نگاهی گذرا به نظریه نسبی گرایی در Ú¯Ùتگو با یدالله موقن
مصاØبه زیر شنبه 2 اسÙند در روزنامه Ùرهیختگان به چاپ رسیده است.
نگاهی گذرا به نظریه نسبی گرایی در Ú¯Ùتگو با یدالله موقن
پست مدرن ها نسبی گرا هستند
مصاØبه کننده خانم سیرآنوش موسوی
نسبی گرایان منکر وجود معیاری Ú©Ù„ÛŒ Ùˆ غیر تاریخی برای معقولیتند، معیاری Ú©Ù‡ به اعتبار آن بتوان نظریه ای را برتر از دیگری دانست. آنچه خوبی یا بدی نظریه های علمی نسبت به آن سنجیده Ù…ÛŒ شود نزد هر دانشمند یا هر جامعه علمی متÙاوت خواهد بود هد٠از یاÙتن معرÙت بستگی خواهد داشت به اینکه در نظر Ùرد یا جامعه مورد نظر Ú†Ù‡ چیزی مهم باشد Ùˆ یا به Ú†Ù‡ امری ارزش بنهند. یدالله موقن، ترجمه Ùˆ ویرایش کتاب "نظریه نسبیت اینشتاین : یک بررسی شناخت شناسانه " ازارنست کاسیرر" را به تازگی به اتمام رسانده است Ùˆ امیدوار است تا ماه های آینده به بازار نشر ارائه شود ÙˆÛŒ در Ú¯Ùتگو با Ùرهیختگان به تÙاوت های نظریه نسبی گرایی Ùرهنگی Ùˆ نسبی گرایی در علم Ùیزیک اشاره Ù…ÛŒ کند.
****
به نظر شما کتاب کاسیرر در باره نسبیت اینشتاین چه مزیتی داشته که شما ترجمه اش کرده اید ؟
زمانی Ú©Ù‡ نظریه نسبیت ارائه شد ÙلسÙÙ‡ کانت با بØران جدی مواجه شد چرا Ú©Ù‡ کانت به پیروی از نیوتون به Ùضا Ùˆ زمان مطلق اعتقاد داشت Ø› ولی پیشگامان نظریه نسبیت به Ùضا Ùˆ زمان نسبی معتقد بودند.در اینجا این پرسش پیش آمد Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ کانت بر اثر تØولاتی Ú©Ù‡ در علم Ùیزیک اتÙاق اÙتاده Ùرو Ù…ÛŒ ریزد یا نیاز به تجدید نظر اساسی دارد؟ برای پاسخ دادن به این پرسش کاسیرر بر آن شد Ú©Ù‡ کتابی تالی٠کند Ùˆ وضعیت ÙلسÙÙ‡ کانت را نسبت به نظریه نسبیت اینشتاین روشن سازد. البته در این کتاب بیان Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ کانت در آغاز به پیروی از لایب نیتس به Ùضا Ùˆ زمان نسبی اعتقاد داشت ولی بعدها بر اثر مطالعه آثار پیروان نیوتون Ùˆ به ویژه اویلرتغییر موضع Ù…ÛŒ دهد Ùˆ به Ùضا Ùˆ زمان مطلق معتقد Ù…ÛŒ شود. کاسیرر دست نوشته کتاب خود را برای اینشتاین Ù…ÛŒ Ùرستد Ùˆ اینشتاین هم نظر خود را در خصوص کتاب بیان Ù…ÛŒ کند . این دو شخصیت علمی چندین نامه هم رد Ùˆ بدل Ù…ÛŒ کنند .ضمن ترجمه کتاب به این نتیجه رسیدم Ú©Ù‡ Ú©Ù‡ مقاله ای را Ú©Ù‡ کاسیرر درباره بØØ« هایی نوشته است Ú©Ù‡ میان لایب نیتس Ùˆ یکی از پیروان نیوتون بر سر Ù…Ùاهیم Ùضا Ùˆ زمان صورت گرÙته به این کتاب پیوست کنم.
