستینی بود Ú©Ù‡ نخستین خدا بر آن ظاهر شده بود. هر پرستشگاهی مجرابی داشت Ú©Ù‡ سطØØ´ بالا تر از بقیه جا ها بود Ú©Ù‡ نشانگر تپه نخستین بود. ولی چنین Ù…Ùهومی ‌از Ùضا در علم بی‌معناست. هر نقطه‌ای از Ùضا با هر نقطه‌ دیگری از Ùضا متجانس یا همسان است.در هندسه نمی‌گوییم این نقطه از آن نقطه متمایز است، این نقطه این خواص را دارد Ú©Ù‡ آن نقطه ندارد. البته من در چهار چوب هندسة اقلیدسی Øر٠می‌زنم. علیتی Ú©Ù‡ ما در Ùیزیک با آن روبه‌رو هستیم با علیتی Ú©Ù‡ در اسطوره می‌بینیم خیلی Ùرق دارد، زمانی Ú©Ù‡ در اسطوره هست با زمانی Ú©Ù‡ در Ùیزیک نیوتونی هست خیلی Ùرق دارد، Ùضا در اسطوره Ùˆ در Ùیزیک خیلی Ùرق دارند، Ùضای Ùیزیک نیوتنی، Ùضای هندسة اقلیدسی است Ú©Ù‡ گالیله Ù…Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯Ù‡ است، با اینشتاین Ùضای هندسة اقلیدسی جای خود را به Ùضای هندسه ریمانی Ù…ÛŒ دهد Ø› ولی در اسطوره ما با Ùضای اقلیدسی یا Ùضای ریمانی روبرو نیستیم. می‌بینیم تÙکر اسطوره ای کاملا بر جوامع خاورمیانه Øاکم است. زمان در Ùیزیک نیوتنی Ùˆ در تاریخ با زمان در اسطوره بسیار تÙاوت دارد.
امروز نوروز است، روزی است Ú©Ù‡ گردش جهان Ùˆ طبیعت از نو آغاز می‌شود، در چنین روزی در ایران باستان بایستی پادشاهی تازه به تخت می‌نشست، بنابراین مراسمی قبل از نوروزبود Ú©Ù‡ شاه باید به‌نوعی کناره‌گیری کند Ùˆ مجرمی را به جای شاه بگذارند تا موقع تØویل سال او را بکشند. چون با سالی Ú©Ù‡ می‌مرد، پادشاه هم می‌مرد. پادشاه Ùˆ طبیعت با هم ادغام بودند، از هم جدایی‌ناپذیر بودند.
«جیمز Ùریزر» کتابی نوشته با عنوان «شاخة زرین» Ú©Ù‡ دربارة انسان‌شناسی است Ùˆ سیزده جلد است.Ùریزر در زمان Øیاتش آن را در یک جلد خلاصه کرد. Ùریزر معتقد است چون اسرائیل قدیم جزو امپراتوری ایران بوده است ØŒ مراسم میر نوروزی به اسرائیل قدیم هم رÙته بود.نوروز در راه بود Ùˆ میر نوروزی می‌خواستند. Ùرمانده رمی ‌اورشلیم می‌خواست یکی از جنایتکاران را به عنوان میر نوروزی مصلوب کند، خاخام‌ها پاÙشاری می‌کنند Ú©Ù‡ عیسی بن مریم را به عنوان میر نوروزی مصلوب کنند، Ùریزر می‌گوید تاج خار ÛŒ Ú©Ù‡ عیسی بر سر دارد Ùˆ نیز پنج روزی Ú©Ù‡ او به جواهر Ùروشی ها Øمله Ù…ÛŒ کند Ùˆ جواهرات را به خیابان ها Ù…ÛŒ ریزد همه Øاکی از آنند Ú©Ù‡ او میر نوروزی بوده است. می‌دانیم Ú©Ù‡ Ú©Ù…ÛŒ پس ازنو روز عید پاک است، یعنی روزی است Ú©Ù‡ عیسی پس از مصلوب شدن به آسمان می‌رود. اسطوره سیاوش Ùˆ به ویژه اسطوره عشتره نیز همین گونه است. اینان خدایان برزگری هستند. چون با مرگشان زمستان Ù…ÛŒ میرد Ùˆ با زنده شدن مجددشان گیاهان مجددا Ù…ÛŒ رویند Ùˆ سال نو یا طبیعت نو پا به عرصه وجود Ù…ÛŒ گذارد.
تÙکر علمی با گالیلة ایتالیایی آغاز می‌شود. او Ùرزند رنسانس ایتالیاست. آیا ما گالیله داشته ایم ؟آیا خاورمیانه گالیله داشته است ØŸ جنگ میان گالیله Ùˆ کشیشان یکی از آموزنده ترین صÙØات تاریخ است. خود پاپ ریاضی‌دان بود Ùˆ برای یک ریاضی‌دان ،خورشید مرکز منظومه شمسی باشد یا زمین چندان مهم نیست. آن‌چه موجب دردسر گالیله می‌شود، تعریÙÛŒ است Ú©Ù‡ او از Øقیقت ارائه Ù…ÛŒ دهد. می‌گوید Øقیقت در کتاب مقدس نیست، Øقیقت در برابر ما ست. به طبیعت بنگریم تا زبان طبیعت Ùˆ زبان پدیده های طبیعی را کش٠کنیم. این زبان، زبان ریاضی است. زبان هندسه است، زبان شکل‌های هندسی است. این‌جاست Ú©Ù‡ گالیله مورد تعقیب قرار می‌گیرد، نه آن‌چه در کتاب نوشته شده بلکه آنچه در برابرماست مهم است.. تعطیلی علم در غرب به آسانی تعطیلی علم در شرق نیست، آنجا علم پایه های ÙلسÙÛŒ دارد. آنجا مجادلات ÙلسÙÛŒ تندی میان دانشمندان با کشیشان صورت گرÙته است. بعد ها کشیشان عقب نشستند، نه این Ú©Ù‡ دلشان خواست عقب بنشینند بلکه Ùشار دستاوردهای علمی بود Ú©Ù‡ آن‌ها را وادار به عقب نشینی کرد.
نیوتن را متهم می‌کنند Ú©Ù‡ به خدا اعتقاد ندارد، چون پارامتری به نام خدا در Ùرمول های Ùیزیک نیست.. Ù‡Ú¯Ù„ Ù…ÛŒ Ú¯Ùت نیوتن اته ایست بوده Ùˆ Ùیزیکی بی خدا ساخته است. از نظر Ù‡Ú¯Ù„ Ùیزیک نیوتنی اگر غلط نباشد لااقل ناقص است؛ چون مقوله‌ای به نام خدا ندارد. علم Ùیزیک یک علم سکولار است. دیگر علوم نیز به تبعیت از Ùیزیک سکولار ساخته شدند. این مرØله را سکولار شدن ذهن غربی Ù…ÛŒ گویند. از زمان رنسانس به بعد ذهن غربی شروع به سکولار شدن می‌کند. اما چنین وضعی در خاور میانه رخ نداده است، آیا در آینده رخ خواهد داد ØŸ یعنی ذهن انسان خاور میانه ای نیز سکولار Ù…ÛŒ شود ØŸ در این خصوص به نظر من قراین کاملا مایوس کننده اند.مثالی Ù…ÛŒ زنم : موضوع روز Ùعلا داعش است، تمام آثار هنری Ú©Ù‡ در موزه‌های موصل بوده اند منهدم شده اند، آیا واقعاً داعشی ها دیوانه‌اند Ú©Ù‡ این کار ها را می‌کنند؟ در اینجا نظریات «ژرژ سورل» Ú©Ù‡ من در مقدمه ام بر ترجمه ام از کتاب کاسیرر « ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک : اندیشه اسطوره ای » آورده ام به کار Ù…ÛŒ آیند. ژرژ سورل هم مارکسیست بودو هم Ùاشیست، هم به لنین ارج می‌نهاد Ùˆ او را ستایش می‌کرد Ùˆ هم موسولینی را. اصلاً موسولینی خود را مرید ژرژ سورل می‌دانست. بعضی ها اعتراض Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ مگر Ù…ÛŒ شود هم Ùاشیست بود Ùˆ هم کمونیست ØŸ می‌گوییم بله . ژرژ سورل نمونه بارز چنین موردی است. کروچه یک Ùیلسو٠ایتالیایی است.او می‌گوید Ú©Ù‡ ژرژ سورل بعد از مارکس بزرگ ترین نظریه پرداز سوسیالیسم است؛ یعنی نقش ژرژ سورل در جنبش سوسیالیسم Ú©Ù… نیست، سورل برای این Ú©Ù‡ جامعه مدرن یا به قول خودش بورژوایی را از میان ببرد به اسطوره اعتصاب عمومی متوسل می‌شود؛ یعنی کارگران اعتصاب کنند تا باعث ورشکستگی بورژوازی شود .بعد Ú©Ù‡ در Ù…ÛŒ یابد چنین چیزی ممکن نیست نسبت به مارکسیسم بدبین می‌شود، ژرژ سورل می‌گوید Ú©Ù‡ اسطوره تصویری جادویی است Ú©Ù‡ ذهن را دچار جنون می‌کند.