منصور کوشان-- نقدی بر رمان"-Ùراز مسند خورشید
منصور کوشان
با مهره‌های سوخته، چونان شطرنج ‌بازی ماهر
Ùراز مسند خورشید )رمان)
نسیم خاکسار
کتاب چشم‌انداز، پاریس، ۱۳۸۵
پنجشنبه Û±Û¶ Ùروردين Û±Û³Û¸Û¶ - Ûµ آوريل Û²Û°Û°Û·
"Ùراز مسند خورشید" داستان بلندی است نوشته‌ی نسیم خاکسار، در دو بخش درونی، 12 Ùصل بیرونی Ùˆ 219 صÙØه، در قطع رقعی، با Øلدی دو رنگ Ùˆ چاپ Ùˆ صØاÙی‌ی تمیز، ØروÙÛŒ معقول، بی‌غلط Ùˆ مهم‌تر از همه با روایتی شکیل Ùˆ منسجم از Øادثه‌ای آشنا، Ú©Ù‡ به‌تازگی کتاب چشم‌انداز آن را منتشر کرده است.
داستان برش ساده اما شکیلی است از زندگی‌ی بیرونی‌ی چند مهاجر ایرانی در هلند بر Ù…Øور زندگی‌ی درونی‌ی یک تبعیدی Ú©Ù‡ از دید اول شخص Ù…Ùرد، سلیم بیداری روایت می‌شود Ùˆ به‌همان سادگی‌ی جمله‌ی نخست، خواننده را آرام آرام در بازی‌ی از پیش آغاز شده‌اش سهیم می‌کند Ùˆ با خود همراه می‌گرداند:
"بازی را اولین بار میز توی اتاقم یادم داد، شاید هم زیرپوش‌های کتانی‌ام یا دستگیره‌ در آشپزخانه."
ص 7
از آن‌جا Ú©Ù‡ شخصیت‌های داستان، اعم از اصلی Ùˆ Ùرعی قرار نیست در واقعیت رمان ساخته شوند Ùˆ بر مبنای واقعیت بیرونی شناخته می‌شوند تا اثر از ساختار واÙع‌گرایانه‌اش دور نگردد، اشیا Ùˆ Øیوان‌ها با ظراÙت Ùضای رمان را می‌سازند تا با شگرد آشنازدانه امکان هم‌ذات‌پنداری با خواننده به‌تر مهیا شود. در واقع آن‌چه Ú©Ù‡ اثر را می‌سازد، بیش از آن Ú©Ù‡ Øوادث آشنا یا کابوس‌های تعقیب Ùˆ گریز Ùˆ نهایت تعلیق سرانجام شخصیت‌ها باشد، چگونگی‌ی ارتباط راوی Ùˆ انس او با عناصر پیرامون او است. چرا Ú©Ù‡ روایت از برخورد با شکنجه‌گری به‌نام اسدی یا Ø´Ú© در نوع Ùعالیت پناهنده‌ای چون سهرابی، از نگاه نویسنده نیز به‌همان اندازه کهنه Ùˆ Ùرسوده است Ú©Ù‡ چگونگی رهایی از مشکلات پناهندگی‌ی شاهرخ Ùˆ شیده Ùˆ دست یاÙتن به‌کار دل‌خواهشان، نمایش.
در واقع آن‌چه داستان را از مهلکه‌ی یک روایت ساده Ùˆ تکراری رهایی می‌بخشد، همان بØØ« آشنا Ùˆ کهنه نشدنی‌ی شگرد نویسنده Ùˆ ساختار (Ùˆ در موارد دیگر ساختارشکنی‌) اثر است Ú©Ù‡ بیش از نیم قرن است هم توجه‌ی ناآگاهانه‌ی نویسندگان را برانگیخته است Ùˆ هم توجه‌ی آگاهانه‌ی منتقدان را. چرا Ú©Ù‡ دست یاÙتن به‌یک ساختار شکیل، Ùˆ در مورد "Ùراز مسند خورشید" ارائه‌ی یک روایت واقع‌گرایانه‌ی کلاسیک، Ùˆ دست یاÙتن به‌شگردی Ú©Ù‡ بتواند Ùراتر از رابطه‌های ملموس، تکراری Ùˆ انعطاÙ‌ناپذیر شخصیت‌های واقع‌گرایانه، اثر را پیش ببرد Ùˆ با خواننده همراه شود، بیش از Ù…Øتوا نقش تعیین کننده در Øیات‌بخشی‌ی داستان Ùˆ رمان دارد.
توجه به‌اشیای پیرامونی Ùˆ به‌یاری آن‌ها Ùضای داستان را ساختن اگر Ú†Ù‡ امر نویی نیست، اما هر گاه نویسنده‌ای توانسته باشد با ظراÙت آن را درونی‌ی رمان کند یا شخصیت مستقل یا مکملی از آن‌ها بیاÙریند، توانسته است متن خود را از ورطه‌ی گزارش یا یک روایت ساده از Øوادث بیرونی نجات بخشد. همان‌گونه Ú©Ù‡ هر اثر موÙÙ‚ÛŒ روایت خود را از طریق شگرد نویسنده‌اش ویژگی می‌بخشد، شگرد خاکسار نیز به‌ناگزیر دیدگاه Ùˆ برخوردی دیگر را می‌طلبد.