نظریه نسبیت وضع عجیبی دارد. نسبیت عام دستاورد خود اینشتاین است Ø› گرچه هیلبرت ریاضیدان آلمانی در این زمینه پژوهش هایی انجام Ù…ÛŒ دهد اما در وسط کار از ادامه تØقیقات خود منصر٠می شود. اما نسبیت خاص دستاورد Ùقط اینشتاین نیست . در این زمینه اینشتاین پیشگامانی دارد Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان به لورنتس Ùˆ هانری پوآنکاره ØŒ ریاضی دان Ùرانسوی، اشاره کرد . این دو هم ،به نوعی ØŒ به نظریه نسبیت رسیده بودند گرچه این دو نیز Ù…ÛŒ Ú¯Ùتند Ú©Ù‡ زمان در دستگاه هایی Ú©Ù‡ نزدیک به سرعت نور Øرکت Ù…ÛŒ کنند کند Ù…ÛŒ Ù…ÛŒ شود؛اما کند شدن زمان رایک امر ظاهری Ùˆ خیالی Ù…ÛŒ دانستند نه واقعی. ولی اینشتاین در نظریه نسبیت خاص کند شدن زمان را در دستگاه هایی Ú©Ù‡ نزدیک به سرعت نور Øرکت Ù…ÛŒ کنند یک امر واقعی دانست Ùˆ زمان Ùˆ Ùضا را نسبی کرد. این دستاورد مختص اینشتاین است Ø› البته ÙˆÛŒ تبدیلات لورنتس را پذیرÙت. اما باید Ú¯Ùت اینشتاین در نظریه نسبیت خاص پیشگامانی دارد Ú©Ù‡ من سعی کرده ام در مقدمه ای Ú©Ù‡ بر کتاب نظریه نسبیت Ù…ÛŒ نویسم به این موضوع اشاره کنم.
آیا Ù…ÛŒ توان بین نسبی گرایان در علم Ùیزیک با نسبی گرایان در علوم انسانی نسبت ایجاد کرد؟
نظریه نسبیت اینشتاین یک نظریه Ùیزیکی است Ú©Ù‡ ارتباطی با نسبیت ارزش های Ùرهنگی در علوم انسانی ندارد. نه اینشتاین متخصص در علوم انسانی بود Ùˆ نه کسانی Ú©Ù‡ نظریه نسبیت در علوم انسانی را ارائه داده اند Ùیزیک دان بوده اند Ú©Ù‡ خواسته باشند نظریه نسبیت در علم Ùیزیک را وارد قلمرو علوم انسانی کنند.
از سخنان شما چنین برآمد Ú©Ù‡ نمی توان معنای واØد Ùˆ جهان شمولی برای نظریه نسبیت ارائه داد با این اوصا٠می توان Ú¯Ùت نسبیتی Ú©Ù‡ در علوم تجربی Ùˆ انسانی نمود پیدا کرده است هد٠اصلی اش دÙاع از عینیت است؟
همان طور Ú©Ù‡ اشاره شد معنای نسبیت در قلمرو Ùیزیک با معنای نسبیت در علوم اجتماعی متÙاوت است. قوانین Ùیزیک جهان شمول اند Øتی Ù…ÛŒ توان Ú¯Ùت کیهان شمول اند. به عنوان نمونه نیروی جاذبه نه تنها درهر جای کره زمین وجود دارد بلکه به هر جای کیهان Ú©Ù‡ برویم نیز وجود دارد. اما زمانی Ú©Ù‡ وارد بØØ« نسبیت Ùرهنگی Ù…ÛŒ شویم وضع تغییر Ù…ÛŒ کند. چون کسانی Ú©Ù‡ به نسبیت ارزش های Ùرهنگی اعتقاد دارند مدعی هستند Ú©Ù‡ ارزش ها Ùرهنگی از کشوری به کشور دیگر Ùˆ از جامعه ای به جامعه دیگر متÙاوت اند. یعنی نسبیت Ùرهنگی عکس نسبیت در Ùیزیک است .قوانین Ùیزیک تعمیم کیهانی دارند اما ارزش های Ùرهنگی این تعمیم پذیری را ندارند . به عنوان نمونه Ù…ÛŒ توان Ú¯Ùت Ú©Ù‡ قائلان به نسبیت Ùرهنگی Ù…ÛŒ گویند Ú©Ù‡ خرد یا عقل وابسته به زمان Ùˆ مکان است Ùˆ Ùرا زمانی Ùˆ Ùرا مکانی نیست Ùˆ به این بستگی دارد Ú©Ù‡ ما از Ú†Ù‡ جامعه ای سخن Ù…ÛŒ گوییم .بنابراین Ù…Ùهوم عقل در جوامع آسیایی Ùˆ Ø¢Ùریقایی با Ù…Ùهوم عقل در جامعه اروپایی ودر ÙلسÙÙ‡ کانت متÙاوت است .چیزی Ú©Ù‡ دکارت درباره عقل Ù…ÛŒ گوید قابل تعمیم به آسیاییان Ùˆ Ø¢Ùریقاییان نیست. چون آنها هنوز به چنین Ù…Ùهومی از عقل نرسیده اند.