اسطوره به ذهن Øالتی می‌بخشد Ú©Ù‡ مثل این است شخص مست Ùˆ لایعقل شده باشد . شخصی Ú©Ù‡ دچار توهمات اسطوره‌ای شده باشد Øاضر است وضع موجود را به هر قیمتی Øتی به قیمت از دست دادن جان خود از میان ببرد. ژرژ سورل می‌گوید Ú©Ù‡ نقش اسطوره در تØولات سیاسی - اجتماعی خیلی زیاد است. یک گروه می‌تواند با اعتقاد به یک اسطوره متشکل شود Ùˆ برای تØقق آن اسطوره بجنگد Ùˆ وضع موجود را بی آنکه بهشتی Øاضر Ùˆ آماده داشته باشد Ú©Ù‡ جانشین آن کند بر هم بزند. اسطوره‌ می‌تواند بر ذهن کسانی چون داعشی ها Øاکم باشد. موضوع دیگر این Ú©Ù‡ چرا به انهدام آثار هنری دست Ù…ÛŒ زنند؟ چراآثاری راکه باعث اÙتخار مردم بین النهرین است منهدم می‌کنند؟ این موضوع نیز ما را به تÙکر اسطوره‌ای باز می‌گرداند. ما می‌خواهیم آنچه را در خاور میانه می‌گذرد بÙهمیم، بنا براین باید مقولات شناختی داشته باشیم تا به Ú©Ù…Ú© آنها بتوانیم چنین پدیده هایی را بشناسیم Ùˆ تÙسیر کنیم. مساله این است Ú©Ù‡ یک داعشی از یک مجسمه ،چه مجسمه یکی از خدایان باشد Ú†Ù‡ مجسمه یکی از پادشاهان ØŒ Ú†Ù‡ برداشتی دارد Ú©Ù‡ منهدمش می‌کند؟ اسطوره بین تصویر Ùˆ خود Ø´ÛŒ Ø¡ تمایز قائل نمی‌شود. اساس بت پرستی همین است، وقتی مجسمه ای از یک خدا پیش ما باشد، این مجسمه خود آن خداست. می‌توانیم برای رازها Ùˆ نیازهای خود به آن متوسل شویم.اما هنر بین تصویر یک شخص با خود آن شخص تمایز قائل است. هنر این تمایز را درک می‌کند Ú©Ù‡ تصویر با خود شخص یا با خود Ø´ÛŒ Ø¡ یکی نیست. موضع گیری دین در این خصوص چیست ØŸ ادیان گاهی اوقات میان تصویر یک Ø´ÛŒ با خود آن Ø´ÛŒ تمایز قائل می‌شوند Ùˆ گاهی اوقات تمایز قائل نمی‌شوند. چون ذهن داعشی ها در مرØله Ùرو مرتبه تری از تÙکر دینی هست میان تصویر یا مجسمه یکی از خدایان یا شاهان با خود آنان تمایز قائل نمی‌شود. بنابراین آن ها را بت می‌داند Ùˆ وظیÙÙ‡ اش انهدام آنهاست. Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ تÙکر اسطوره‌ای چیزی نیست Ú©Ù‡ مثلا یک مشت Ùیلسو٠وآکادمیسین در غرب نشسته باشند Ùˆ درباره آن Øر٠زده باشند، تÙکر اسطوره‌ای چیزی است Ú©Ù‡ در خاورمیانه آن جنایات عظیم را به بار آورده است.داعشی ها دختران ایزدی را می‌دزدند Ùˆ می‌برند Ùˆ به آنها تجاوز Ù…ÛŒ کنند، مردها را سر می‌برند. چگونه می‌توانند چنین جنایاتی را انجام دهند؟ بر اثر جنون اسطوره.اگر با تÙکر اسطوره‌ای آشنا نباشیم تمام این Øوادث برای ما در هاله ای از ابهام Ùˆ تاریکی Ù…ÛŒ مانند. مسیØیان انتظار داشتند پس از پایان هزاره نخست، Ù…Ø³ÛŒØ Ø¸Ù‡ÙˆØ± کند، تمام تئوری های کلیسا Ùˆ کتاب های کشیشان بر اساس بازگشت Ù…Ø³ÛŒØ Ø¨ÙˆØ¯.اما Ù…Ø³ÛŒØ Ù†ÛŒØ§Ù…Ø¯. Ú¯Ùتند پس چکار کنیم؟ Ú¯Ùتند معلوم نیست Ù…Ø³ÛŒØ Ú©ÛŒ بیاید. پس بهتر است کشورهایمان را آباد کنیم Ú©Ù‡ اگر Ù…Ø³ÛŒØ Ø¨Ø§Ø²Ú¯Ø´Øª با کشورهای آباد مسیØÛŒ مواجه شود نه کشورهای عقب مانده مسیØÛŒ. زمان اسطوره ای یکی از مولÙÙ‡ های اساسی تÙکر بشر است.
امروز روز مقدسی است پس باید تعطیل باشد. شنبه برای یهودیان مقدس است Ùˆ تعطیل است. در این روز آتش روشن نمی‌کنند Ùˆ تا امروز این رسم شدیدا اجرا می‌شود. ولی در علم این روز مقدس یا این روز معمولی است وجود ندارد، زمان Ù„Øظه به Ù„Øظه می‌گذرد. ساعت ها زمان را نشان می‌دهند.اما نه در سال تØویل دچار تØول می‌شوند ونه در روزهایی Ú©Ù‡ ما مقدس می‌دانیم، Ùˆ به این مناسبت جشن می‌گیریم یا عزاداری می‌کنیم. پس تÙکر اسطوره‌ای چیزی نیست Ú©Ù‡ در هوا باشد، تÙکر اسطوره‌ای چیزی است Ú©Ù‡ تاریخ بشر را Ø´Ú©Ù„ داده است Ùˆ او را از غارها بیرون آورده است . شما مجسمه هایی را Ú©Ù‡ در پترا در دل کوه کنده کاری شده اند یا اهرام مصر را نگاه کنید، این ها را اسطوره ها ساخته اند.آیا انسان مدرن چنین اسطوره هایی دارد؟ تا چند سال پیش اسطوره‌ای Ú©Ù‡ با آن روبه رو بودیم اسطوره کمونیسم بود Ú©Ù‡ با Ùروپاشی شوروی پیشین از میان رÙت. اما اکنون اسطوره ای در خاور میانه قد علم کرده Ú©Ù‡ داعشی ها تجسم آنند.
آیا این اسطوره پیروز می‌شود Ùˆ خاور میانه غرق در توØØ´ Ù…ÛŒ گردد؟ یا این Ú©Ù‡ خاورمیانه وارد مرØله تازه ای از تÙکر می‌شود؟ یا این Ú©Ù‡ همچنان درجا خواهد زند؟
ما بین ذهنیت خودمان Ùˆ عینیت تمایزی قائل نمی‌شویم. ما وقتی می‌خواهیم یک پدیده سیاسی یا اجتماعی را بررسی کنیم آن ساخت اسطوره ای Ú©Ù‡ از دوران پارینه سنگی بر ذهن مان Øاکم شده است مداخله Ù…ÛŒ کند. استاد جامعه شناسی دانشگاه در سر کلاس جامعه شناس است،ولی همین Ú©Ù‡ از کلاس بیرون آمد Ù…ÛŒ شود یک انسان معمولی .اگر از او بپرسید در خاورمیانه Ú†Ù‡ Ù…ÛŒ گذرد ØŸ اگر پوپولیست یا Ú†Ù¾ باشد، خواهد Ú¯Ùت توطئه امپریالیست هاست ؛اگر ملی –مذهبی باشد خواهد Ú¯Ùت استعمار گرانان نمی گذارند پیشرÙت کنیم. ایرانی برای این Ú©Ù‡ جهان را درک کند آن را زیر سلطه شیاطین یا خدایان قرار Ù…ÛŒ دهد. غرب Ùˆ استعمار همان نقش شیطان را برایش دارند.
بخش پرسش و پاسخ
واعظ - عرض شود خدمت شما Ú©Ù‡ خیلی از مباØØ«ÛŒ Ú©Ù‡ جناب آقای موقن Ù…Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯Ù†Ø¯ در دو کتاب کاسیرر آمده اند یکی : «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک: اندیشه اسطوره‌ای» ودیگری : «اسطوره دولت » Ú©Ù‡ هر دو کتاب ترجمه خودشانند.
موقن - «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک: اندیشه اسطوره‌ای» اکنون به چاپ چهارم رسیده است Ùˆ قیمتش 17000 تومان است. البته این کتاب جلد دوم «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک» است، جلد اول آن به ÙلسÙÙ‡ زبان اختصاص دارد Ùˆ هیچ گونه ارتباطی باهم ندارند.پس اگر کسی این کتاب را خواند Ùˆ Ù†Ùهمید علتش این نیست Ú©Ù‡ جلد یکم آن را نخوانده است. چون جلد یکم آن مربوط به ÙلسÙÙ‡ زبان است واین جلدبه بررسی اندیشه اسطوره ای- دینی Ù…ÛŒ پردازد.