نگاه موشکاÙانه به‌اشیا یا ساخت شخصیت‌ها از طریق ثبت اجزای Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ در کنار هم قرار دادن آن‌ها نه شگرد تازه‌ای است Ùˆ نه شگردی Ùرسوده. چرا Ú©Ù‡ از شگردهای بارز Ùˆ Ù…Ø·Ø±Ø Ø±Ù…Ø§Ù†â€ŒÙ‡Ø§ÛŒ کلاسیک زولایی است Ùˆ از عناصر اصلی‌ی ساختار رمان‌های نو رب‌گریه‌ای، Ú©Ù‡ خاکسار نیز می‌کوشد چون صدها نویسنده Ú©Ù‡ به‌گونه‌های خاص خود از آن بهره برده‌اند Ùˆ به‌مدد آن توانسته‌اند اثر خود را پذیرÙتنی Ùˆ ماندگار گردانند، "Ùراز مسند خورشید" را ساختار شکیلی بدهد. این شیوه در ایران نیز سابقه دارد. به‌ویژه Ú©Ù‡ سنت از جز به‌کل رسیدن یا ÙˆØدت در کثرت یکی از شگردهای کلاسیک Ùˆ پر سابقه‌‌ی Ùرهنگ Ùˆ هنر ایران است Ú©Ù‡ به‌طور مشخص هم در صنعت شعر سبک اصÙهانی بارز است هم در کاشیکاری‌ی آن Ùˆ هم در قالی‌باÙی‌ی آن Ùˆ هم در آثار یکی دو تن از نویسندگان آن. به‌زبان دیگر، داستان "Ùراز مسند خورشید" با روی‌کرد آگاهانه‌ی نویسنده‌اش به‌تمام شگردهای ساختار کلاسیک داستان، اثر موÙÙ‚ÛŒ است Ùˆ نه به‌یاری‌ی شگردها Ùˆ ساختارهای مدرن داستان.
در واقع آن‌چه من را برای نوشتن این یادداشت برانگیخت، سربلند بیرون آمدن داستان از همه‌ی این داده‌های آشنا Ùˆ تا Øدودی کهنه است. در داستان بلند "Ùراز مسند خورشید" خواننده‌ی تا Øدودی آشنا با جهان پیرامون خود Ùˆ به‌ویژه شناخت موقعیت مهاجران ایرانی با هیچ عنصر ناآشنا یا نویی در داستان برخورد نمی‌کند. Øتا Øوادث آن، اعم از چگونگی‌ی ملاقات‌ها، معرÙی‌ی شخصیت‌ها یا تعلیق ویژه‌ای از نوع آن Ú©Ù‡ سرانجام Ú†Ù‡ خواهد شد، نمی‌تواند داستان را نجات دهد. شخصیت‌ها Ùˆ Øوادث آن‌قدر آشنا Ùˆ ملموسند Ú©Ù‡ نویسنده نیز هرگز تلاشی برای معرÙی‌ی چهره‌های آنان یا ویژگی‌های خاصشان نمی‌کند. چرا Ú©Ù‡ می‌داند هرگونه شگردی از این گونه روایت آن‌چه را واقعیت بر او نویسانده است، از مسیر طبیعی‌ی خود بازمی‌دارد. این آگاهی نویسنده از آن‌رو در اثر آشکار است Ú©Ù‡ به‌شخصیت دل‌خواه خود سارک Ú©Ù‡ می‌رسد، روایت چنان درونی می‌شود Ú©Ù‡ به چهره، هیئت Ùˆ رÙتار او جنم استثنایی می‌بخشد Ùˆ با همین شگرد او را از دیگر شخصیت‌ها مستقل می‌گرداند. به‌روایت دیگر شگرد داستان در هر دو بخش، هم در بخش نخست Ú©Ù‡ روایت به‌تمامی بیرونی است Ùˆ هم در بخش دوم Ú©Ù‡ روایت بیش‌تر درونی است، یکی از مهم‌ترین عناصر ساختار اثر است.