آیا Ù…ÛŒ توان Ú¯Ùت نسبی گرایی اÙراطی، به آنارشیسم منتج Ù…ÛŒ شود یا منکر این امکان هستید؟
به نظر من پست مدرن ها نسبی گرایان اÙراطی هستندو به همین خاطر به نوعی آنارشیسم Ùرهنگی رسیده اند. آنان علم را "روایت " Ù…ÛŒ دانند Ùˆ داستان Ùˆ شعر را هم "روایت". مثلا نظریه نسبیت اینشتاین را با یک شعر یا یک داستان هم ارز Ù…ÛŒ دانند. Ùقط با اکراه Ùˆ انزجار علم را "کلان روایت " Ù…ÛŒ خوانند. یعنی هیچ معیار عینی وجود ندارد Ú©Ù‡ علم را از داستانسرایی متمایز کند. در نظریه پست مدرن ها نه تنها همه چیز نسبی Ù…ÛŒ گردند بلکه همه چیز ذهنی نیز Ù…ÛŒ شوند.وقتی نسبیت Ùرهنگی از Øد متعار٠می گذرد Ùرهنگ ها دیگر نمی توانند با هم ارتباط برقرار کنند. یعنی سخنی Ú©Ù‡ یک پست مدرنیست Ù…ÛŒ گوید Ùقط برای همÙکرانش آن هم در Ùرهنگ خودش اعتبار دارد ولی برای دیگران اعتبار ندارد. مثلا کانت از "شرایط امکان Ùاکت"ØŒ Ú©Ù‡ منظوراز Ùاکت یک رویداد Ùیزیکی است ØŒ سخن Ù…ÛŒ گوید Ùˆ ÙÙˆÚ©Ùˆ "از شرایط امتناع "صØبت Ù…ÛŒ کند. خود ÙÙˆÚ©Ùˆ به نسبیت Ùرهنگی اعتقاد داشت پس سخن ÙˆÛŒ تنها در Ùرانسه Ù…ÛŒ تواند اعتبار داشته باشد؛ Øتی در Ùرانسه سخنش برای کسانی اعتبار دارد Ú©Ù‡ مانند خود او Ù…ÛŒ اندیشند؛ یعنی Ù…Øدوده Ùˆ دایره اعتبار سخن ÙÙˆÚ©Ùˆ هر Ú†Ù‡ بیشترمØدود Ù…ÛŒ شود تا به اینجا Ù…ÛŒ رسیم Ú©Ù‡ ممکن است "شرایط امتناع " را Ùقط چند Ù†Ùر قبول داشته باشند Ùˆ این چیزی نیست Ú©Ù‡ بتوان آن را Øتی به همه متÙکران Ùرانسوی تعمیم داد تا Ú†Ù‡ برسد به اینکه بخواهیم این Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø±Ø§ ازÙرهنگ Ùرانسه بگیریم Ùˆ به Ùرهنگ خودمان منتقل کنیم. طبق نظر خود پست مدرنیست ها آنها در شرایط دیگری نظریه پردازی کرده اند Ùˆ ما در شرایط Ùرهنگی دیگری به سر Ù…ÛŒ بریم . شاید ذکر این موضوع در اینجا لازم باشد Ú©Ù‡ آثار کاسیرر Ú©Ù‡ مدتهای مدید در بوته Ùراموشی قرار داشتند به خاطر به بن بست رسیدن نظریات پست مدرنیست ها دو باره اØیا شده اند ودر یکی دو دهه اخیر ده ها کتاب به زبان های اروپایی در باره ÙلسÙÙ‡ او نگاشته شده اند.