برای کمونیست ها رهبران کشور های کمونیستی در مقام خدایان بودند. جنگ سرد ØŒ جنگ میان نیرو های اهورایی به رهبری شوروی پیشین Ùˆ نیرو های اهریمنی به سرکردگی آمریکا بود. متاسÙانه خیلی از استادان دانشگاه ها نه تنها در ایران Øتی در غرب نیز همین گونه Ù…ÛŒ اندیشیدند Øتی یورگن هابرماس. چنین اÙرادی میان ذهنیت خودشان Ùˆ عینیت تمایز قائل نمی‌شوند، نمی‌گویندکه ذهنیت ما اینطور می‌Ùهمد ولی شاید اینطور نباشد. از خود نمی پرسند Ú†Ù‡ شواهدی داریم برای اینکه چنین تÙسیری بکنیم Ùˆ چنین برداشتی داشته باشیم. می‌گویند چون چنین چیزی از مخیله ما گذر کرده همین است Ùˆ جز این نیست. کاسیرر معتقد بود Ú©Ù‡ انسان جانوری سمبل ساز است، برای شناخت جهان زبان را Ø¢Ùریده است . زبان میان ما Ùˆ طبیعت Ùˆ جامعه Øائل Ù…ÛŒ شود. ما به وساطت زبان است Ú©Ù‡ جهان را می‌شناسیم. اگر زبان وجود نداشت آیا می‌توانستیم اشیا را آن گونه اکنون تشخیص Ù…ÛŒ دهیم تشخیص بدهیم؟ پس یکی از راه های شناخت ما از جهان از طریق زبان است. اما اینجا مشکلی پیش Ù…ÛŒ آید.آیا جهانی Ú©Ù‡ زبان Ùارسی به ما نشان می‌دهد با هزاران سال یا لاقل دو هزار واندی سال سابقه در تÙکر عرÙانی Ùˆ دینی Ú©Ù‡ از زمان زروانیان تا کنون ادامه داشته است همان چیزی را به ما نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ زبان انگلیسی به یک انگلیسی زبان؟ کاسیرر ولوی- برول می‌گویند:نه. زبان یک نوع جهان بینی Ùˆ برداشت از جهان را ارائه Ù…ÛŒ دهد. ما هرچیز زیبایی را به ماه تشبیه می‌کنیم ولی ماه برای یونانیان معیار اندازه گیری است .زبان در آغاز سخن گویی انسان خاصیت جادویی داشته است؛ یعنی انسان های ابتدایی اعتقاد داشته اند Ú©Ù‡ زبان وسیله ای است Ú©Ù‡ خدایان در اختیار بشر گذاشته اند تا او طبیعت را کنترل کند.جادوگر با Ú©Ù…Ú© واژه ها می‌خواهد جهان را زیر سلطه خود در آورد
دین تبعیت از خدایان است . اماجادو سلطه بر خدایان است. جادو می‌خواهد بر اراده خدایان مسلط شود تا از طریق اراده آنان اموری را انجام دهد. در یک اÙسانه مصری آمده است Ú©Ù‡ ساØره مشهور « ایسیس» ماری را وا می‌دارد تا «رآ» یکی از خدایان مصری را بگزد، آن خدا زجر می‌کشد Ùˆ می‌گوید به من پاد زهری بده Ú©Ù‡ این زهر خنثی شود،ساØره می‌گوید Ú©Ù‡ تو نامت را به من بگو تا من به تو پاد زهر دهم Ú©Ù‡ از درد خلاصی یابی. خدا مجبور می‌ شود نامش را Ùاش کند. چرا ساØره نام آن خدا را Ù…ÛŒ خواسته بداند؟ اسطوره می‌گوید Ú©Ù‡ اگر ساØره نام آن خدا را بداند بر این خدا Ùˆ نیز بر دیگر خدایان سلطه پیدا می‌کند. چرا نام ØŸ برای این Ú©Ù‡ قدرت هر خدایی در نامش است نه در خودش. وقتی Ú©Ù‡ رعد Ùˆ برق می‌شد رمیان باستان تصور می‌کردند Ú©Ù‡ ژوپیتر Øر٠می‌زند. یهودیان معتقد بودند Ú©Ù‡ وقتی رعد Ùˆ برق می‌شد یهوه خشمگین است Ùˆ آنان به خاک می‌اÙتادند Ùˆ قربانی ها نثار یهوه می‌کردند. «ایلیاد» Ùˆ «ادیسه »کتاب های مقدس یونانیان باستان اند. چرا می‌گوییم کتاب های اساطیری یونانیان اند؟ اساطیر به این معناست Ú©Ù‡ این اعتقادات ØŒ اعتقادات دینی مشرکان اند. چون یونانیان یکتا پرست نبودند پس اعتقادات دینی باستانی شان اساطیر نامیده Ù…ÛŒ شوند.ØŒ ولی Ú†Ù‡ زمانی ایلیاد Ùˆ ادیسه Ø´Ú©Ù„ می‌گیرند؟ وقتی Ú©Ù‡ یونان با تروا می‌جنگد. یعنی خدایان در زمانی Ø´Ú©Ù„ می‌گیرند Ú©Ù‡ یک قوم با قوم دشمن خود می‌جنگد. خدایان اینجا پا به عرصه وجود می‌گذارند تا به Ú©Ù…Ú© قوم خود بشتابند. یهوه خدای یهود با Ú†Ù‡ کسی می‌جنگد؟ با خدایان مصری . یهوه نمی‌گوید من یگانه خدا هستم بلکه می‌گوید من قوی ترین خدا هستم. تورات را بخوانید، یهوه هنوز خدای یگانه نشده است . هر اسرائیلی Ú©Ù‡ در زمان قدیم از اسرائیل بیرون می‌آمد ØÙ‚ پرستش یهوه را نداشت مگر این Ú©Ù‡ مقداری از خاک اسرائیل را با خود همراه Ù…ÛŒ برد. خود تورات می‌گوید وقتی شما به میان اقوام دیگر، اقوام بیگانه، Ù…ÛŒ رویدکه آنها خدایان دیگری را Ù…ÛŒ پرستند، برای این Ú©Ù‡ در امان باشید ،خدایان آنان را بپرستید. ولی اگر می‌خواهید یهوه را بپرستید باید مقداری از خاک اسرائیل را با خودداشته باشید. یعنی هر خدایی وابسته به یک Ù…Øیط جغراÙیایی خاصی بود. وقتی Ú©Ù‡ بخت النصر به اسراییل Øمله Ùˆ یهودیان را اسیر می‌کند تا با خود به بابل ببرد از دره ها عبور می‌کند. چون معتقد بود Ú©Ù‡ یهوه خدای طوÙان Ùˆ کوهستان است Ùˆ ممکن است به سپاهیانش آسیب برساند؛ یعنی Øتی بخت النصر معتقد بود Ú©Ù‡ یهوه خداست ولی اعتقاد داشت Ú©Ù‡ خدای بابل قوی تر است ولی با این وص٠برای این Ú©Ù‡ در امان بماند باید از دره ها عبور Ù…ÛŒ کرد. مسائل مربوط به اسطوره چیز هایی نیست Ú©Ù‡ Ùقط در کتاب ها باشند.
در کتاب «اسطوره دولت» در باره نقش اسطوره در زندگی اجتماعی بشر Ùˆ اسطوره های سیاسی ØŒ اسطوره پیشوا، مقدس بودن اÙرادی مانند هیتلر، موسولینی، استالین برای پیروانشان بØØ« شده است. چرا اینها کاریز ما داشتند Ùˆ عده ای آنان را می‌پرستیدند بررسی شده است. دو کتاب تالی٠کرده ام یکی :« ارنست کاسیرر : Ùیلسو٠Ùرهنگ» Ùˆ دیگری : «لوسین لوی- برول Ùˆ مساله ذهنیت ها» Ú©Ù‡ هر دو را دÙتر پژوهش های Ùرهنگی چاپ کرده است
واعظ - آیااز نظر شما وجوداسطوره در زندگی بشر ضروری است یا نه ؟
موقن-البته ژرژ سورل می‌گوید اسطوره نیرویی ویرانگر است نه نیرویی سازنده Ø› یعنی معتقدان به یک اسطوره می‌توانند وضع موجود را به هر قیمتی بهم بزنند بدون این Ú©Ù‡ جایگزین بهتری برای آن داشته باشند. خود لوی- برول معتقد است Ú©Ù‡ دو نهاد مهم کلیسا Ùˆ کنیسه بقایای ذهنیت ابتدایی هستند. اگر کلیسایی در غرب است یا کنسیه ای در غرب هست معلوم است Ú©Ù‡ ذهنیت ابتدایی همچنان زنده است. پس اسطوره زنده است. مراسم کریسمس هست، Ú©Ù‡ در Øقیقت همان یلدا یا تولد خورشید است. چون میترائیسم در میان رمیان رواج می‌یاÙت Ùˆ خیلی از کشاورزان رمی به آیین میترا می‌پیوستند Ø› کلیسا برای این Ú©Ù‡ میترائیسم را خنثی کند، تولد خورشید یا میترا یا یلدا را تولد عیسی بن مریم قرار داد؛و گرنه در کتاب هایی Ú©Ù‡ در باره عیسی بن مریم قبل از پیدایش کریسمس نوشته شده بودند، تاریخ تولدی برای او ذکر نکرده بودند. پس تولد عیسی Ùˆ نیز مرگ Ùˆ رستاخیز او یا عید پاک متاثر از اسطوره های ایرانی هستند. ما ایرانیان از زمان هخامنشیان در ساختن اسطوره، پرورش اسطوره Ùˆ صدور اسطوره ید طولایی داشته ایم. ایران یکی پر رونق ترین زادگاه های تÙکر اسطوره‌ای است. Ùرهنگ های ایران Ùˆ اسرائیل دینی هستند Ùˆ نقطه مقابل Ùرهنگ یونانی به شمار Ù…ÛŒ روند. یونان زادگاه ÙلسÙÙ‡ Ùˆ علم است Ùˆ Ùرهنگش تقریبا سکولار بوده است .ولی Ùرهنگ های ایرانیان ØŒ یهودیان ØŒ بابلیان، مصریان از آغاز دینی بوده اند Ùˆ هنوز هم دینی هستند. سنت دینی Ùرهنگ ایرانی تاریخچه چندین هزار ساله دارد Ùˆ مسئله دیروز Ùˆ امروز نیست
واعظ - در جایی کاسیرر در کتابش می‌گوید : جهان سمبلیک علم وهنر نو آورند در Øالی Ú©Ù‡ جهان سمبلیک اسطوره Ù…ØاÙظه کار Ùˆ ارتجاعی است این را ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¯Ù‡ÛŒØ¯.