از همین‌ رو نیز چون Øتا تعلیق داستان از گونه‌ی داستان‌های پلیسی یا جنایی نیست، چگونگی‌ی همراهی‌ی خواننده با اثر بیش‌تر Øایز اهمیت می‌شود. چرا Ú©Ù‡ نه اسدی‌ Ú©Ù‡ بازجو بوده است Ùˆ اکنون در همان Ù…Øیطی Øضور دارد Ú©Ù‡ زندانی‌های شکنجه شده زندگی می‌کنند، دارای این ویژگی است Ú©Ù‡ بتواند ایجاد تعلیق کند Ùˆ خواننده را به‌دنبال رسوا شدن یا در مقابله با سلیم یا مهدی یا دیگران قرار گرÙتن بکشاند، نه دیگران. کش٠شخصیت سهرابی نیز Ú©Ù‡ آیا مأمور است یا نه، نمی‌تواند اهرم پیش‌برنده‌ی داستانی باشد در بیش از دویست صÙØÙ‡. در واقع هیچ‌کدام از شخصیت‌های داستان دارای این قابلیت نیستند Ú©Ù‡ اثر را پیش ببرند. نه خود راوی یا سلیم، نه مهدی Ú©Ù‡ دوست نزدیک او است، نه شاهرخ Ùˆ شیده، نه سهرابی Ú©Ù‡ Øضوری نابه‌هنگام دارد، نه جمشید Ú©Ù‡ تجسمی از هویت سرگردان انبوهی از مهاجران است Ùˆ نه Øتا اسدی Ú©Ù‡ کابوس ساز خواب‌ها Ùˆ خلوت‌های سلیم است. هیچ‌کدام. چرا Ú©Ù‡ سرنوشت همه‌ی شخصیت‌ها بیش از آن Ú©Ù‡ روایتی مکتوب بیابند، Ú©Ù… Ùˆ بیش برای هر خواننده‌ی تا Øدودی آشنا به‌موقعیت ایران Ùˆ ایرانی آشنا است. به‌ویژه Ú©Ù‡ نویسنده نیز با اشاره به‌چگونگی‌ی کشته شدن شخصیت‌های آشنا Ùˆ مشهوری چون Ùریدون Ùرخ‌زاد Ùˆ شاپور بختیار بر نوع Ùˆ چگونگی‌ی شخصیت‌ها Ùˆ Øوادث داستان خود صØÙ‡ می‌گذارد Ùˆ هر گونه تعلیق اØتمالی از این گونه را از بطن اثر می‌گیرد. با توجه به‌همین نکته‌ها، Ú©Ù‡ آگاهی‌ی نویسنده را در برخورد با متن نشان می‌دهد، این پرسش Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒØ´ÙˆØ¯ Ú©Ù‡ پس Ú†Ù‡ عنصر یا عاملی این داستان نه چندان تازه را پیش می‌برد؟
اگر شخصیت‌‌ها به‌جز سارک، به‌دلیل آشنا Ùˆ ملموس بودنشان Ùاقد کارایی‌ی کشش هستند، اگر Øوادث به‌رغم ÙˆØشتناک Ùˆ تلخ Ùˆ گزنده بودن تهی از جلب Ùˆ جذب خواننده‌اند، اگر قصه به‌معنای متعارÙØ´ØŒ برشی از زندگی‌ی دوره‌ای است Ú©Ù‡ هنوز ادامه دارد Ùˆ Ú©Ù… Ùˆ بیش خواننده با آن درگیر است نمی‌تواند عامل کنجکاوی Ùˆ شناخت خواننده بشود، اگر به‌طور Ú©Ù„ÛŒ Ù…Øتوای داستان به‌دلیل روایت واقع‌گرایانه بودنش از جامعه‌ی مهاجران، نو نیست، اگر روایت به‌جز در یکی دو جا Ú©Ù‡ بازگشت به‌گذشته دارد، خطی است Ùˆ توانایی‌ی تعلیق روایتی را از دست داده است، پس Ú†Ù‡ عنصر یا عاملی داستان 200 صÙØه‌ای "Ùراز مسند خورشید" را پیش می‌برد؟
هد٠من از نوشتن این یادداشت، بیش از آن Ú©Ù‡ در جست Ùˆ جوی تأویل Ùˆ تÙسیر عناصر داستان باشد، دست یاÙتن به‌همین پرسش است.
راوی Ú©Ù‡ به‌مقتضای شرایطش در کتاب‌خانه‌ی شهر شغل چسباندن نام کتاب‌ها را بر عط٠و پشت آن‌ها دارد Ùˆ تنها ارتباط زنده‌ با همکارانش شرط‌‌ بندی روی آخرین خبر است، انسانی است تنها Ùˆ مأنوس با اشیا Ùˆ گیاه‌ها Ùˆ Øیوان‌های اطراÙØ´. از همین‌رو نیز نگاه Ùˆ نوع ارتباطش، سرشار از ویژگی‌های شخصیتی است. از یک سو به‌ضرورت گذشته Ùˆ کابوس‌هایی Ú©Ù‡ او را رها نمی‌کنند، ناگزیر از تماس با اÙرادی است Ú©Ù‡ به‌گونه‌ای می‌توانند با او ارتباط بیرونی داشته باشند Ùˆ از یک سو ناگزیر به‌ساخت Ùضایی است Ú©Ù‡ می‌تواند Øس درونی Ùˆ Ø¢Ùرینش او را زنده Ù†Ú¯Ù‡ دارد. از همین‌رو آن‌چه Ú©Ù‡ امکان ارتباط نخستین شخصیت Ùˆ نزدیک‌ترین به‌راوی را Ø´Ú©Ù„ می‌دهد، کبوتری است Ú©Ù‡ بر ر٠پنجره‌ی خانه‌ی سلیم می‌نشیند. کبوتری Ú©Ù‡ با ویژگی‌ی پاپری بودنش هم مونس تنهایی‌ی راوی است Ùˆ هم بر خلا٠اشیا پیرامون او آزاردهنده نیست Ùˆ هم Ø±ÙˆØ Ù…Ø§Ø¯Ø± مهدی است. مهدی Ú©Ù‡ نزدیک‌ترین Ùˆ قدیمی‌ترین دوست سلیم است.