آیا شما نیاز Ùˆ ضرورت این پژوهش را در Ùضای علمی ایران خالی دیدید Ú©Ù‡ دست به ترجمه کتاب نظریه نسبیت زدید؟
Ùضای Ùرهنگی ایران Ùضای غیر متعارÙÛŒ است .کسانی Ú©Ù‡ در شاخه های علوم تجربی مانند Ùیزیک کار Ù…ÛŒ کنند به هیچ عنوان به مسائل ÙلسÙÛŒ علم اعتنایی نمی کنند Ùˆ نوعی اØساس انزجار Ùˆ تنÙر نسبت به مسائل ÙلسÙÛŒ علم از خود نشان Ù…ÛŒ دهند Ùˆ بر عکس کسانی Ú©Ù‡ در ÙلسÙÙ‡ دست اندر کارند علاقه ای به مسائل ÙلسÙÛŒ ریاضیات Ùˆ Ùیزیک Ùˆ زیست شناسی Ùˆ به Ú©Ù„ÛŒ علوم از خود نشان نمی دهند؛ یعنی کسانی Ú©Ù‡ در ایران ÙلسÙÙ‡ Ù…ÛŒ خوانند بیشتر زمینه تÙکرشان ادبی است تا علمی . البته ممکن است در این بین استثناهائی هم وجود داشته باشد، اما به طور Ú©Ù„ÛŒ Ù…ÛŒ گویم کسانی Ú©Ù‡ در زمینه ÙلسÙÛŒ کار Ù…ÛŒ کنند دستی در علم ندارند Ùˆ کمتر کسی آماده است Ú©Ù‡ آثار ریاضی برتراندراسل یا وایتهد یا مباØØ« نسبیت Ùˆ کوانتوم را بخواند. بنابراین من تصمیم گرÙتم مقالات اساسیی را Ú©Ù‡ خود اینشتاین در زمینه نسبیت نوشته است ونیز مقالات معتبری را Ú©Ù‡ سایر Ùیزیک دانان در زمینه Ùیزیک کوانتوم نوشته اند به Ùارسی برگردانم Ùˆ اگر توان علمی ام اجازه بدهد بر آنها شرØÛŒ بنویسم.
اگر بخواهید از کلیت بØØ« یک جمع بندی ارائه بدهید به Ú†Ù‡ نکاتی اشاره Ù…ÛŒ کنید؟
در مورد نسبیت Ùرهنگی من کتاب لوسین لوی-برول را با عنوان " کارکردهای ذهنی در جوامع عقب مانده" ترجمه کرده ام این کتاب ،به نوعی ØŒ نسبیت Ùرهنگی را معرÙÛŒ Ù…ÛŒ کند. ولی تÙاوتی Ú©Ù‡ لوی-برول با پست مدرنیست ها دارد این است Ú©Ù‡ او به برتری علم بر دیگر شاخه های Ùرهنگ اعتقاد دارد.در اندیشه عقلی غرب Ú©Ù‡ از منطق ارسطویی نشئت یاÙته است اصلی وجود دارد به نام " اصل امتناع تناقض ". یعنی در Ú¯Ùتار ما نباید تناقضی وجود داشته باشد. ولی انسان ابتدایی معتقد است Ú©Ù‡ یک موجود Ù…ÛŒ تواند همزمان در چند جا باشد. به همین خاطر لوی- برول Ù…ÛŒ گوید ذهن انسان ابتدایی پیش- منطقی است Ùˆ ذهنیت منطقی دستاورد متاخر Ùرهنگ غربی است. در دیگرÙرهنگ ها ذهنیت ها پیش منطقی هستند. من در زمینه نسبیت زبانی مقاله ای از" پل هنله" ترجمه کرده ام با عنوان " زبان ØŒ اندیشه ØŒ Ùرهنگ "Ú©Ù‡ در این مقاله نظریه نسبیت زبانی ÙˆØ±Ù ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¯Ø§Ø¯Ù‡ Ù…ÛŒ شود. این مقاله Ù…ÛŒ گوید هر زبانی یک جهان بینی ارائه Ù…ÛŒ دهد. البته قبل از ور٠Ùیلسو٠آلمانی همبولت Ùˆ لوی-برول Ùˆ کاسیرر در باره نسبیت زبانی سخن Ú¯Ùته بودند . لوی- برول در کتاب "کارکردهای ذهنی در جوامع عقب مانده " یک Ùصل را با عنوان" ارتباط ذهنیت اقوام ابتدایی با زبانهایی Ú©Ù‡ تکلم Ù…ÛŒ کنند " به بررسی نسبیت زبانی اختصاص داده است. زبان هایی Ú©Ù‡ اقوام ابتدایی تکلم Ù…ÛŒ کنند کانکریت است نه انتزاعی. من در کتابی Ú©Ù‡ با عنوان " لوسین لوی- برول Ùˆ مسئله ذهنیت ها " نوشته ام بر تÙاوت ذهنیت ها در شرق باستان Ùˆ در دوران جدید اشاره کرده ام. (این کتاب را دÙتر پژوهشهای Ùرهنگی منتشر کرده است.) در مقاله پل هنله زبان های سرخ پوستان با زبان های اروپایی مقایسه شده Ùˆ ادعا Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ این دو دسته زبان جهان های متÙاوتی ارائه Ù…ÛŒ دهند. یعنی زبان به طور خنثی اشیا را بیان نمی کند بلکه نوعی برداشت از جهان را در بردارد .ولی این مباØØ« ارتباطی با نسبیت اینشتاین در Ùیزیک ندارند Ùˆ موضوع های دیگری را Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ کنند Ùˆ اشتراکشان Ùقط در Ù„Ùظ نسبیت است وگرنه در دوسپهر متÙاوت اند.