موقن – Ú¯Ùتم Ú©Ù‡ جهان اسطوره ای نوعی شناخت از جهان را ارئه Ù…ÛŒ دهد. ولی اسطوره در ذاتش سلطه جوست، اسطوره نمی‌گوید من نوعی شناخت از جهان هستم در کنار سایر شناخت ها Ùˆ انواع شیوه های شناخت جهان مانند : زبان Ùˆ علم یا هنر بلکه می‌گوید من یگانه راه درست شناخت جهان هستم؛ من Øقیقت مطلق هستم. ادیان همواره با هم ‌ Ù…ÛŒ جنگید ند؛ چون اسطوره ها یشان مدعی بودندکه یگانه Øقیقت مطلق اند. ادعای Øقیقت مطلق را در اختیار داشتن منجر به گروههایی مثل داعش می‌شود. داعشی ها مدعی اند Ú©Ù‡ Øقیقت مطلق نزد آنهاست Ùˆ جهان باید از آنان تبعیت کند؛ نه این Ú©Ù‡ آنان معیارهای جهان متمدن را بپذیرند
واعظ - نظریه تÙکر ابتدایی لوی- برول را می‌توان معادل با تÙکر اسطوره ای ارنست کاسیرر دانست ØŸ. لوی- برول معتقد است Ú©Ù‡ در جوامع سنتی Ùˆ ابتدایی امکان Ùˆ توان اندیشیدن وجود ندارد؛ یعنی سنت توان اندیشیدن را سلب می‌کند Ø› البته او معتقد است Ú©Ù‡ اندیشیدن به نوعی در جوامع ابتدایی هم وجود دارد؛ اما از Ú†Ù‡ طریقی؟ از طریق به کار گیری تصاویر Ù…Øض نه به کار گیری Ù…Ùاهیم انتزاعی ؛یعنی اگر در تÙکر منطقی ،اندیشیدن استÙاده از Ù…Ùاهیم اتزاعی Ùˆ تجربی است در تÙکر ابتدایی، اندیشیدن استÙاده از تصاویر است.
موقن - تصاویر اسطوره ای عبارتند از جنگ میان نیک Ùˆ بد، جنگ میان اهورا Ùˆ اهریمن. برخورد اسطوره با جهان، عاطÙÛŒ است نه عقلانی. ما اØساساتی می‌شویم برای این Ú©Ù‡ تÙکر ما نه علمی بلکه اسطوره‌ای است. بنده در غرب درس خوانده ام Ùˆ کتابهای غربی راهم ترجمه کرده ام ولی در عین Øال شخصیتم شرقی است. یعنی تÙکرم هنوز هم اسطوره‌ای است . در پایان Ù…ÛŒ خواهم مطلبی را بخوانم Ú©Ù‡ Ùکر Ù…ÛŒ کنم خواندنش بی Ùایده نباشد. Ú¯Ùتیم Ú©Ù‡ آگوست کنت معتقد است Ú©Ù‡ ذهن انسان، Ú©Ù‡ البته منظورش انسان اروپایی است ،از سه مرØله خداشناسی Ùˆ متاÙیزیکی گذر کرده تا رسیده است به مرØله اثباتی یا پوزیتیو . آگوست کنت Ù…ÛŒ گوید: در جامعه سنتی تÙکر Øاکم دینی است، جامعه خدا مدار است، امور جامعه را سنت می‌گرداند، سنت مقدس است، نقض سنت گناه دانسته می‌شود، Ùعالیت Øاکم در جامعه سنتی، نظامی ‌است، نوع Øکومت در جوامع سنتی تئوکراتیک است، امور Ùرهنگی، قضایی، نظامی ØŒ همه در دست کشیشان اند. Ùعالیت Øاکم نظامی است، نظامیان همه کاره اند، مناÙع به جیب نظامیان می‌ رود. ولی جامعه مدرن قانون مدار Ùˆ سکولار است، عقلانیت بر آن Øاکم است نه سنت Ùˆ علم بر آن ØÚ©Ù… Ù…ÛŒ راند . همه چیز با معیار های علمی سنجیده می‌شوند، چیزی ماÙوق علم وجود ندارد، علم روی پای خودش استوار ایستاده است.اما انسان ابتدایی چون قوانین Ùیزیک را نمی‌شناخت برای تبیین پدیده ها به اراده خدایان یا شیاطین متوسل Ù…ÛŒ شد. ولی انسان مدرن چون قوانین Ùیزیک را می‌شناسد از طریق قوانین Ùیزیک جهان را تبیین می‌کند. در جامعه سنتی کاهنان Ùˆ کشیشان همه کاره بودند. ولی در جهان امروز به جای کشیشان، دانشمندان Ùˆ متخصصان نشسته اند Ùˆ به جای نظامیان، کارخانه داران Ùˆ به قول مارکسیست ها، بورژوازی. در جامعه سنتی Øکومت تئوکراتیک بود؛ ولی در جامعه مدرن Øکومت دموکراتیک است. جامعه سنتی دینی بود اما جامعه مدرن سکولار است. در جامعه سنتی ØŒ سنت مقدس است. بنابراین نقد سنت Ú©Ùر است Ùˆ سزای Ú©Ùر هم مرگ است. اما جامعه مدرن بر خرد نقاد متکی است.در مدرنیته سنت ØŒ Ù†ÙÛŒ سنت است.زیرا مدرنیته همواره خود را نقد Ùˆ Ù†ÙÛŒ Ù…ÛŒ کند.
مسئلة اسطوره را اولین بار به آن صورتی Ú© از طریق ترجمة کتاب‌های «ارنست کاسیرر» Ù…Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯Ù… تا آن موقع در ایران Ù…Ø·Ø±Ø Ù†Ø´Ø¯Ù‡ بود، البته آقای «داریوش شایگان» در کتاب «بت‌های ذهنی Ùˆ خاطره ازلی » هم از ارنست کاسیرر نام برده بودند هم از «لوسین لوی-برول»، ولی به نظر من آقای شایگان مطلب را وارونه Ùهمیده اند، نه قصد کاسیرر تجلیل از اندیشة اسطوره‌ای بوده است Ùˆ نه قصد «لوسین لوی-برول» تجلیل Ùˆ تکریم از ذهنیت ابتدایی. برای هردوی اینها معیارسنجش برای تمایز میان علم Ùˆ اسطوره، علم غربی است؛ یعنی این دو تÙکر پیش-علمی را با معیارهای علمی Ùˆ Ùیزیک مدرن سنجیده‌اند.
آنچه کاسیرر یا «لوسین لوی-برول» می‌گویند این است Ú©Ù‡ اسطوره یا ذهنیت ابتدایی نوعی شناخت از جهان است Ú©Ù‡ منطق خاص خودش Ùˆ مقولات شناختی خاص خودش را دارد Ùˆ این مقولات متمایز از مقولات علم هستند؛ البته کسانی مثل «امیل دورکم» معتقدند Ú©Ù‡ میان تÙکر اسطوره‌ای Ùˆ تÙکر علمی آن شکاÙÛŒ را Ú©Ù‡ «لوسین لوی-برول» ادعا کرده وجود ندارد. آیا واقعا ذهن بشر در همة زمان‌ها Ùˆ همه مکان‌ها یکسان است ØŸ Ø› یعنی ذهن انسان غارنشین به همان مقولات شناختی مجهز است Ú©Ù‡ ذهن انسان Ùرهیخته قرن بیست Ùˆ یکمی ØŸ بعضی‌ها Ú©Ù‡ رمانتیک هستند می‌گویند بله. هیچ تÙاوتی از Ù„Øاظ ساخت ذهن، بین انسان ها در اعصار مختل٠وجود ندارد. چون مارکسیستها Ùعالیت بیشتری از سایر گروه‌ها در کشورمان داشته اند آنچه جامعه ما با آن آشناست تقسیم تاریخ به دوران کمون اولیه ØŒ برده داری ØŒ Ùئودالیته، Ùˆ سرمایه‌داری است، ولی آنچه کاسیرر یا لوسین لوی-برول به پیروی از متÙکران Ùرانسوی به‌ویژه آگوست کنت Ù…ÛŒ گویند دوره بندی تØول ذهن انسان است. آگوست کنت می‌گوید: Ú©Ù‡ ذهن انسان (البته منظور او از انسان در این‌جا انسان همة Ùرهنگ‌ها نیست بلکه انسان اروپای غربی Ùˆ مرکزی است) از سه مرØله گذر کرده است : مرØلة خداشناختی، مرØلة متاÙیزیکی Ùˆ مرØلة پوزیتیو یا اثباتی. در انجمن ÙلسÙÛŒ Ùرانسه وقتی کتاب «ذهنیت ابتدایی» لوسین لوی-برول منشر شد، طرÙداران امیل دورکم، لوسین لوی-برول را مورد انتقاد Ùˆ Øمله قرار دادند Ú©Ù‡ آنچه تو می‌گویی همان مرØلة نخست از مراØÙ„ سه‌گانة تØول ذهن از نظر آگوست کنت است. Ø› البته لوسین لوی-برول تØت تاثیر کنت بوده، ÙلسÙÙ‡ آگوست کنت را درس می‌داده Ùˆ درس‌گÙتارهایش با عنوان « ÙلسÙÙ‡ آگوست کنت » چاپ شده است. آن‌چه کاسیرر می‌گوید نیز ،در واقع ØŒ همان مرØله نخست تØول ذهن انسان است. آیا واقعاً ذهن انسان شرقی Ùˆ انسان خاورمیانه ای مانند: مصری، اردنی، مراکشی در Ú†Ù‡ مرØله از تØول ذهنی است ØŸ آیا ذهن یک عرب اهل عربستان با ذهن یک انسان اهل Ùرانسه یکی است؟ آیا مقولات شناختی‌شان یکی هستند؟ Ùˆ آیا می‌توانند ØرÙ‌های همدیگر را درک کنند؟ آیا تØولی Ú©Ù‡ از زمان رنسانس Ùˆ روشنگری تا امروز در تÙکر ذهن انسان غربی رخ داده، در ذهن انسان خاورمیانه‌ای رخ داده است ØŸ نه. اگر ما مطبوعات خودمان را بررسی کنیم، روزنامه‌هایمان را بنگریم Ùˆ با روزنامه‌های Ùرانسوی با انگلیسی مقایسه کنیم، می‌بینیم مثل این Ú©Ù‡ ما متعلق به دو سیارة مختلÙیم، آنان طور دیگری مسائل را تØلیل می‌کنند Ùˆ ما طور دیگری. آیا آنها جهان را وارونه می‌بینند یا ما وارونه می‌بینیم؟
انسان خاورمیانه‌ای می‌گوید غربی‌ها وارونه می‌بینند، انسان غربی Ú©Ù‡ کمی‌ نسبت به شرقی‌ها Ùروتن‌تراست می‌گوید به خاطر تÙاوت Ùرهنگی است Ú©Ù‡ جهان را هر کدام از ما متÙاوت با دیگری Ù…ÛŒ بیند.