خواننده‌ی "Ùراز مسند خورشید" اگر غاÙÙ„ از ظراÙت‌های نویسنده، شخصیت‌ها Ùˆ Øوادث را دنبال کند، ممکن است کنش بسیاری از لذت‌های بالقوه‌ی متن را نتواند بالÙعل گرداند. بدیهی است Ú©Ù‡ بخشی از این ظراÙت‌ها به‌خودی خود بنا به‌کارکردی Ú©Ù‡ در متن روایت می‌یابند، در ضمیر ناآگاه خواننده می‌نشینند Ùˆ او را به‌سوی متن درونی‌ی داستان سوق می‌دهند. اما از آن‌جا Ú©Ù‡ نویسنده خواسته است روایت ساده‌ای از موضوع‌های آشنا Ùˆ تا Øدودی Ùرسوده پیش روی خواننده بگذارد Ú©Ù‡ دست‌کم بیش از دو دهه است با آن‌ها از طریق‌های گوناگون برخورد می‌کند، (به‌ویژه اگر بسیار دل‌زده باشد Ú©Ù‡ بعید نیست) ممکن است نتواند آن ارتباط لازم یا آن هم‌ذات‌پنداری‌ی خوش‌یمنی را با اثر به‌دست بیاورد Ú©Ù‡ در ذات روایت نهÙته است.
متنی Ú©Ù‡ در ساختار درونی‌ی خود Ø´Ú©Ù„ می‌گیرد، از سویی همه‌ی گونه‌های نوشتن را Øضور عینی می‌دهد Ùˆ از سویی هر گونه برابری Ùˆ قیاس را منتÙÛŒ می‌گرداند. به‌زبان دیگر با این Ú©Ù‡ بیش از یک قرن از گونه‌ی رمان واقع‌گرایانه گذشته است Ùˆ گونه‌های گوناگون رمان مدرن Ø´Ú©Ù„ Ùˆ گسترش یاÙته است، "Ùراز مسند خورشید" می‌کوشد پاسخ خود را در خود مستØیل گرداند Ùˆ خواننده را با خود همراه Ùˆ هم رای کند Ùˆ بیرون از تعاری٠آشنا Ùˆ شناخته شده Øضور خود را Ùراتر از همه‌ی داده‌های رمان‌شناختی به‌مخاطب بپذیراند.
با توجه به‌این Ú©Ù‡ آن‌چه گونه‌های گوناگون داستان Ùˆ رمان را Ø´Ú©Ù„ می‌دهد Ùˆ ریخت‌های شناخته شده را پیش روی نویسنده Ùˆ منتقد قرار می‌دهد، خاکسار نشان می‌دهد تا Ú†Ù‡ Øد سربلند بیرون آمدن از تکرار مضمون‌های Ùرسوده اما هنوز قابل Ø·Ø±Ø Ù…Ù…Ú©Ù† است. این نوع نوشتن، نوشتن از مضمونی Ùرسوده آن هم به‌گونه‌ی واقع‌گرایانه، بیش از هر گونه برداشتی، جسارت توأم با قابلیت نویسنده را Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒÚ©Ù†Ø¯. جسارتی Ú©Ù‡ بدون اشرا٠کامل داشتن بر شگرد درونی‌ی اثر، امکان موÙقیتش بسیار بعید است.
دیدگاه بسیار آشنایی Ú©Ù‡ Ú©Ù… Ùˆ بیش بر Ù„ÙˆØ Ø¶Ù…ÛŒØ± نسیم خاکسار نقش بسته، این واقعیت است Ú©Ù‡ هیچ مضمونی نو نیست Ùˆ برای نوشتن تنها راه پیروز شدن بر هر مضمونی چگونگی‌ی روایت از آن است. از همین‌رو نیز است Ú©Ù‡ اثر او می‌کوشد هم‌چون آثاری Ú©Ù‡ امکان ماندگاری‌ Ùˆ تأویل‌های گوناگون خود را از درهم تنیدن شگرد Ùˆ Ù…Øتوا می‌گیرند، از چگونگی‌ی شیوه‌ یا شگرد روایت برجسته کند. اتÙاقی Ú©Ù‡ نرم Ùˆ سبک بر بستر اصلی‌ی متن "از مسند خورشید" می‌نشیند Ùˆ تار Ùˆ پود آن را در هم می‌تند.
خاطره‌ی شکنجه، زندان، Ùرار از دام مأموران امنیتی، Ø´Ú© به‌گذشته، Øال Ùˆ Øتا آینده، پرسنده در برابر همه ایستادن Ùˆ هستی‌ی خود را در هر Ù„Øظه Ù…ØÚ© زدن، کشته شدن این دوست Ùˆ به‌سلاخی کشیده شدن آن دیگری، Ùراز Ùˆ Ùرودهای زندگی‌ی در تبعید، کینه Ùˆ عشق‌های ناÙرجام را پروراندن Ùˆ بر مبنای آن‌ها زندگی‌ی نابخردانه‌ای را گذراندن Ùˆ ده‌ها Øادثه‌ی دیگر بر این Ù…Øور، دست‌کم بیش از چند دهه‌ است Ú©Ù‡ مسئله Ùˆ معضل شهروند ایرانی به‌ویژه روشنÙکران، متÙکران Ùˆ نویسندگان ایران است. آثار داستانی Ùˆ ناداستانی‌ی بسیاری نیز در این زمینه منتشر شده است Ùˆ به‌کوشش چند Ù†Ùری، روایت‌های مستند Ùˆ گزارش‌های عینی بسیاری از این وقایع هر روز در دست‌رس خواننده قرار می‌گیرد. اما تأثیری Ú©Ù‡ "Ùراز مسند خورشید" بر ذهن Ùˆ روان خواننده می‌گذارد، به‌مراتب بسیار قابل تعمق‌تر است. چرا Ú©Ù‡ آثار گزارشی Ùˆ مستند، از آن‌جا Ú©Ù‡ متکی به‌اسناد هستند خواه ناخواه در Ùاصله‌ای از خواننده می‌ایستند Ú©Ù‡ امکان هم ذات‌پنداری Ùˆ رسیدن به‌Øس مشترک را از آنان می‌گیرد.