نگاهی گذرا به نظریه نسبی گرایی در Ú¯Ùتگو با یدالله موقن
پست مدرن ها نسبی گرا هستند
مصاØبه کننده خانم سیرآنوش موسوی
نسبی گرایان منکر وجود معیاری Ú©Ù„ÛŒ Ùˆ غیر تاریخی برای معقولیتند، معیاری Ú©Ù‡ به اعتبار آن بتوان نظریه ای را برتر از دیگری دانست. آنچه خوبی یا بدی نظریه های علمی نسبت به آن سنجیده Ù…ÛŒ شود نزد هر دانشمند یا هر جامعه علمی متÙاوت خواهد بود هد٠از یاÙتن معرÙت بستگی خواهد داشت به اینکه در نظر Ùرد یا جامعه مورد نظر Ú†Ù‡ چیزی مهم باشد Ùˆ یا به Ú†Ù‡ امری ارزش بنهند. یدالله موقن، ترجمه Ùˆ ویرایش کتاب "نظریه نسبیت اینشتاین : یک بررسی شناخت شناسانه " ازارنست کاسیرر" را به تازگی به اتمام رسانده است Ùˆ امیدوار است تا ماه های آینده به بازار نشر ارائه شود ÙˆÛŒ در Ú¯Ùتگو با Ùرهیختگان به تÙاوت های نظریه نسبی گرایی Ùرهنگی Ùˆ نسبی گرایی در علم Ùیزیک اشاره Ù…ÛŒ کند.
****
به نظر شما کتاب کاسیرر در باره نسبیت اینشتاین چه مزیتی داشته که شما ترجمه اش کرده اید ؟
زمانی Ú©Ù‡ نظریه نسبیت ارائه شد ÙلسÙÙ‡ کانت با بØران جدی مواجه شد چرا Ú©Ù‡ کانت به پیروی از نیوتون به Ùضا Ùˆ زمان مطلق اعتقاد داشت Ø› ولی پیشگامان نظریه نسبیت به Ùضا Ùˆ زمان نسبی معتقد بودند.در اینجا این پرسش پیش آمد Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ کانت بر اثر تØولاتی Ú©Ù‡ در علم Ùیزیک اتÙاق اÙتاده Ùرو Ù…ÛŒ ریزد یا نیاز به تجدید نظر اساسی دارد؟ برای پاسخ دادن به این پرسش کاسیرر بر آن شد Ú©Ù‡ کتابی تالی٠کند Ùˆ وضعیت ÙلسÙÙ‡ کانت را نسبت به نظریه نسبیت اینشتاین روشن سازد. البته در این کتاب بیان Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ کانت در آغاز به پیروی از لایب نیتس به Ùضا Ùˆ زمان نسبی اعتقاد داشت ولی بعدها بر اثر مطالعه آثار پیروان نیوتون Ùˆ به ویژه اویلرتغییر موضع Ù…ÛŒ دهد Ùˆ به Ùضا Ùˆ زمان مطلق معتقد Ù…ÛŒ شود. کاسیرر دست نوشته کتاب خود را برای اینشتاین Ù…ÛŒ Ùرستد Ùˆ اینشتاین هم نظر خود را در خصوص کتاب بیان Ù…ÛŒ کند . این دو شخصیت علمی چندین نامه هم رد Ùˆ بدل Ù…ÛŒ کنند .ضمن ترجمه کتاب به این نتیجه رسیدم Ú©Ù‡ Ú©Ù‡ مقاله ای را Ú©Ù‡ کاسیرر درباره بØØ« هایی نوشته است Ú©Ù‡ میان لایب نیتس Ùˆ یکی از پیروان نیوتون بر سر Ù…Ùاهیم Ùضا Ùˆ زمان صورت گرÙته به این کتاب پیوست کنم.