در نظریه تØول ذهن آگوست کنت مرØله اول یا مرØله خداشناختی مرØله ای است Ú©Ù‡ کاسیرر مرØله اسطوره‌ای می‌گوید Ùˆ لوسین لوی-برول هم مرØله ذهنیت ابتدایی. در این مرØله، علیت ،شخص یا اشخاص هستند؛ یعنی ذهنیت اسطوره‌ای یا ابتدایی برای این Ú©Ù‡ جهان را بÙهمد باید جهان را زیر سلطه خدایان Ùˆ شیاطین قرار دهد، جز از این طریق جهان Ùیزیکی Ùˆ جهان اجتماعی برایش Ùهم پذیر نیست. من در دانشگاه صنعتی صØبت می‌کنم، شما به عنوان دانشجویان رشته‌های مهندسی Ùˆ علمی می‌دانید در علم علیت ØŒ شخص نیست؛ علیت خیلی چیز ها می‌تواند باشد، البته اگر « پدیده ب » بعد از «پدیده آ» آمد ما «آ» را علت و«ب » را معلول می‌گیریم ولی این ادعا هم کاملا درست نیست. نخست باید ببینیم Ú©Ù‡ در «پدیده آ» Ú†Ù‡ عواملی وجود دارند، پس نخست باید بیاییم آن را به مؤلÙÙ‡ های سازنده اش تجزیه کنیم. بعد باید « پدیده ب » را نیز تجزیه کنیم، ممکن است یکی از مولÙÙ‡ های «آ» باعث ایجاد یکی از مولÙÙ‡ های «ب» شده باشد، در این صورت علم می‌تواند بین این دو پدیده رابطة علت Ùˆ معلولی برقرار کند. درستی این نسبت باید مکررا آزمون شود. ولی اگر من خواستم از خانه بیرون بیایم Ùˆ ناگهان عطسه کردم یا به قول عوام صبر آمد Ùˆ نایستادم وبعد رÙتم زیر ماشین. ذهنیت اسطوره ای علت زیر ماشین رÙتنم را این طور تبیین Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ صبر آمد Ùˆ صبر نکرد Ùˆ رÙت زیر ماشین؛ یعنی رابطة علت Ùˆ معلولی Ú©Ù‡ ذهنیت اسطوره‌ای ایجاد می‌کند، توالی زمانی Ùˆ مجاورت Ùضائی میان دو رویداد است؛ البته لوی-برول می‌گوید توالی زمانی را به آن صورتی Ú©Ù‡ انسان Ùرهیخته درک می‌کند انسان ابتدایی درک نمی‌کند پس مشکل ما یکی این است Ú©Ù‡ ما Ùاقد ابزارهای تÙکر تØلیلی هستیم، یعنی ذهن انسان شرقی، قادر به تØلیل Ùˆ تجزیه نیست. تنها ابزاری Ú©Ù‡ ذهن اسطوره‌ای یا ابتدایی برای شناخت جهان دارد این است Ú©Ù‡ آن را به مقدس Ùˆ غیرمقدس تقسیم می‌کند. شما به عنوان استاد Ùˆ دانشجوی رشته‌های علمی می‌دانید چیزی در Ùضا به عنوان مقدس وجود ندارد، در Ùضای اقلیدسی از هر نقطه در Ùضا می‌توان در هر جهتی تا بی‌نهایت یک خط مستقیم کشید. ولی چنین Ù…Ùهومی ‌از Ùضا در تÙکر اسطوره‌ای معنایی ندارد Ùˆ هندسه اقلیدسی Ú©Ù‡ بنیان‌گذارش اقلیدس بوده یک علم یونانی است، چنین چیزی در شرق به عنوان علم هندسه Ù…Ø·Ø±Ø Ù†Ø¨ÙˆØ¯Ù‡ است . ما می‌گوییم این مکان مقدس است پس از مکان مجاور خودش متمایز می‌شود، در این مکان، معجزات Ùˆ چیزهای خارق‌العاده‌ای رخ می‌دهند Ú©Ù‡ در مکان بیرون از آن رخ نمی‌دهند. ما دور این مکان مقدس را Øصار می‌کشیم Ùˆ برای ورود به آن باید مناسک انجام دهیم، لباس مخصوص بپوشیم، Ú©ÙØ´ مخصوص به پا کنیم، Øتماً طهارت داشته باشیم، بعد می‌توانیم وارد آن بشویم. در اسطوره مکان ساختدار است.بارگاه خدایان معماری خاص خود را دارد. اگر برای خدایی بارگاه یا خانه ساختید ساختار این خانه همه جا باید یکی باشد. مثلا هر هرمی در مصر باستان نمونه تپه نخستینی بود Ú©Ù‡ نخستین خدا بر آن ظاهر شده بود. هر پرستشگاهی مجرابی داشت Ú©Ù‡ سطØØ´ بالا تر از بقیه جا ها بود Ú©Ù‡ نشانگر تپه نخستین بود. ولی چنین Ù…Ùهومی ‌از Ùضا در علم بی‌معناست. هر نقطه‌ای از Ùضا با هر نقطه‌ دیگری از Ùضا متجانس یا همسان است.در هندسه نمی‌گوییم این نقطه از آن نقطه متمایز است، این نقطه این خواص را دارد Ú©Ù‡ آن نقطه ندارد. البته من در چهار چوب هندسة اقلیدسی Øر٠می‌زنم. علیتی Ú©Ù‡ ما در Ùیزیک با آن روبه‌رو هستیم با علیتی Ú©Ù‡ در اسطوره می‌بینیم خیلی Ùرق دارد، زمانی Ú©Ù‡ در اسطوره هست با زمانی Ú©Ù‡ در Ùیزیک نیوتونی هست خیلی Ùرق دارد، Ùضا در اسطوره Ùˆ در Ùیزیک خیلی Ùرق دارند، Ùضای Ùیزیک نیوتنی، Ùضای هندسة اقلیدسی است Ú©Ù‡ گالیله Ù…Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯Ù‡ است، با اینشتاین Ùضای هندسة اقلیدسی جای خود را به Ùضای هندسه ریمانی Ù…ÛŒ دهد Ø› ولی در اسطوره ما با Ùضای اقلیدسی یا Ùضای ریمانی روبرو نیستیم. می‌بینیم تÙکر اسطوره ای کاملا بر جوامع خاورمیانه Øاکم است. زمان در Ùیزیک نیوتنی Ùˆ در تاریخ با زمان در اسطوره بسیار تÙاوت دارد.
امروز نوروز است، روزی است Ú©Ù‡ گردش جهان Ùˆ طبیعت از نو آغاز می‌شود، در چنین روزی در ایران باستان بایستی پادشاهی تازه به تخت می‌نشست، بنابراین مراسمی قبل از نوروزبود Ú©Ù‡ شاه باید به‌نوعی کناره‌گیری کند Ùˆ مجرمی را به جای شاه بگذارند تا موقع تØویل سال او را بکشند. چون با سالی Ú©Ù‡ می‌مرد، پادشاه هم می‌مرد. پادشاه Ùˆ طبیعت با هم ادغام بودند، از هم جدایی‌ناپذیر بودند.
«جیمز Ùریزر» کتابی نوشته با عنوان «شاخة زرین» Ú©Ù‡ دربارة انسان‌شناسی است Ùˆ سیزده جلد است.Ùریزر در زمان Øیاتش آن را در یک جلد خلاصه کرد. Ùریزر معتقد است چون اسرائیل قدیم جزو امپراتوری ایران بوده است ØŒ مراسم میر نوروزی به اسرائیل قدیم هم رÙته بود.نوروز در راه بود Ùˆ میر نوروزی می‌خواستند. Ùرمانده رمی ‌اورشلیم می‌خواست یکی از جنایتکاران را به عنوان میر نوروزی مصلوب کند، خاخام‌ها پاÙشاری می‌کنند Ú©Ù‡ عیسی بن مریم را به عنوان میر نوروزی مصلوب کنند، Ùریزر می‌گوید تاج خار ÛŒ Ú©Ù‡ عیسی بر سر دارد Ùˆ نیز پنج روزی Ú©Ù‡ او به جواهر Ùروشی ها Øمله Ù…ÛŒ کند Ùˆ جواهرات را به خیابان ها Ù…ÛŒ ریزد همه Øاکی از آنند Ú©Ù‡ او میر نوروزی بوده است. می‌دانیم Ú©Ù‡ Ú©Ù…ÛŒ پس ازنو روز عید پاک است، یعنی روزی است Ú©Ù‡ عیسی پس از مصلوب شدن به آسمان می‌رود. اسطوره سیاوش Ùˆ به ویژه اسطوره عشتره نیز همین گونه است. اینان خدایان برزگری هستند. چون با مرگشان زمستان Ù…ÛŒ میرد Ùˆ با زنده شدن مجددشان گیاهان مجددا Ù…ÛŒ رویند Ùˆ سال نو یا طبیعت نو پا به عرصه وجود Ù…ÛŒ گذارد.