روایت‌های داستانی از گونه‌ی "Ùراز مسند خورشید" پیش از آن Ú©Ù‡ ادعای تاریخ‌نگاری یا ثبت وقایع روزمره را داشته باشند Ùˆ بخواهند به‌خواننده گزارشی از "آن‌چه بر ما رÙت" ارائه دهند، با Ø¢Ùرینش آن "متنی" Ú©Ù‡ مشترک است میان نویسنده Ùˆ خواننده، آن Øادثه‌ای را ایجاد می‌کنند Ú©Ù‡ هر جوینده‌ی آزادی به‌دنبال آن است: عشق جای کینه را می‌گیرد، آزادی مسند استبداد را Ù…ØÙˆ می‌کند، جست Ùˆ جو مسیر تعقیب Ùˆ گریز را تغییر می‌دهد. اتÙاقی Ú©Ù‡ موÙقیت متن را مدیون شگرد درونی آن می‌کند Ùˆ نه Ù…Øتوا Ùˆ نهایت ساختار واقع‌گرایانه‌ی آن.
سلیم راوی داستان در آرزوی نقاشی کردن است Ùˆ به‌دلیل Ùعالیت‌های سیاسی‌اش زندانی Ùˆ شکنجه شده شده Ùˆ اکنون سال‌ها است در هلند زندگی می‌کند. او Ú©Ù‡ پنج سالی را با مهری زندگی کرده است Ùˆ دوره‌ای را با پاتریشیا، هنوز در جست Ùˆ جوی Ù…Ùری است Ú©Ù‡ بتواند او را به‌یک ‌زندگی بی‌آلایش، به‌عشق Ùˆ رهایی از کابوس‌های شبانه‌اش برساند. در جست Ùˆ جوی ناآگاهانه‌ی این زندگی‌ی خالی از عشق Ùˆ مملو از تمناهای درونی، از سویی هر شیی یا موجود جان‌داری مونس او می‌شود Ùˆ از سویی مخل آسایشش. عناصر پیرامونی مونس او می‌شوند چرا Ú©Ù‡ خالی‌ از گذشته‌ای هستند Ú©Ù‡ می‌توانند بانی‌ی دل‌نگرانی‌های او شوند. مخل آسایشش می‌گردند چرا Ú©Ù‡ نمی‌توانند تنهایی‌ی درونی‌ی او را پر کنند. این آزمون Ùˆ تجربه‌ی رابطه‌های یک طرÙÙ‡ سرانجام او را به‌درگیری با خویشتن Ùˆ متعترض به‌موقعیت خود می‌کشانند. همان‌قدر Ú©Ù‡ اشیای خانه‌ی Ú©ÙˆÚ†Ú©Ø´ توانسته‌اند ساعت‌هایی از زندگی‌ی او را معنا Ùˆ Ù…Ùهوم ببخشند، به‌دلیل ایستایی Ùˆ ناهمراه بودن در شرایط نابه‌سامان آزار دهنده می‌شوند. میز، دست‌گیره‌ی در، گلدان‌های در بالکن Ú©ÙˆÚ†Ú©ØŒ سه درخت روبه‌پنجره Ùˆ Øتا لباس‌های زیر خانه، از آن‌جا Ú©Ù‡ در نهایت نمی‌توانند تنهایی ژر٠سلیم را پر کنند، امکان رابطه‌ی دیگری را پیش روی او می‌گذارند. در واقع رابطه‌ی دوستی با اشیا به‌رابطه‌ی دشمنی با آن‌ها می‌انجامد. مهم Øضور آن ها است Ùˆ پر کردن تنهایی‌ی کسالت‌بار راوی.
به‌زبان دیگر آن‌چه Ú©Ù‡ برای راوی یا سلیم بیش از همه مهم است Øضور دیگری است. Øضور سازنده Ùˆ در عین Øال Ùرار آن دیگری Ú©Ù‡ بتواند کامل کننده‌ی او باشد یا دست‌کم تنهایی‌ی کسالت‌بارش را بکشد. از همین‌رو کبوتر پاپری خیلی سریع جای‌گزین اشیای اطرا٠می‌شود. چرا Ú©Ù‡ از نگاه راوی ارتباط با آن – دست‌کم به‌دلیل روان زنانه‌اش – زنده‌تر از اشیا، گیاه‌ها یا دیگران است Ùˆ می‌تواند استعاره‌ای از آن وجود رها Ùˆ آزادی باشد Ú©Ù‡ درون پر تلاتم سلیم در انتظار آن است Ùˆ نهایت با Øضور ناگهانی‌ی سارک نمود می‌یابد.
