روشنÙکران همیشه هستند
چاپ شده در مجله مهر نامه شماره 16 (تهران ،آبان ماه 1390)
یدالله موقن
از دیدگاه تاریخی می‌توان سوÙسطائیان یونان باستان را نخستین روشنÙکران دانست. چون آنان به بØØ« در باره مسائل اجتماعی، سیاسی Ùˆ ÙلسÙÛŒ در میدان‌های عمومی شهر آتن می‌پرداختند. در مقابل این گونه روشنÙکران، می‌توان از سقراط نام برد Ú©Ù‡ با چنین بØث‌هایی در میدان‌های عمومی شهر مخال٠بود؛ زیرا خواهان شناخت عقلی عمیق‌تر Ùˆ منسجم‌تری بود. بنابراین از Ùرهنگ مدنی Ùˆ شهری کناره می‌گرÙت Ùˆ در Ù¾ÛŒ شناختی تخصصی‌تر Ùˆ ژرÙ‌تر بود. این نکته مهمی است. به این معنی Ú©Ù‡ روشنÙکران را اغلب سطØÛŒ اندیش می‌پندارند Ùˆ آنها را متهم به ایجاد هیاهو Ùˆ جنجال می‌کنند Ùˆ تبلیغات‌چی شان Ù…ÛŒ دانند
یدالله موقن
روشنÙکر یا «انتلکتوئل» در آغاز به کسی Ú¯Ùته می‌شد Ú©Ù‡ خواندن Ùˆ نوشتن می‌دانست Ùˆ با سواد بود در مقابل آدم‌هایی Ú©Ù‡ بی‌سواد بودند Ùˆ تعدادشان بی‌شمار. اما در اواخر قرن هجدهم در همه کشورهای اروپایی Ùˆ به ویژه در انگلستان تعداد باسوادان بی‌شمار Ùˆ تعداد بی‌سوادان اندک بود. به همین دلیل معنای انتلکتوئل یا روشنÙکر معنای دیگری یاÙت Ùˆ به کسی اطلاق Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ معاش خود را از طریق نوشتن به شیوه عقلانی به دست Ù…ÛŒ آورد؛ مانند مقاله نویسان، روزنامه نگاران Ùˆ منتقدان ادبی. اما Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø§Ù†ØªÙ„Ú©ØªÙˆØ¦Ù„ به کسانی Ú©Ù‡ کار خلاق ادبی می‌کردند مانند شاعران Ùˆ داستان نویسان اطلاق نمی‌شد. البته این معنا نیز به تدریج منسوخ شد. معنای جدید انتلکتوئل در اواخر قرن نوزذهم رایج شد Ùˆ در مورد مداÙعان اÙسر Ùرانسوی یهودی تبار به نام «آلÙرد درÙوس» Ú©Ù‡ به ناØÙ‚ متهم به جاسوسی به Ù†Ùع آلمان‌ها شده بود به کارمی رÙت. مثلا امیل زولا Ú©Ù‡ یکی از مداÙعان درÙوس بود، نامه سرگشاده‌ای به رییس جمهور وقت Ùرانسه نوشت با عنوان «من متهم می‌کنم» Ú©Ù‡ در آن مقامات عالی‌رتبه دولتی را به پرده پوشی Øقایق در مورد درÙوس متهم کرد. پس از آن روشنÙکر به مرد یا زنی اطلاق می‌شد Ú©Ù‡ وظیÙÙ‡ اجتماعی او نگهبانی از Ùرهنگ ملی بود. بعضی نویسندگان، انتلکتوئل‌ها را یک طبقه می‌دانستند. یعنی همچنان Ú©Ù‡ طبقه کارگران یدی وجود داشت، طبقه کارگران Ùکری نیز Ú©Ù‡ کارگران یقه سÙید بودند نیز موجود بود. طبقه اخیر را انتلکتوئل می‌گÙتند. اما امروزه روشنÙکران اÙرادی Ùرهیخته Ùˆ نخبه هستند Ú©Ù‡ معمولا شغل دانشگاهی دارند Ùˆ در بØث‌های عمومی Ùˆ اجتماعی شرکت می‌کنند Ùˆ Ùارغ از رشته تخصصی‌شان به معضلات Ùˆ مسائل مطروØÙ‡ روز می‌پردازند. بنابراین روشنÙکران کسانی هستند Ú©Ù‡ در رشته‌های Ùرهنگ، هنر، علوم اجتماعی Ùˆ Øقوق در قلمرو عمومی به بØØ« می‌پردازند؛ ولی Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø±ÙˆØ´Ù†Ùکر به دانشمندان رشته‌های علوم تجربی مانند Ùیزیک دانان، شیمی دانان، زیست شناسان Ùˆ پزشکان Ùˆ مهندسان اطلاق نمی‌شود Ùˆ این قاعده Øتی در مورد آنهایی Ú©Ù‡ در این رشته‌ها سرآمد هستند Ùˆ جایزه نوبل دریاÙت کرده‌اند نیز صادق است.