تÙکر علمی با گالیلة ایتالیایی آغاز می‌شود. او Ùرزند رنسانس ایتالیاست. آیا ما گالیله داشته ایم ؟آیا خاورمیانه گالیله داشته است ØŸ جنگ میان گالیله Ùˆ کشیشان یکی از آموزنده ترین صÙØات تاریخ است. خود پاپ ریاضی‌دان بود Ùˆ برای یک ریاضی‌دان ،خورشید مرکز منظومه شمسی باشد یا زمین چندان مهم نیست. آن‌چه موجب دردسر گالیله می‌شود، تعریÙÛŒ است Ú©Ù‡ او از Øقیقت ارائه Ù…ÛŒ دهد. می‌گوید Øقیقت در کتاب مقدس نیست، Øقیقت در برابر ما ست. به طبیعت بنگریم تا زبان طبیعت Ùˆ زبان پدیده های طبیعی را کش٠کنیم. این زبان، زبان ریاضی است. زبان هندسه است، زبان شکل‌های هندسی است. این‌جاست Ú©Ù‡ گالیله مورد تعقیب قرار می‌گیرد، نه آن‌چه در کتاب نوشته شده بلکه آنچه در برابرماست مهم است.. تعطیلی علم در غرب به آسانی تعطیلی علم در شرق نیست، آنجا علم پایه های ÙلسÙÛŒ دارد. آنجا مجادلات ÙلسÙÛŒ تندی میان دانشمندان با کشیشان صورت گرÙته است. بعد ها کشیشان عقب نشستند، نه این Ú©Ù‡ دلشان خواست عقب بنشینند بلکه Ùشار دستاوردهای علمی بود Ú©Ù‡ آن‌ها را وادار به عقب نشینی کرد.
نیوتن را متهم می‌کنند Ú©Ù‡ به خدا اعتقاد ندارد، چون پارامتری به نام خدا در Ùرمول های Ùیزیک نیست.. Ù‡Ú¯Ù„ Ù…ÛŒ Ú¯Ùت نیوتن اته ایست بوده Ùˆ Ùیزیکی بی خدا ساخته است. از نظر Ù‡Ú¯Ù„ Ùیزیک نیوتنی اگر غلط نباشد لااقل ناقص است؛ چون مقوله‌ای به نام خدا ندارد. علم Ùیزیک یک علم سکولار است. دیگر علوم نیز به تبعیت از Ùیزیک سکولار ساخته شدند. این مرØله را سکولار شدن ذهن غربی Ù…ÛŒ گویند. از زمان رنسانس به بعد ذهن غربی شروع به سکولار شدن می‌کند. اما چنین وضعی در خاور میانه رخ نداده است، آیا در آینده رخ خواهد داد ØŸ یعنی ذهن انسان خاور میانه ای نیز سکولار Ù…ÛŒ شود ØŸ در این خصوص به نظر من قراین کاملا مایوس کننده اند.مثالی Ù…ÛŒ زنم : موضوع روز Ùعلا داعش است، تمام آثار هنری Ú©Ù‡ در موزه‌های موصل بوده اند منهدم شده اند، آیا واقعاً داعشی ها دیوانه‌اند Ú©Ù‡ این کار ها را می‌کنند؟ در اینجا نظریات «ژرژ سورل» Ú©Ù‡ من در مقدمه ام بر ترجمه ام از کتاب کاسیرر « ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک : اندیشه اسطوره ای » آورده ام به کار Ù…ÛŒ آیند. ژرژ سورل هم مارکسیست بودو هم Ùاشیست، هم به لنین ارج می‌نهاد Ùˆ او را ستایش می‌کرد Ùˆ هم موسولینی را. اصلاً موسولینی خود را مرید ژرژ سورل می‌دانست. بعضی ها اعتراض Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ مگر Ù…ÛŒ شود هم Ùاشیست بود Ùˆ هم کمونیست ØŸ می‌گوییم بله . ژرژ سورل نمونه بارز چنین موردی است. کروچه یک Ùیلسو٠ایتالیایی است.او می‌گوید Ú©Ù‡ ژرژ سورل بعد از مارکس بزرگ ترین نظریه پرداز سوسیالیسم است؛ یعنی نقش ژرژ سورل در جنبش سوسیالیسم Ú©Ù… نیست، سورل برای این Ú©Ù‡ جامعه مدرن یا به قول خودش بورژوایی را از میان ببرد به اسطوره اعتصاب عمومی متوسل می‌شود؛ یعنی کارگران اعتصاب کنند تا باعث ورشکستگی بورژوازی شود .بعد Ú©Ù‡ در Ù…ÛŒ یابد چنین چیزی ممکن نیست نسبت به مارکسیسم بدبین می‌شود، ژرژ سورل می‌گوید Ú©Ù‡ اسطوره تصویری جادویی است Ú©Ù‡ ذهن را دچار جنون می‌کند.اسطوره به ذهن Øالتی می‌بخشد Ú©Ù‡ مثل این است شخص مست Ùˆ لایعقل شده باشد . شخصی Ú©Ù‡ دچار توهمات اسطوره‌ای شده باشد Øاضر است وضع موجود را به هر قیمتی Øتی به قیمت از دست دادن جان خود از میان ببرد. ژرژ سورل می‌گوید Ú©Ù‡ نقش اسطوره در تØولات سیاسی - اجتماعی خیلی زیاد است. یک گروه می‌تواند با اعتقاد به یک اسطوره متشکل شود Ùˆ برای تØقق آن اسطوره بجنگد Ùˆ وضع موجود را بی آنکه بهشتی Øاضر Ùˆ آماده داشته باشد Ú©Ù‡ جانشین آن کند بر هم بزند. اسطوره‌ می‌تواند بر ذهن کسانی چون داعشی ها Øاکم باشد. موضوع دیگر این Ú©Ù‡ چرا به انهدام آثار هنری دست Ù…ÛŒ زنند؟ چراآثاری راکه باعث اÙتخار مردم بین النهرین است منهدم می‌کنند؟ این موضوع نیز ما را به تÙکر اسطوره‌ای باز می‌گرداند. ما می‌خواهیم آنچه را در خاور میانه می‌گذرد بÙهمیم، بنا براین باید مقولات شناختی داشته باشیم تا به Ú©Ù…Ú© آنها بتوانیم چنین پدیده هایی را بشناسیم Ùˆ تÙسیر کنیم. مساله این است Ú©Ù‡ یک داعشی از یک مجسمه ،چه مجسمه یکی از خدایان باشد Ú†Ù‡ مجسمه یکی از پادشاهان ØŒ Ú†Ù‡ برداشتی دارد Ú©Ù‡ منهدمش می‌کند؟ اسطوره بین تصویر Ùˆ خود Ø´ÛŒ Ø¡ تمایز قائل نمی‌شود. اساس بت پرستی همین است، وقتی مجسمه ای از یک خدا پیش ما باشد، این مجسمه خود آن خداست. می‌توانیم برای رازها Ùˆ نیازهای خود به آن متوسل شویم.اما هنر بین تصویر یک شخص با خود آن شخص تمایز قائل است. هنر این تمایز را درک می‌کند Ú©Ù‡ تصویر با خود شخص یا با خود Ø´ÛŒ Ø¡ یکی نیست. موضع گیری دین در این خصوص چیست ØŸ ادیان گاهی اوقات میان تصویر یک Ø´ÛŒ با خود آن Ø´ÛŒ تمایز قائل می‌شوند Ùˆ گاهی اوقات تمایز قائل نمی‌شوند. چون ذهن داعشی ها در مرØله Ùرو مرتبه تری از تÙکر دینی هست میان تصویر یا مجسمه یکی از خدایان یا شاهان با خود آنان تمایز قائل نمی‌شود. بنابراین آن ها را بت می‌داند Ùˆ وظیÙÙ‡ اش انهدام آنهاست. Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ تÙکر اسطوره‌ای چیزی نیست Ú©Ù‡ مثلا یک مشت Ùیلسو٠وآکادمیسین در غرب نشسته باشند Ùˆ درباره آن Øر٠زده باشند، تÙکر اسطوره‌ای چیزی است Ú©Ù‡ در خاورمیانه آن جنایات عظیم را به بار آورده است.داعشی ها دختران ایزدی را می‌دزدند Ùˆ می‌برند Ùˆ به آنها تجاوز Ù…ÛŒ کنند، مردها را سر می‌برند. چگونه می‌توانند چنین جنایاتی را انجام دهند؟ بر اثر جنون اسطوره.اگر با تÙکر اسطوره‌ای آشنا نباشیم تمام این Øوادث برای ما در هاله ای از ابهام Ùˆ تاریکی Ù…ÛŒ مانند. مسیØیان انتظار داشتند پس از پایان هزاره نخست، Ù…Ø³ÛŒØ Ø¸Ù‡ÙˆØ± کند، تمام تئوری های کلیسا Ùˆ کتاب های کشیشان بر اساس بازگشت Ù…Ø³ÛŒØ Ø¨ÙˆØ¯.اما Ù…Ø³ÛŒØ Ù†ÛŒØ§Ù…Ø¯. Ú¯Ùتند پس چکار کنیم؟ Ú¯Ùتند معلوم نیست Ù…Ø³ÛŒØ Ú©ÛŒ بیاید. پس بهتر است کشورهایمان را آباد کنیم Ú©Ù‡ اگر Ù…Ø³ÛŒØ Ø¨Ø§Ø²Ú¯Ø´Øª با کشورهای آباد مسیØÛŒ مواجه شود نه کشورهای عقب مانده مسیØÛŒ. زمان اسطوره ای یکی از مولÙÙ‡ های اساسی تÙکر بشر است.