ارتباط راوی با شخصیت‌های رمان – به‌استثنای سارک – از Øوزه Ùˆ Ù…Øدوده‌ی واقعیت بیرونی Ùراتر نمی‌رود. هیچ کدام Øس درونی‌ی سلیم را اغنا نمی‌کنند. ارتباط‌ها با وجود لایه‌های انسانی‌اشان، بیش‌تر تعقلی/ سیاسیند تا انسانی/ اجتماعی. راوی با همه‌ی جنم‌های انسانی‌اش Ùˆ اØساس Ú©Ù…Ú© به‌دیگری، خشنود از بودن با دیگران نیست. به‌دلیل نیاز درونی ابتدا Øضور آنان را می‌پذیرد، اما هر بار چیزی مثل سرخوردگی از نقاشی Ú©Ù‡ توسط معلم مدرسه اتÙاق می‌اÙتد، او را آزار می‌دهد. دیر یا زود اØساس نیاز به‌تنهایی، همان تنهایی‌ی آزار دهنده اما کنجکاوانه Ùˆ در انتظار، او را از دیگران باز می‌دارد. چرا Ú©Ù‡ Øضور آنان هم چون Øضور عناصر Ù…Øیط زندگی‌اش بیش از آن Ú©Ù‡ او را از تنهایی برهانند، به‌تنهایی‌ی درونی‌ی خود بیش‌تر آگاه می‌گردانند. در واقع مسئله‌ی درونی‌ی داستان ناهمگونی‌ی اØساس Ùˆ وظیÙÙ‡ Ùˆ تلاش در راه ارتباط مشترک میان این دو، Ù…Øور اصلی‌ی متن است. آن‌چه Ú©Ù‡ در دقت راوی از روایت اشیا نمود می‌یابد، اصل جای‌گرینی است. همه چیز در اراده‌ی آگاهانه یا ناآگاهانه‌ی راوی Ø´Ú©Ù„ می‌گیرد مگر تکامل وجودی‌ی خود او. هستی‌ی او در گرو آن تمنایی است Ú©Ù‡ هیچ کدام از شخصیت‌ها Ùˆ وسایل پیرامونی‌اش توانایی‌ی Ø´Ú©Ù„ بخشیدن به‌آن را ندارند. به‌جای کبوتر پاپری، قناری‌ها می‌آیند، به‌جای سه درخت بریده شده‌ی در چشم‌انداز، درختی بر بوم نقاشی با پرنده‌ای (طوطی) به‌همان هیأت می‌نشیند، به‌جای مهدی ممکن است شاهرخ بنشیند، به‌جای هر Ùرد مشکوکی چون اسدی ممکن است سهرابی بنشیند Ùˆ به‌جای هر Ùرد تØت تعقیبی چون اÙشین، شیده، اما آن خلائیی را Ú©Ù‡ مهری خالی گذاشته است، پاتریشیا از پسش برنیامده است، Ú©Ù‡ می‌تواند پر کند؟ این چرایی‌ی روایت راوی از سرنوشتی است Ú©Ù‡ در اکنون بخش نخست داستان بر او Øاکم است Ùˆ در جست Ùˆ سوی سامان بخشیدن به‌آن گاه گذشته را می‌کاود، گاه Øال را. گاه درگیر با جهان Ú©ÙˆÚ†Ú© پیرامون خود می‌شود Ùˆ گاه مغروق همه‌ی آن بودن‌ها Ùˆ نبودن‌ها. کنکاشی Ú©Ù‡ تا Ø´Ú©Ù„ نگرÙتن سارک Ùˆ به‌دست نیامدن آرامش درون راوی، هیچ مأمن سکون Ùˆ آرامش مگر گورستان برای او نمی‌گذارد.
در واقع نسیم خاکسار ورطه‌ی هولناکی از موقعیت راوی یا سلیم یا انسان تبعیدی، انسان رانده شده از بهشت خویشتن را چنان می‌نمایاند Ú©Ù‡ تنها با تجربه‌ی از این گونه داشتن Ùˆ آن را درونی‌ی خود کردن چنین ‌آÙریده می‌شود Ùˆ خود را می‌باوراند. از همین‌رو نیز زمانی Ú©Ù‡ سلیم درمی‌یابد مارک نیز در همان موقعیتی درÙتاده است Ú©Ù‡ خود، او را به‌گورستان دعوت می‌کند Ùˆ یقین دارد آرامش از دست رÙته‌اش را بازمی‌یابد. انگاری تو گویی انسان بی‌عشق، انسان بی‌مونس، انسان وامانده از Øیات بومی‌ی خود، جدا از کار Ùˆ زندگی Ùˆ شادی Ùˆ نهایت زیست گذشته‌ی خود، در اکنونش مرده‌ای بیش نیست Ùˆ هیچ مأمنیش امن‌تر از گورستان نخواهد بود.