از دیدگاه تاریخی می‌توان سوÙسطائیان یونان باستان را نخستین روشنÙکران دانست. چون آنان به بØØ« در باره مسائل اجتماعی، سیاسی Ùˆ ÙلسÙÛŒ در میدان‌های عمومی شهر آتن می‌پرداختند. در مقابل این گونه روشنÙکران، می‌توان از سقراط نام برد Ú©Ù‡ با چنین بØث‌هایی در میدان‌های عمومی شهر مخال٠بود؛ زیرا خواهان شناخت عقلی عمیق‌تر Ùˆ منسجم‌تری بود. بنابراین از Ùرهنگ مدنی Ùˆ شهری کناره می‌گرÙت Ùˆ در Ù¾ÛŒ شناختی تخصصی‌تر Ùˆ ژرÙ‌تر بود. این نکته مهمی است. به این معنی Ú©Ù‡ روشنÙکران را اغلب سطØÛŒ اندیش می‌پندارند Ùˆ آنها را متهم به ایجاد هیاهو Ùˆ جنجال می‌کنند Ùˆ تبلیغات‌چی شان Ù…ÛŒ دانند. به همین دلیل متخصصان علوم سیاسی Ùˆ اجتماعی Ú©Ù‡ دانش ژرÙ‌تری در این Øوزه‌ها نسبت به روشنÙکران دارند از سطØÛŒ نگری روشنÙکران بیزارند . اما بر عکس ژان پل سارتر می‌گÙت Ú©Ù‡ روشنÙکران وجدان اخلاقی عصر خود هستند Ùˆ وظیÙÙ‡ آنان مشاهده وضعیت سیاسی Ùˆ اجتماعی در Ù„Øظه کنونی است Ùˆ باید آنان بتوانند آزادانه عقاید خود را در این خصوص بیان کنند.
بعضی‌ها معتقدند Ú©Ù‡ روشنÙکر همیشه نسبت به Ù…Øیط خود اØساس بیگانگی می‌کند Ùˆ یک خود- تبعیدی است Ú©Ù‡ همیشه در Øاشیه اجتماع به سر می‌برد.
دست راستی‌ها روشنÙکران را نظریه پردازان اÙراطی می‌دانند Ú©Ù‡ بینشی سطØÛŒ نسبت به زندگی واقعی دارند . مثلا در هلند Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø±ÙˆØ´Ù†Ùکر دارای بار منÙÛŒ است Ùˆ به معنای کسی است Ú©Ù‡ تصورات غیر واقعی از جهان پیرامون خود در سر دارد. اما روشنÙکران متخصص در سیاست Ùˆ علوم اجتماعی Ùˆ نیز لیبرال‌های اجتماعی Ùˆ سوسیال دموکرات‌ها معمولا از اصول دموکراتیک مانند آزادی، برابری، عدالت اجتماعی، Øقوق بشر، رÙاه اجتماعی، Ù…Øیط زیست Ùˆ اصلاØات سیاسی Ùˆ اجتماعی ،هم در عرصه داخلی Ùˆ هم در عرصه بین‌المللی، Øمایت می‌کنند Ùˆ در جنبش‌هایی Ú©Ù‡ برای تØقق این خواسته‌ها به راه می‌اÙتند به طور Ùعال مشارکت دارند.