امروز روز مقدسی است پس باید تعطیل باشد. شنبه برای یهودیان مقدس است Ùˆ تعطیل است. در این روز آتش روشن نمی‌کنند Ùˆ تا امروز این رسم شدیدا اجرا می‌شود. ولی در علم این روز مقدس یا این روز معمولی است وجود ندارد، زمان Ù„Øظه به Ù„Øظه می‌گذرد. ساعت ها زمان را نشان می‌دهند.اما نه در سال تØویل دچار تØول می‌شوند ونه در روزهایی Ú©Ù‡ ما مقدس می‌دانیم، Ùˆ به این مناسبت جشن می‌گیریم یا عزاداری می‌کنیم. پس تÙکر اسطوره‌ای چیزی نیست Ú©Ù‡ در هوا باشد، تÙکر اسطوره‌ای چیزی است Ú©Ù‡ تاریخ بشر را Ø´Ú©Ù„ داده است Ùˆ او را از غارها بیرون آورده است . شما مجسمه هایی را Ú©Ù‡ در پترا در دل کوه کنده کاری شده اند یا اهرام مصر را نگاه کنید، این ها را اسطوره ها ساخته اند.آیا انسان مدرن چنین اسطوره هایی دارد؟ تا چند سال پیش اسطوره‌ای Ú©Ù‡ با آن روبه رو بودیم اسطوره کمونیسم بود Ú©Ù‡ با Ùروپاشی شوروی پیشین از میان رÙت. اما اکنون اسطوره ای در خاور میانه قد علم کرده Ú©Ù‡ داعشی ها تجسم آنند.
آیا این اسطوره پیروز می‌شود Ùˆ خاور میانه غرق در توØØ´ Ù…ÛŒ گردد؟ یا این Ú©Ù‡ خاورمیانه وارد مرØله تازه ای از تÙکر می‌شود؟ یا این Ú©Ù‡ همچنان درجا خواهد زند؟
ما بین ذهنیت خودمان Ùˆ عینیت تمایزی قائل نمی‌شویم. ما وقتی می‌خواهیم یک پدیده سیاسی یا اجتماعی را بررسی کنیم آن ساخت اسطوره ای Ú©Ù‡ از دوران پارینه سنگی بر ذهن مان Øاکم شده است مداخله Ù…ÛŒ کند. استاد جامعه شناسی دانشگاه در سر کلاس جامعه شناس است،ولی همین Ú©Ù‡ از کلاس بیرون آمد Ù…ÛŒ شود یک انسان معمولی .اگر از او بپرسید در خاورمیانه Ú†Ù‡ Ù…ÛŒ گذرد ØŸ اگر پوپولیست یا Ú†Ù¾ باشد، خواهد Ú¯Ùت توطئه امپریالیست هاست ؛اگر ملی –مذهبی باشد خواهد Ú¯Ùت استعمار گرانان نمی گذارند پیشرÙت کنیم. ایرانی برای این Ú©Ù‡ جهان را درک کند آن را زیر سلطه شیاطین یا خدایان قرار Ù…ÛŒ دهد. غرب Ùˆ استعمار همان نقش شیطان را برایش دارند.
بخش پرسش و پاسخ
واعظ - عرض شود خدمت شما Ú©Ù‡ خیلی از مباØØ«ÛŒ Ú©Ù‡ جناب آقای موقن Ù…Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯Ù†Ø¯ در دو کتاب کاسیرر آمده اند یکی : «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک: اندیشه اسطوره‌ای» ودیگری : «اسطوره دولت » Ú©Ù‡ هر دو کتاب ترجمه خودشانند.
موقن - «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک: اندیشه اسطوره‌ای» اکنون به چاپ چهارم رسیده است Ùˆ قیمتش 17000 تومان است. البته این کتاب جلد دوم «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک» است، جلد اول آن به ÙلسÙÙ‡ زبان اختصاص دارد Ùˆ هیچ گونه ارتباطی باهم ندارند.پس اگر کسی این کتاب را خواند Ùˆ Ù†Ùهمید علتش این نیست Ú©Ù‡ جلد یکم آن را نخوانده است. چون جلد یکم آن مربوط به ÙلسÙÙ‡ زبان است واین جلدبه بررسی اندیشه اسطوره ای- دینی Ù…ÛŒ پردازد.
برای کمونیست ها رهبران کشور های کمونیستی در مقام خدایان بودند. جنگ سرد ØŒ جنگ میان نیرو های اهورایی به رهبری شوروی پیشین Ùˆ نیرو های اهریمنی به سرکردگی آمریکا بود. متاسÙانه خیلی از استادان دانشگاه ها نه تنها در ایران Øتی در غرب نیز همین گونه Ù…ÛŒ اندیشیدند Øتی یورگن هابرماس. چنین اÙرادی میان ذهنیت خودشان Ùˆ عینیت تمایز قائل نمی‌شوند، نمی‌گویندکه ذهنیت ما اینطور می‌Ùهمد ولی شاید اینطور نباشد. از خود نمی پرسند Ú†Ù‡ شواهدی داریم برای اینکه چنین تÙسیری بکنیم Ùˆ چنین برداشتی داشته باشیم. می‌گویند چون چنین چیزی از مخیله ما گذر کرده همین است Ùˆ جز این نیست. کاسیرر معتقد بود Ú©Ù‡ انسان جانوری سمبل ساز است، برای شناخت جهان زبان را Ø¢Ùریده است . زبان میان ما Ùˆ طبیعت Ùˆ جامعه Øائل Ù…ÛŒ شود. ما به وساطت زبان است Ú©Ù‡ جهان را می‌شناسیم. اگر زبان وجود نداشت آیا می‌توانستیم اشیا را آن گونه اکنون تشخیص Ù…ÛŒ دهیم تشخیص بدهیم؟ پس یکی از راه های شناخت ما از جهان از طریق زبان است. اما اینجا مشکلی پیش Ù…ÛŒ آید.آیا جهانی Ú©Ù‡ زبان Ùارسی به ما نشان می‌دهد با هزاران سال یا لاقل دو هزار واندی سال سابقه در تÙکر عرÙانی Ùˆ دینی Ú©Ù‡ از زمان زروانیان تا کنون ادامه داشته است همان چیزی را به ما نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ زبان انگلیسی به یک انگلیسی زبان؟ کاسیرر ولوی- برول می‌گویند:نه. زبان یک نوع جهان بینی Ùˆ برداشت از جهان را ارائه Ù…ÛŒ دهد. ما هرچیز زیبایی را به ماه تشبیه می‌کنیم ولی ماه برای یونانیان معیار اندازه گیری است .زبان در آغاز سخن گویی انسان خاصیت جادویی داشته است؛ یعنی انسان های ابتدایی اعتقاد داشته اند Ú©Ù‡ زبان وسیله ای است Ú©Ù‡ خدایان در اختیار بشر گذاشته اند تا او طبیعت را کنترل کند.جادوگر با Ú©Ù…Ú© واژه ها می‌خواهد جهان را زیر سلطه خود در آورد
دین تبعیت از خدایان است . اماجادو سلطه بر خدایان است. جادو می‌خواهد بر اراده خدایان مسلط شود تا از طریق اراده آنان اموری را انجام دهد. در یک اÙسانه مصری آمده است Ú©Ù‡ ساØره مشهور « ایسیس» ماری را وا می‌دارد تا «رآ» یکی از خدایان مصری را بگزد، آن خدا زجر می‌کشد Ùˆ می‌گوید به من پاد زهری بده Ú©Ù‡ این زهر خنثی شود،ساØره می‌گوید Ú©Ù‡ تو نامت را به من بگو تا من به تو پاد زهر دهم Ú©Ù‡ از درد خلاصی یابی. خدا مجبور می‌ شود نامش را Ùاش کند. چرا ساØره نام آن خدا را Ù…ÛŒ خواسته بداند؟ اسطوره می‌گوید Ú©Ù‡ اگر ساØره نام آن خدا را بداند بر این خدا Ùˆ نیز بر دیگر خدایان سلطه پیدا می‌کند. چرا نام ØŸ برای این Ú©Ù‡ قدرت هر خدایی در نامش است نه در خودش. وقتی Ú©Ù‡ رعد Ùˆ برق می‌شد رمیان باستان تصور می‌کردند Ú©Ù‡ ژوپیتر Øر٠می‌زند. یهودیان معتقد بودند Ú©Ù‡ وقتی رعد Ùˆ برق می‌شد یهوه خشمگین است Ùˆ آنان به خاک می‌اÙتادند Ùˆ قربانی ها نثار یهوه می‌کردند. «ایلیاد» Ùˆ «ادیسه »کتاب های مقدس یونانیان باستان اند. چرا می‌گوییم کتاب های اساطیری یونانیان اند؟ اساطیر به این معناست Ú©Ù‡ این اعتقادات ØŒ اعتقادات دینی مشرکان اند. چون یونانیان یکتا پرست نبودند پس اعتقادات دینی باستانی شان اساطیر نامیده Ù…ÛŒ شوند.ØŒ ولی Ú†Ù‡ زمانی ایلیاد Ùˆ ادیسه Ø´Ú©Ù„ می‌گیرند؟ وقتی Ú©Ù‡ یونان با تروا می‌جنگد. یعنی خدایان در زمانی Ø´Ú©Ù„ می‌گیرند Ú©Ù‡ یک قوم با قوم دشمن خود می‌جنگد. خدایان اینجا پا به عرصه وجود می‌گذارند تا به Ú©Ù…Ú© قوم خود بشتابند. یهوه خدای یهود با Ú†Ù‡ کسی می‌جنگد؟ با خدایان مصری . یهوه نمی‌گوید من یگانه خدا هستم بلکه می‌گوید من قوی ترین خدا هستم. تورات را بخوانید، یهوه هنوز خدای یگانه نشده است . هر اسرائیلی Ú©Ù‡ در زمان قدیم از اسرائیل بیرون می‌آمد ØÙ‚ پرستش یهوه را نداشت مگر این Ú©Ù‡ مقداری از خاک اسرائیل را با خود همراه Ù…ÛŒ برد. خود تورات می‌گوید وقتی شما به میان اقوام دیگر، اقوام بیگانه، Ù…ÛŒ رویدکه آنها خدایان دیگری را Ù…ÛŒ پرستند، برای این Ú©Ù‡ در امان باشید ،خدایان آنان را بپرستید. ولی اگر می‌خواهید یهوه را بپرستید باید مقداری از خاک اسرائیل را با خودداشته باشید. یعنی هر خدایی وابسته به یک Ù…Øیط جغراÙیایی خاصی بود. وقتی Ú©Ù‡ بخت النصر به اسراییل Øمله Ùˆ یهودیان را اسیر می‌کند تا با خود به بابل ببرد از دره ها عبور می‌کند. چون معتقد بود Ú©Ù‡ یهوه خدای طوÙان Ùˆ کوهستان است Ùˆ ممکن است به سپاهیانش آسیب برساند؛ یعنی Øتی بخت النصر معتقد بود Ú©Ù‡ یهوه خداست ولی اعتقاد داشت Ú©Ù‡ خدای بابل قوی تر است ولی با این وص٠برای این Ú©Ù‡ در امان بماند باید از دره ها عبور Ù…ÛŒ کرد. مسائل مربوط به اسطوره چیز هایی نیست Ú©Ù‡ Ùقط در کتاب ها باشند.