نظریه نسبیت وضع عجیبی دارد. نسبیت عام دستاورد خود اینشتاین است Ø› گرچه هیلبرت ریاضیدان آلمانی در این زمینه پژوهش هایی انجام Ù…ÛŒ دهد اما در وسط کار از ادامه تØقیقات خود منصر٠می شود. اما نسبیت خاص دستاورد Ùقط اینشتاین نیست . در این زمینه اینشتاین پیشگامانی دارد Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان به لورنتس Ùˆ هانری پوآنکاره ØŒ ریاضی دان Ùرانسوی، اشاره کرد . این دو هم ،به نوعی ØŒ به نظریه نسبیت رسیده بودند گرچه این دو نیز Ù…ÛŒ Ú¯Ùتند Ú©Ù‡ زمان در دستگاه هایی Ú©Ù‡ نزدیک به سرعت نور Øرکت Ù…ÛŒ کنند کند Ù…ÛŒ Ù…ÛŒ شود؛اما کند شدن زمان رایک امر ظاهری Ùˆ خیالی Ù…ÛŒ دانستند نه واقعی. ولی اینشتاین در نظریه نسبیت خاص کند شدن زمان را در دستگاه هایی Ú©Ù‡ نزدیک به سرعت نور Øرکت Ù…ÛŒ کنند یک امر واقعی دانست Ùˆ زمان Ùˆ Ùضا را نسبی کرد. این دستاورد مختص اینشتاین است Ø› البته ÙˆÛŒ تبدیلات لورنتس را پذیرÙت. اما باید Ú¯Ùت اینشتاین در نظریه نسبیت خاص پیشگامانی دارد Ú©Ù‡ من سعی کرده ام در مقدمه ای Ú©Ù‡ بر کتاب نظریه نسبیت Ù…ÛŒ نویسم به این موضوع اشاره کنم.
آیا Ù…ÛŒ توان بین نسبی گرایان در علم Ùیزیک با نسبی گرایان در علوم انسانی نسبت ایجاد کرد؟
نظریه نسبیت اینشتاین یک نظریه Ùیزیکی است Ú©Ù‡ ارتباطی با نسبیت ارزش های Ùرهنگی در علوم انسانی ندارد. نه اینشتاین متخصص در علوم انسانی بود Ùˆ نه کسانی Ú©Ù‡ نظریه نسبیت در علوم انسانی را ارائه داده اند Ùیزیک دان بوده اند Ú©Ù‡ خواسته باشند نظریه نسبیت در علم Ùیزیک را وارد قلمرو علوم انسانی کنند.
از سخنان شما چنین برآمد Ú©Ù‡ نمی توان معنای واØد Ùˆ جهان شمولی برای نظریه نسبیت ارائه داد با این اوصا٠می توان Ú¯Ùت نسبیتی Ú©Ù‡ در علوم تجربی Ùˆ انسانی نمود پیدا کرده است هد٠اصلی اش دÙاع از عینیت است؟
همان طور Ú©Ù‡ اشاره شد معنای نسبیت در قلمرو Ùیزیک با معنای نسبیت در علوم اجتماعی متÙاوت است. قوانین Ùیزیک جهان شمول اند Øتی Ù…ÛŒ توان Ú¯Ùت کیهان شمول اند. به عنوان نمونه نیروی جاذبه نه تنها درهر جای کره زمین وجود دارد بلکه به هر جای کیهان Ú©Ù‡ برویم نیز وجود دارد. اما زمانی Ú©Ù‡ وارد بØØ« نسبیت Ùرهنگی Ù…ÛŒ شویم وضع تغییر Ù…ÛŒ کند. چون کسانی Ú©Ù‡ به نسبیت ارزش های Ùرهنگی اعتقاد دارند مدعی هستند Ú©Ù‡ ارزش ها Ùرهنگی از کشوری به کشور دیگر Ùˆ از جامعه ای به جامعه دیگر متÙاوت اند. یعنی نسبیت Ùرهنگی عکس نسبیت در Ùیزیک است .قوانین Ùیزیک تعمیم کیهانی دارند اما ارزش های Ùرهنگی این تعمیم پذیری را ندارند . به عنوان نمونه Ù…ÛŒ توان Ú¯Ùت Ú©Ù‡ قائلان به نسبیت Ùرهنگی Ù…ÛŒ گویند Ú©Ù‡ خرد یا عقل وابسته به زمان Ùˆ مکان است Ùˆ Ùرا زمانی Ùˆ Ùرا مکانی نیست Ùˆ به این بستگی دارد Ú©Ù‡ ما از Ú†Ù‡ جامعه ای سخن Ù…ÛŒ گوییم .بنابراین Ù…Ùهوم عقل در جوامع آسیایی Ùˆ Ø¢Ùریقایی با Ù…Ùهوم عقل در جامعه اروپایی ودر ÙلسÙÙ‡ کانت متÙاوت است .چیزی Ú©Ù‡ دکارت درباره عقل Ù…ÛŒ گوید قابل تعمیم به آسیاییان Ùˆ Ø¢Ùریقاییان نیست. چون آنها هنوز به چنین Ù…Ùهومی از عقل نرسیده اند.