معمولا روشنÙکران به غیر از چند استثنا دارای تمایلات Ú†Ù¾ هستند. از این رو بیشتر وقت‌ها مردم Ùˆ Øاکمان با سوء ظن به آنان می‌نگرند. اما خود Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø±ÙˆØ´Ù†Ùکر می‌تواند بار منÙÛŒ نداشته بلکه دارای بار مثبت باشد Ú©Ù‡ نمونه بارز چنین روشنÙکرانی واسلاو هاول در جمهوری Ú†Ú© است Ú©Ù‡ سال‌ها در چکسلواکی تØت سلطه کمونیست‌ها مبارزه کرد Ùˆ پس از سقوط کمونیسم در اروپای شرقی رییس جمهور Ú†Ú© شد. همچنین می‌توان از Ùیزیکدان نامدار روسی آندره ساخارو٠نام برد Ú©Ù‡ در شوروی سابق دست به مبارزه زد Ùˆ از Øقوق بشر Ùˆ آزادی‌های Ùردی Ùˆ اجتماعی دÙاع کرد. رژیم‌های کمونیستی Ú†Ù‡ در گذشته Ùˆ Ú†Ù‡ در Øال بدترین ناقضان Øقوق بشر بوده Ùˆ هستند Ú©Ù‡ نمونه بارز آنها چین کمونیست است. ولی متاسÙانه روشنÙکران Ú†Ù¾ جنایات کمونیست‌ها را نادیده می‌گیرند Ùˆ Ùقط از Øکومت‌های کشورهای غربی انتقاد می‌کنند. هم اکنون کشورهای کمونیستی Ùˆ نیز کشورهای سابقا کمونیستی مانند روسیه نه Ùقط همچنان ناقضان Øقوق بشر Ùˆ سرکوب کنندگان آزادی‌های Ùردی Ùˆ اجتماعی هستند بلکه در Ø³Ø·Ø Ø¬Ù‡Ø§Ù†ÛŒ پشتیبان Øکومت‌های خودکامه‌ای هستند Ú©Ù‡ در نقض Øقوق بشر Ùˆ سرکوب آزادی‌های Ùردی Ùˆ اجتماعی رکورد تازه‌ای از خود به جای گذاشته‌اند. اما این سئوال Ù…Ø·Ø±Ø Ø§Ø³Øª Ú©Ù‡ آیا روشنÙکری آینده‌ای هم دارد؟ در پاسخ می‌توان Ú¯Ùت Ú©Ù‡ ولتر هنگامی Ú©Ù‡ شنید مقامات سوئیسی دستور سوزاندن کتاب‌های ژان‌ژاک روسو را داده‌اند، بر این اصل معرو٠خود مجددا تاکید ورزید Ú©Ù‡ «من یک کلمه از آنچه تو می‌گویی را قبول ندارم اما برای آنکه تو ØÙ‚ Ú¯Ùتن سخنان خود را داشته‌ باشی، تا دم مرگ مبارزه خواهم کرد».
درست است Ú©Ù‡ بیشتر رژیم‌های کمونیستی سقوط کرده‌اند اما پیدایش Ù†Øله‌های روشنÙکری، ارتباط ارگانیکی با مارکسیسم- لننیسم نداشته اند. تا وقتی Øقوق بشر در جایی نقض شود Ùˆ آزادی‌های Ùردی Ùˆ اجتماعی سرکوب شوند همیشه عده‌ای خواهند بود Ú©Ù‡ به پا می‌خیزند Ùˆ نسبت به بی‌عدالتی‌ها اعتراض می‌کنند. بنابراین روشنÙکر همیشه وجود خواهد داشت.