در کتاب «اسطوره دولت» در باره نقش اسطوره در زندگی اجتماعی بشر Ùˆ اسطوره های سیاسی ØŒ اسطوره پیشوا، مقدس بودن اÙرادی مانند هیتلر، موسولینی، استالین برای پیروانشان بØØ« شده است. چرا اینها کاریز ما داشتند Ùˆ عده ای آنان را می‌پرستیدند بررسی شده است. دو کتاب تالی٠کرده ام یکی :« ارنست کاسیرر : Ùیلسو٠Ùرهنگ» Ùˆ دیگری : «لوسین لوی- برول Ùˆ مساله ذهنیت ها» Ú©Ù‡ هر دو را دÙتر پژوهش های Ùرهنگی چاپ کرده است
واعظ - آیااز نظر شما وجوداسطوره در زندگی بشر ضروری است یا نه ؟
موقن-البته ژرژ سورل می‌گوید اسطوره نیرویی ویرانگر است نه نیرویی سازنده Ø› یعنی معتقدان به یک اسطوره می‌توانند وضع موجود را به هر قیمتی بهم بزنند بدون این Ú©Ù‡ جایگزین بهتری برای آن داشته باشند. خود لوی- برول معتقد است Ú©Ù‡ دو نهاد مهم کلیسا Ùˆ کنیسه بقایای ذهنیت ابتدایی هستند. اگر کلیسایی در غرب است یا کنسیه ای در غرب هست معلوم است Ú©Ù‡ ذهنیت ابتدایی همچنان زنده است. پس اسطوره زنده است. مراسم کریسمس هست، Ú©Ù‡ در Øقیقت همان یلدا یا تولد خورشید است. چون میترائیسم در میان رمیان رواج می‌یاÙت Ùˆ خیلی از کشاورزان رمی به آیین میترا می‌پیوستند Ø› کلیسا برای این Ú©Ù‡ میترائیسم را خنثی کند، تولد خورشید یا میترا یا یلدا را تولد عیسی بن مریم قرار داد؛و گرنه در کتاب هایی Ú©Ù‡ در باره عیسی بن مریم قبل از پیدایش کریسمس نوشته شده بودند، تاریخ تولدی برای او ذکر نکرده بودند. پس تولد عیسی Ùˆ نیز مرگ Ùˆ رستاخیز او یا عید پاک متاثر از اسطوره های ایرانی هستند. ما ایرانیان از زمان هخامنشیان در ساختن اسطوره، پرورش اسطوره Ùˆ صدور اسطوره ید طولایی داشته ایم. ایران یکی پر رونق ترین زادگاه های تÙکر اسطوره‌ای است. Ùرهنگ های ایران Ùˆ اسرائیل دینی هستند Ùˆ نقطه مقابل Ùرهنگ یونانی به شمار Ù…ÛŒ روند. یونان زادگاه ÙلسÙÙ‡ Ùˆ علم است Ùˆ Ùرهنگش تقریبا سکولار بوده است .ولی Ùرهنگ های ایرانیان ØŒ یهودیان ØŒ بابلیان، مصریان از آغاز دینی بوده اند Ùˆ هنوز هم دینی هستند. سنت دینی Ùرهنگ ایرانی تاریخچه چندین هزار ساله دارد Ùˆ مسئله دیروز Ùˆ امروز نیست
واعظ - در جایی کاسیرر در کتابش می‌گوید : جهان سمبلیک علم وهنر نو آورند در Øالی Ú©Ù‡ جهان سمبلیک اسطوره Ù…ØاÙظه کار Ùˆ ارتجاعی است این را ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¯Ù‡ÛŒØ¯.
موقن – Ú¯Ùتم Ú©Ù‡ جهان اسطوره ای نوعی شناخت از جهان را ارئه Ù…ÛŒ دهد. ولی اسطوره در ذاتش سلطه جوست، اسطوره نمی‌گوید من نوعی شناخت از جهان هستم در کنار سایر شناخت ها Ùˆ انواع شیوه های شناخت جهان مانند : زبان Ùˆ علم یا هنر بلکه می‌گوید من یگانه راه درست شناخت جهان هستم؛ من Øقیقت مطلق هستم. ادیان همواره با هم ‌ Ù…ÛŒ جنگید ند؛ چون اسطوره ها یشان مدعی بودندکه یگانه Øقیقت مطلق اند. ادعای Øقیقت مطلق را در اختیار داشتن منجر به گروههایی مثل داعش می‌شود. داعشی ها مدعی اند Ú©Ù‡ Øقیقت مطلق نزد آنهاست Ùˆ جهان باید از آنان تبعیت کند؛ نه این Ú©Ù‡ آنان معیارهای جهان متمدن را بپذیرند
واعظ - نظریه تÙکر ابتدایی لوی- برول را می‌توان معادل با تÙکر اسطوره ای ارنست کاسیرر دانست ØŸ. لوی- برول معتقد است Ú©Ù‡ در جوامع سنتی Ùˆ ابتدایی امکان Ùˆ توان اندیشیدن وجود ندارد؛ یعنی سنت توان اندیشیدن را سلب می‌کند Ø› البته او معتقد است Ú©Ù‡ اندیشیدن به نوعی در جوامع ابتدایی هم وجود دارد؛ اما از Ú†Ù‡ طریقی؟ از طریق به کار گیری تصاویر Ù…Øض نه به کار گیری Ù…Ùاهیم انتزاعی ؛یعنی اگر در تÙکر منطقی ،اندیشیدن استÙاده از Ù…Ùاهیم اتزاعی Ùˆ تجربی است در تÙکر ابتدایی، اندیشیدن استÙاده از تصاویر است.
موقن - تصاویر اسطوره ای عبارتند از جنگ میان نیک Ùˆ بد، جنگ میان اهورا Ùˆ اهریمن. برخورد اسطوره با جهان، عاطÙÛŒ است نه عقلانی. ما اØساساتی می‌شویم برای این Ú©Ù‡ تÙکر ما نه علمی بلکه اسطوره‌ای است. بنده در غرب درس خوانده ام Ùˆ کتابهای غربی راهم ترجمه کرده ام ولی در عین Øال شخصیتم شرقی است. یعنی تÙکرم هنوز هم اسطوره‌ای است . در پایان Ù…ÛŒ خواهم مطلبی را بخوانم Ú©Ù‡ Ùکر Ù…ÛŒ کنم خواندنش بی Ùایده نباشد. Ú¯Ùتیم Ú©Ù‡ آگوست کنت معتقد است Ú©Ù‡ ذهن انسان، Ú©Ù‡ البته منظورش انسان اروپایی است ،از سه مرØله خداشناسی Ùˆ متاÙیزیکی گذر کرده تا رسیده است به مرØله اثباتی یا پوزیتیو . آگوست کنت Ù…ÛŒ گوید: در جامعه سنتی تÙکر Øاکم دینی است، جامعه خدا مدار است، امور جامعه را سنت می‌گرداند، سنت مقدس است، نقض سنت گناه دانسته می‌شود، Ùعالیت Øاکم در جامعه سنتی، نظامی ‌است، نوع Øکومت در جوامع سنتی تئوکراتیک است، امور Ùرهنگی، قضایی، نظامی ØŒ همه در دست کشیشان اند. Ùعالیت Øاکم نظامی است، نظامیان همه کاره اند، مناÙع به جیب نظامیان می‌ رود. ولی جامعه مدرن قانون مدار Ùˆ سکولار است، عقلانیت بر آن Øاکم است نه سنت Ùˆ علم بر آن ØÚ©Ù… Ù…ÛŒ راند . همه چیز با معیار های علمی سنجیده می‌شوند، چیزی ماÙوق علم وجود ندارد، علم روی پای خودش استوار ایستاده است.اما انسان ابتدایی چون قوانین Ùیزیک را نمی‌شناخت برای تبیین پدیده ها به اراده خدایان یا شیاطین متوسل Ù…ÛŒ شد. ولی انسان مدرن چون قوانین Ùیزیک را می‌شناسد از طریق قوانین Ùیزیک جهان را تبیین می‌کند. در جامعه سنتی کاهنان Ùˆ کشیشان همه کاره بودند. ولی در جهان امروز به جای کشیشان، دانشمندان Ùˆ متخصصان نشسته اند Ùˆ به جای نظامیان، کارخانه داران Ùˆ به قول مارکسیست ها، بورژوازی. در جامعه سنتی Øکومت تئوکراتیک بود؛ ولی در جامعه مدرن Øکومت دموکراتیک است. جامعه سنتی دینی بود اما جامعه مدرن سکولار است. در جامعه سنتی ØŒ سنت مقدس است. بنابراین نقد سنت Ú©Ùر است Ùˆ سزای Ú©Ùر هم مرگ است. اما جامعه مدرن بر خرد نقاد متکی است.در مدرنیته سنت ØŒ Ù†ÙÛŒ سنت است.زیرا مدرنیته همواره خود را نقد Ùˆ Ù†ÙÛŒ Ù…ÛŒ کند.