آیا Ù…ÛŒ توان Ú¯Ùت نسبی گرایی اÙراطی، به آنارشیسم منتج Ù…ÛŒ شود یا منکر این امکان هستید؟
به نظر من پست مدرن ها نسبی گرایان اÙراطی هستندو به همین خاطر به نوعی آنارشیسم Ùرهنگی رسیده اند. آنان علم را "روایت " Ù…ÛŒ دانند Ùˆ داستان Ùˆ شعر را هم "روایت". مثلا نظریه نسبیت اینشتاین را با یک شعر یا یک داستان هم ارز Ù…ÛŒ دانند. Ùقط با اکراه Ùˆ انزجار علم را "کلان روایت " Ù…ÛŒ خوانند. یعنی هیچ معیار عینی وجود ندارد Ú©Ù‡ علم را از داستانسرایی متمایز کند. در نظریه پست مدرن ها نه تنها همه چیز نسبی Ù…ÛŒ گردند بلکه همه چیز ذهنی نیز Ù…ÛŒ شوند.وقتی نسبیت Ùرهنگی از Øد متعار٠می گذرد Ùرهنگ ها دیگر نمی توانند با هم ارتباط برقرار کنند. یعنی سخنی Ú©Ù‡ یک پست مدرنیست Ù…ÛŒ گوید Ùقط برای همÙکرانش آن هم در Ùرهنگ خودش اعتبار دارد ولی برای دیگران اعتبار ندارد. مثلا کانت از "شرایط امکان Ùاکت"ØŒ Ú©Ù‡ منظوراز Ùاکت یک رویداد Ùیزیکی است ØŒ سخن Ù…ÛŒ گوید Ùˆ ÙÙˆÚ©Ùˆ "از شرایط امتناع "صØبت Ù…ÛŒ کند. خود ÙÙˆÚ©Ùˆ به نسبیت Ùرهنگی اعتقاد داشت پس سخن ÙˆÛŒ تنها در Ùرانسه Ù…ÛŒ تواند اعتبار داشته باشد؛ Øتی در Ùرانسه سخنش برای کسانی اعتبار دارد Ú©Ù‡ مانند خود او Ù…ÛŒ اندیشند؛ یعنی Ù…Øدوده Ùˆ دایره اعتبار سخن ÙÙˆÚ©Ùˆ هر Ú†Ù‡ بیشترمØدود Ù…ÛŒ شود تا به اینجا Ù…ÛŒ رسیم Ú©Ù‡ ممکن است "شرایط امتناع " را Ùقط چند Ù†Ùر قبول داشته باشند Ùˆ این چیزی نیست Ú©Ù‡ بتوان آن را Øتی به همه متÙکران Ùرانسوی تعمیم داد تا Ú†Ù‡ برسد به اینکه بخواهیم این Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Ø±Ø§ ازÙرهنگ Ùرانسه بگیریم Ùˆ به Ùرهنگ خودمان منتقل کنیم. طبق نظر خود پست مدرنیست ها آنها در شرایط دیگری نظریه پردازی کرده اند Ùˆ ما در شرایط Ùرهنگی دیگری به سر Ù…ÛŒ بریم . شاید ذکر این موضوع در اینجا لازم باشد Ú©Ù‡ آثار کاسیرر Ú©Ù‡ مدتهای مدید در بوته Ùراموشی قرار داشتند به خاطر به بن بست رسیدن نظریات پست مدرنیست ها دو باره اØیا شده اند ودر یکی دو دهه اخیر ده ها کتاب به زبان های اروپایی در باره ÙلسÙÙ‡ او نگاشته شده اند.
آیا شما نیاز Ùˆ ضرورت این پژوهش را در Ùضای علمی ایران خالی دیدید Ú©Ù‡ دست به ترجمه کتاب نظریه نسبیت زدید؟
Ùضای Ùرهنگی ایران Ùضای غیر متعارÙÛŒ است .کسانی Ú©Ù‡ در شاخه های علوم تجربی مانند Ùیزیک کار Ù…ÛŒ کنند به هیچ عنوان به مسائل ÙلسÙÛŒ علم اعتنایی نمی کنند Ùˆ نوعی اØساس انزجار Ùˆ تنÙر نسبت به مسائل ÙلسÙÛŒ علم از خود نشان Ù…ÛŒ دهند Ùˆ بر عکس کسانی Ú©Ù‡ در ÙلسÙÙ‡ دست اندر کارند علاقه ای به مسائل ÙلسÙÛŒ ریاضیات Ùˆ Ùیزیک Ùˆ زیست شناسی Ùˆ به Ú©Ù„ÛŒ علوم از خود نشان نمی دهند؛ یعنی کسانی Ú©Ù‡ در ایران ÙلسÙÙ‡ Ù…ÛŒ خوانند بیشتر زمینه تÙکرشان ادبی است تا علمی . البته ممکن است در این بین استثناهائی هم وجود داشته باشد، اما به طور Ú©Ù„ÛŒ Ù…ÛŒ گویم کسانی Ú©Ù‡ در زمینه ÙلسÙÛŒ کار Ù…ÛŒ کنند دستی در علم ندارند Ùˆ کمتر کسی آماده است Ú©Ù‡ آثار ریاضی برتراندراسل یا وایتهد یا مباØØ« نسبیت Ùˆ کوانتوم را بخواند. بنابراین من تصمیم گرÙتم مقالات اساسیی را Ú©Ù‡ خود اینشتاین در زمینه نسبیت نوشته است ونیز مقالات معتبری را Ú©Ù‡ سایر Ùیزیک دانان در زمینه Ùیزیک کوانتوم نوشته اند به Ùارسی برگردانم Ùˆ اگر توان علمی ام اجازه بدهد بر آنها شرØÛŒ بنویسم.