یدالله موقن
از دیدگاه تاریخی می‌توان سوÙسطائیان یونان باستان را نخستین روشنÙکران دانست. چون آنان به بØØ« در باره مسائل اجتماعی، سیاسی Ùˆ ÙلسÙÛŒ در میدان‌های عمومی شهر آتن می‌پرداختند. در مقابل این گونه روشنÙکران، می‌توان از سقراط نام برد Ú©Ù‡ با چنین بØث‌هایی در میدان‌های عمومی شهر مخال٠بود؛ زیرا خواهان شناخت عقلی عمیق‌تر Ùˆ منسجم‌تری بود. بنابراین از Ùرهنگ مدنی Ùˆ شهری کناره می‌گرÙت Ùˆ در Ù¾ÛŒ شناختی تخصصی‌تر Ùˆ ژرÙ‌تر بود. این نکته مهمی است. به این معنی Ú©Ù‡ روشنÙکران را اغلب سطØÛŒ اندیش می‌پندارند Ùˆ آنها را متهم به ایجاد هیاهو Ùˆ جنجال می‌کنند Ùˆ تبلیغات‌چی شان Ù…ÛŒ دانند
یدالله موقن
روشنÙکر یا «انتلکتوئل» در آغاز به کسی Ú¯Ùته می‌شد Ú©Ù‡ خواندن Ùˆ نوشتن می‌دانست Ùˆ با سواد بود در مقابل آدم‌هایی Ú©Ù‡ بی‌سواد بودند Ùˆ تعدادشان بی‌شمار. اما در اواخر قرن هجدهم در همه کشورهای اروپایی Ùˆ به ویژه در انگلستان تعداد باسوادان بی‌شمار Ùˆ تعداد بی‌سوادان اندک بود. به همین دلیل معنای انتلکتوئل یا روشنÙکر معنای دیگری یاÙت Ùˆ به کسی اطلاق Ù…ÛŒ شد Ú©Ù‡ معاش خود را از طریق نوشتن به شیوه عقلانی به دست Ù…ÛŒ آورد؛ مانند مقاله نویسان، روزنامه نگاران Ùˆ منتقدان ادبی. اما Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø§Ù†ØªÙ„Ú©ØªÙˆØ¦Ù„ به کسانی Ú©Ù‡ کار خلاق ادبی می‌کردند مانند شاعران Ùˆ داستان نویسان اطلاق نمی‌شد. البته این معنا نیز به تدریج منسوخ شد. معنای جدید انتلکتوئل در اواخر قرن نوزذهم رایج شد Ùˆ در مورد مداÙعان اÙسر Ùرانسوی یهودی تبار به نام «آلÙرد درÙوس» Ú©Ù‡ به ناØÙ‚ متهم به جاسوسی به Ù†Ùع آلمان‌ها شده بود به کارمی رÙت. مثلا امیل زولا Ú©Ù‡ یکی از مداÙعان درÙوس بود، نامه سرگشاده‌ای به رییس جمهور وقت Ùرانسه نوشت با عنوان «من متهم می‌کنم» Ú©Ù‡ در آن مقامات عالی‌رتبه دولتی را به پرده پوشی Øقایق در مورد درÙوس متهم کرد. پس از آن روشنÙکر به مرد یا زنی اطلاق می‌شد Ú©Ù‡ وظیÙÙ‡ اجتماعی او نگهبانی از Ùرهنگ ملی بود. بعضی نویسندگان، انتلکتوئل‌ها را یک طبقه می‌دانستند. یعنی همچنان Ú©Ù‡ طبقه کارگران یدی وجود داشت، طبقه کارگران Ùکری نیز Ú©Ù‡ کارگران یقه سÙید بودند نیز موجود بود. طبقه اخیر را انتلکتوئل می‌گÙتند. اما امروزه روشنÙکران اÙرادی Ùرهیخته Ùˆ نخبه هستند Ú©Ù‡ معمولا شغل دانشگاهی دارند Ùˆ در بØث‌های عمومی Ùˆ اجتماعی شرکت می‌کنند Ùˆ Ùارغ از رشته تخصصی‌شان به معضلات Ùˆ مسائل مطروØÙ‡ روز می‌پردازند. بنابراین روشنÙکران کسانی هستند Ú©Ù‡ در رشته‌های Ùرهنگ، هنر، علوم اجتماعی Ùˆ Øقوق در قلمرو عمومی به بØØ« می‌پردازند؛ ولی Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø±ÙˆØ´Ù†Ùکر به دانشمندان رشته‌های علوم تجربی مانند Ùیزیک دانان، شیمی دانان، زیست شناسان Ùˆ پزشکان Ùˆ مهندسان اطلاق نمی‌شود Ùˆ این قاعده Øتی در مورد آنهایی Ú©Ù‡ در این رشته‌ها سرآمد هستند Ùˆ جایزه نوبل دریاÙت کرده‌اند نیز صادق است.