نهایت این Ú©Ù‡ شخصیت سلیم مجموعه‌ای است از یک شخصیت آرمانی Ú©Ù‡ موقعیت خود را در گرو موقعیت دیگران می‌خواهد Ùˆ موقعیت دیگران را منÙÚ© از موقعیت خود نمی‌داند. انسان مسؤلی Ú©Ù‡ هم معتقد به‌زندگی‌ی شخصی Ùˆ درونی‌ی خود است Ùˆ برای خلوت خود ارزش ویژه‌ای قایل است Ùˆ هم نمی‌تواند نابه‌سامانی‌های اØتماعی یا موقعیت نابه‌هنگام دیگری را نادیده بگیرد.
از همین‌رو چرایی‌ی داستان Øول موقعیت سلیم Ùˆ از دید او روایت می‌شود. چرا Ú©Ù‡ هیج کدام از شخصیت‌های دیگر چند بعدی یا چند وجهی نیستند Ùˆ قابلیت Ù…Øور شدن را ندارند. همه انسان‌هایی هستند ساده Ùˆ یک بعدی Ú©Ù‡ به‌زغم داشتن زندگی‌ی سیاسی یا هنری معضل ویژه‌ای ندارند. به‌دنبال تعری٠از خود یا هستی‌شناختی‌ی خود نیستند. به‌روایت دیگر، شخصیت‌های Øول شخصیت راوی، هر کدام، Øتا مارک Ú©Ù‡ هلندی است آینه یا وجهی از شخصیت‌های گذشته‌ی راوی یا سلیم هستند. شخصیت‌هایی Ú©Ù‡ اگر سلیم یکی از آنان بود، Ùارغ از تمام دغدغه‌هایی می‌شد Ú©Ù‡ در اکنون خود با آن‌ها درگیر است:
مهدی Ú©Ù‡ یک Ùعال سیاسی‌ی در تبعید است، اکنون با میترا زندگی می‌کند Ùˆ ضمن تعمیر اتومبیل این Ùˆ آن Ùˆ امرار معاش، پیوند میان گذشته Ùˆ Øال Ùˆ Øتا آینده‌اش، چیزی نیست مگر خاطرات Ùˆ خطرات گذشته. از نگاه او هر چیز می‌تواند جای‌گزین چیز دیگری باشد Ùˆ زندگی هیچ نیست مگر مجموعه‌ای از روایت‌های جدی Ùˆ شوخی. در واقع مهدی آن چهره‌ی از دست داده‌ی راوی است. انسانی رها از هزارتوهای درونی‌ی آدمی Ú©Ù‡ نمی‌خواهد Ùˆ نمی‌تواند با داشتن شخصیتی یک بÙعدی زنده Ùˆ دل‌شاد باشد.
شخصیت توأمان شاهرخ Ùˆ شیده، در مرتبه‌ی سوم از شخصیت‌های داستان ایستاده‌اند. این دو زوجی هستند اهل نمایش Ú©Ù‡ با آگاهی‌های نسبی از Ùرهنگ Ùˆ هنر. همه‌ی هم Ùˆ غم آن دو دست یاÙتن به‌موقعیتی است تا بتوانند خود را از مهلکه‌ی Ùقر Ùˆ ناشناس ماندن برهانند. از همین‌رو از همان آغاز شیده Ú©Ù‡ زبان انگلیسی می‌داند، در کنار شاهرخ مصاØبه‌های تلویزیونی پر چاشنی در باره‌ی جمهوری اسلامی می‌کند Ùˆ خیلی زود هر دو چهره‌های شناخته شده می‌شوند. بعد هم به‌کمک سلیم، شاهرخ امکان اجرای نمایشی برای بچه‌ها می‌یابد Ùˆ شیده در گالری‌ی سونیا دوران کارآموزی‌اش را می‌گذراند. در واقع شاهرخ Ùˆ شیده بیش از آن Ú©Ù‡ شخصیت‌های سیاسی باشند یا دیدگاه‌های سیاسی‌اشان ناگزیر به‌مهاجرتشان کرده باشد، به‌دلیل تنگناها یا Ù…Øدودیت در Øوزه‌ی Ùعالیتشان مهاجرت را برگزیده‌اند. به‌روایت دیگر، این دو نشانه‌ای از خیل کسانی‌اند Ú©Ù‡ بیش از آن Ú©Ù‡ مداÙع "آزادی" باشند، خواستار آزادی‌ی عمل خویشند. در جست Ùˆ جوی امکانی برای ارائه‌ی خود Ùارغ از چگونگی‌ی موقعیت دیگران. به‌نظر می‌رسد اگر شخصیت سلیم تنها دارای این بعد بود، اکنون به‌خواسته‌هایش رسیده بود Ùˆ درگیر شخصیت درونی Ùˆ پنهان خود نمی‌گشت. با همان موقعیت نسبی‌اش در کتاب‌خانه یا زندگی با پاتریشیا آرام می‌گرÙت Ùˆ "راه" خود را می‌رÙت Ùˆ "آش" خود را می‌خورد.