اگر بخواهید از کلیت بØØ« یک جمع بندی ارائه بدهید به Ú†Ù‡ نکاتی اشاره Ù…ÛŒ کنید؟
در مورد نسبیت Ùرهنگی من کتاب لوسین لوی-برول را با عنوان " کارکردهای ذهنی در جوامع عقب مانده" ترجمه کرده ام این کتاب ،به نوعی ØŒ نسبیت Ùرهنگی را معرÙÛŒ Ù…ÛŒ کند. ولی تÙاوتی Ú©Ù‡ لوی-برول با پست مدرنیست ها دارد این است Ú©Ù‡ او به برتری علم بر دیگر شاخه های Ùرهنگ اعتقاد دارد.در اندیشه عقلی غرب Ú©Ù‡ از منطق ارسطویی نشئت یاÙته است اصلی وجود دارد به نام " اصل امتناع تناقض ". یعنی در Ú¯Ùتار ما نباید تناقضی وجود داشته باشد. ولی انسان ابتدایی معتقد است Ú©Ù‡ یک موجود Ù…ÛŒ تواند همزمان در چند جا باشد. به همین خاطر لوی- برول Ù…ÛŒ گوید ذهن انسان ابتدایی پیش- منطقی است Ùˆ ذهنیت منطقی دستاورد متاخر Ùرهنگ غربی است. در دیگرÙرهنگ ها ذهنیت ها پیش منطقی هستند. من در زمینه نسبیت زبانی مقاله ای از" پل هنله" ترجمه کرده ام با عنوان " زبان ØŒ اندیشه ØŒ Ùرهنگ "Ú©Ù‡ در این مقاله نظریه نسبیت زبانی ÙˆØ±Ù ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø¯Ø§Ø¯Ù‡ Ù…ÛŒ شود. این مقاله Ù…ÛŒ گوید هر زبانی یک جهان بینی ارائه Ù…ÛŒ دهد. البته قبل از ور٠Ùیلسو٠آلمانی همبولت Ùˆ لوی-برول Ùˆ کاسیرر در باره نسبیت زبانی سخن Ú¯Ùته بودند . لوی- برول در کتاب "کارکردهای ذهنی در جوامع عقب مانده " یک Ùصل را با عنوان" ارتباط ذهنیت اقوام ابتدایی با زبانهایی Ú©Ù‡ تکلم Ù…ÛŒ کنند " به بررسی نسبیت زبانی اختصاص داده است. زبان هایی Ú©Ù‡ اقوام ابتدایی تکلم Ù…ÛŒ کنند کانکریت است نه انتزاعی. من در کتابی Ú©Ù‡ با عنوان " لوسین لوی- برول Ùˆ مسئله ذهنیت ها " نوشته ام بر تÙاوت ذهنیت ها در شرق باستان Ùˆ در دوران جدید اشاره کرده ام. (این کتاب را دÙتر پژوهشهای Ùرهنگی منتشر کرده است.) در مقاله پل هنله زبان های سرخ پوستان با زبان های اروپایی مقایسه شده Ùˆ ادعا Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ این دو دسته زبان جهان های متÙاوتی ارائه Ù…ÛŒ دهند. یعنی زبان به طور خنثی اشیا را بیان نمی کند بلکه نوعی برداشت از جهان را در بردارد .ولی این مباØØ« ارتباطی با نسبیت اینشتاین در Ùیزیک ندارند Ùˆ موضوع های دیگری را Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ کنند Ùˆ اشتراکشان Ùقط در Ù„Ùظ نسبیت است وگرنه در دوسپهر متÙاوت اند.