از دیدگاه تاریخی می‌توان سوÙسطائیان یونان باستان را نخستین روشنÙکران دانست. چون آنان به بØØ« در باره مسائل اجتماعی، سیاسی Ùˆ ÙلسÙÛŒ در میدان‌های عمومی شهر آتن می‌پرداختند. در مقابل این گونه روشنÙکران، می‌توان از سقراط نام برد Ú©Ù‡ با چنین بØث‌هایی در میدان‌های عمومی شهر مخال٠بود؛ زیرا خواهان شناخت عقلی عمیق‌تر Ùˆ منسجم‌تری بود. بنابراین از Ùرهنگ مدنی Ùˆ شهری کناره می‌گرÙت Ùˆ در Ù¾ÛŒ شناختی تخصصی‌تر Ùˆ ژرÙ‌تر بود. این نکته مهمی است. به این معنی Ú©Ù‡ روشنÙکران را اغلب سطØÛŒ اندیش می‌پندارند Ùˆ آنها را متهم به ایجاد هیاهو Ùˆ جنجال می‌کنند Ùˆ تبلیغات‌چی شان Ù…ÛŒ دانند. به همین دلیل متخصصان علوم سیاسی Ùˆ اجتماعی Ú©Ù‡ دانش ژرÙ‌تری در این Øوزه‌ها نسبت به روشنÙکران دارند از سطØÛŒ نگری روشنÙکران بیزارند . اما بر عکس ژان پل سارتر می‌گÙت Ú©Ù‡ روشنÙکران وجدان اخلاقی عصر خود هستند Ùˆ وظیÙÙ‡ آنان مشاهده وضعیت سیاسی Ùˆ اجتماعی در Ù„Øظه کنونی است Ùˆ باید آنان بتوانند آزادانه عقاید خود را در این خصوص بیان کنند.
بعضی‌ها معتقدند Ú©Ù‡ روشنÙکر همیشه نسبت به Ù…Øیط خود اØساس بیگانگی می‌کند Ùˆ یک خود- تبعیدی است Ú©Ù‡ همیشه در Øاشیه اجتماع به سر می‌برد.
دست راستی‌ها روشنÙکران را نظریه پردازان اÙراطی می‌دانند Ú©Ù‡ بینشی سطØÛŒ نسبت به زندگی واقعی دارند . مثلا در هلند Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø±ÙˆØ´Ù†Ùکر دارای بار منÙÛŒ است Ùˆ به معنای کسی است Ú©Ù‡ تصورات غیر واقعی از جهان پیرامون خود در سر دارد. اما روشنÙکران متخصص در سیاست Ùˆ علوم اجتماعی Ùˆ نیز لیبرال‌های اجتماعی Ùˆ سوسیال دموکرات‌ها معمولا از اصول دموکراتیک مانند آزادی، برابری، عدالت اجتماعی، Øقوق بشر، رÙاه اجتماعی، Ù…Øیط زیست Ùˆ اصلاØات سیاسی Ùˆ اجتماعی ،هم در عرصه داخلی Ùˆ هم در عرصه بین‌المللی، Øمایت می‌کنند Ùˆ در جنبش‌هایی Ú©Ù‡ برای تØقق این خواسته‌ها به راه می‌اÙتند به طور Ùعال مشارکت دارند.
معمولا روشنÙکران به غیر از چند استثنا دارای تمایلات Ú†Ù¾ هستند. از این رو بیشتر وقت‌ها مردم Ùˆ Øاکمان با سوء ظن به آنان می‌نگرند. اما خود Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø±ÙˆØ´Ù†Ùکر می‌تواند بار منÙÛŒ نداشته بلکه دارای بار مثبت باشد Ú©Ù‡ نمونه بارز چنین روشنÙکرانی واسلاو هاول در جمهوری Ú†Ú© است Ú©Ù‡ سال‌ها در چکسلواکی تØت سلطه کمونیست‌ها مبارزه کرد Ùˆ پس از سقوط کمونیسم در اروپای شرقی رییس جمهور Ú†Ú© شد. همچنین می‌توان از Ùیزیکدان نامدار روسی آندره ساخارو٠نام برد Ú©Ù‡ در شوروی سابق دست به مبارزه زد Ùˆ از Øقوق بشر Ùˆ آزادی‌های Ùردی Ùˆ اجتماعی دÙاع کرد. رژیم‌های کمونیستی Ú†Ù‡ در گذشته Ùˆ Ú†Ù‡ در Øال بدترین ناقضان Øقوق بشر بوده Ùˆ هستند Ú©Ù‡ نمونه بارز آنها چین کمونیست است. ولی متاسÙانه روشنÙکران Ú†Ù¾ جنایات کمونیست‌ها را نادیده می‌گیرند Ùˆ Ùقط از Øکومت‌های کشورهای غربی انتقاد می‌کنند. هم اکنون کشورهای کمونیستی Ùˆ نیز کشورهای سابقا کمونیستی مانند روسیه نه Ùقط همچنان ناقضان Øقوق بشر Ùˆ سرکوب کنندگان آزادی‌های Ùردی Ùˆ اجتماعی هستند بلکه در Ø³Ø·Ø Ø¬Ù‡Ø§Ù†ÛŒ پشتیبان Øکومت‌های خودکامه‌ای هستند Ú©Ù‡ در نقض Øقوق بشر Ùˆ سرکوب آزادی‌های Ùردی Ùˆ اجتماعی رکورد تازه‌ای از خود به جای گذاشته‌اند. اما این سئوال Ù…Ø·Ø±Ø Ø§Ø³Øª Ú©Ù‡ آیا روشنÙکری آینده‌ای هم دارد؟ در پاسخ می‌توان Ú¯Ùت Ú©Ù‡ ولتر هنگامی Ú©Ù‡ شنید مقامات سوئیسی دستور سوزاندن کتاب‌های ژان‌ژاک روسو را داده‌اند، بر این اصل معرو٠خود مجددا تاکید ورزید Ú©Ù‡ «من یک کلمه از آنچه تو می‌گویی را قبول ندارم اما برای آنکه تو ØÙ‚ Ú¯Ùتن سخنان خود را داشته‌ باشی، تا دم مرگ مبارزه خواهم کرد».
درست است Ú©Ù‡ بیشتر رژیم‌های کمونیستی سقوط کرده‌اند اما پیدایش Ù†Øله‌های روشنÙکری، ارتباط ارگانیکی با مارکسیسم- لننیسم نداشته اند. تا وقتی Øقوق بشر در جایی نقض شود Ùˆ آزادی‌های Ùردی Ùˆ اجتماعی سرکوب شوند همیشه عده‌ای خواهند بود Ú©Ù‡ به پا می‌خیزند Ùˆ نسبت به بی‌عدالتی‌ها اعتراض می‌کنند. بنابراین روشنÙکر همیشه وجود خواهد داشت.