شخصیت سهرابی Ú©Ù‡ به‌موازات شخصیت اسدی پیش می‌رود Ùˆ با Øضور خود موقعیت او را کم‌رنگ می‌کند، می‌تواند وجه دیگری از سلیم باشد. آدمی Ú©Ù‡ خالی از هر گونه Ø´Ú© Ùˆ دل‌بستگی، پر کننده‌ی Ùضاهای خالی‌ی جامعه یا زندگی‌های ساده Ùˆ سطØÛŒ است. سهرابی Ú©Ù‡ چهارمین شخصیت داستان از نظر اهمیت است، می‌تواند آن وجه از سلیم باشد Ú©Ù‡ از بد Øادثه به‌موقعیت تعقیب Ùˆ گریز دچار شده‌اند Ùˆ نه با اراده یا انتخاب، چنان Ú©Ù‡ سلیم یا مهدی.
پنجمین شخصیت Øضوری‌ی داستان را جمشید می‌سازد. انسانی به‌تمامی رها شده از تمام بارقه‌های هستی Ú©Ù‡ در هستی‌ی خود سرگردان است Ùˆ هم‌چون شخصیت‌های دیگر نمادی است عینی Ùˆ ذهنی از هزاران ایرانی‌ی مهاجر Ú©Ù‡ ناخواسته کردارهای ناپسند می‌یابند Ùˆ شکار عوامل مزدور می‌شوند.
"Ùراز مسند خورشید" با Øضور این شخصیت‌ها Ú©Ù‡ به‌دلیل خصلت‌هایشان بیش‌تر هویتی قشری دارند تا آدم‌هایی با ویژگی‌های مستقل Ùˆ بارز، Ùˆ Øوداثی نه چندان مهم Ùˆ ژر٠تا Ùصل هشتم بر همین سیاق پیش می‌رود Ùˆ از آن‌جا Ú©Ù‡ Øتا شگرد درونی‌ی داستان دیگر توانایی‌ی کشش Ùˆ تداوم را ندارد Ùˆ ممکن است خواننده آن را رها کند، نویسنده موقعیت آرمانی Ùˆ جست Ùˆ جوی پنهان راوی را آشکار می‌کند.
زمانی Ú©Ù‡ هیچ عنصری اعم از عینی یا ذهنی، اجتماعی یا سیاسی، زنده یا مرده، بی‌جان یا جان‌دار نمی‌تواند مونس Ùˆ همراه راوی Ùˆ در نتیجه، مونس Ùˆ همراه خواننده باشد Ùˆ همه چیز در تکرار خود باز تکرار Ø¢Ùرین می‌شود، شخصیت مستقل سارک در قلعه‌ای تاریخی Ùˆ در یک روز بهاری Øضور می‌یابد تا هم تداوم زندگی‌ی راوی Ùˆ آرمان پنهان او را ممکن گرداند Ùˆ هم تداوم کشش داستان Ùˆ کنجکاوی‌ی خواننده را.
در واقع "Ùراز مسند خورشید" از این منظر دو بخش می‌شود. نخست به‌این دلیل Ú©Ù‡ زبان راوی تغییر می‌کند. Ù„ØÙ† واگویی‌ی راوی خطابی می‌شود Ùˆ بیش‌تر Øال Ùˆ هوای یک اثر "رمانتیک" را می‌یابد تا Ù„ØÙ† واقع‌گرایانه‌ی Ù‡Ùت Ùصل پیش را:
"اگر روی بالکن خانه من می‌ایستادی، سمت چپ، پای اولین درخت از سه درختی که تازه با آنها اخت شده بودم و به‌ردی٠آنسوی خیابان قد کشیده بودند، ابتدای باریکه راهی را می‌دیدی. این باریکه راه در ادامه خود به باریکه راه دیگری می‌خورد و در انتها به‌جاده‌ای جنگلی وصل می‌شد، نزدیک به‌خانه‌ام."
ص 154
دوم به دلیل تغییر Ù…Øور اصلی داستان. از Ùصل هشتم تا دوازدهم Ú©Ù‡ کم‌تر از یک چهارم Ú©Ù„ داستان را دربرمی‌گیرد، هم Øول رابطه‌ی سلیم Ùˆ سارک دور می‌زند، هم به‌تکامل شخصیت سلیم می‌انجامد Ùˆ سبب می‌شود بتواند سرانجام بر گذشته‌ی سرکوÙت شده‌ی خود Ùائق آید (سرانجام تابلوی دل‌خواهش را می‌کشد) Ùˆ هم این Ú©Ù‡ تمام شخصیت‌های دیگر، تعلیق Øضور خود را در ارتباط با وقایع گذشته از دست می‌دهند Ùˆ یکی بعد از دیگری به‌سرانجام سرنوشت داستانی‌ی خود می‌رسند.
نهایت این Ú©Ù‡ اگر تعلیق سه چهارم داستان "Ùراز مسند خورشید" به‌کمک شگرد شطرنجی‌ی نویسنده پیش می‌رود، یک چهارم آخر بیش‌تر به‌کمک تعلیق عاشقانه تداوم می‌یابد. چرا Ú©Ù‡ سارک، از همان Øضور نخستینش، آن "من" تکامل یاÙته‌ای است Ú©Ù‡ راوی یا سلیم در جست Ùˆ جوی آن خود را به‌آب Ùˆ آتش زده است. به‌زبان دیگر، سارک ترکیب آن جنم ایرانی‌ی مهری است Ú©Ù‡ سلیم پنج سال با او زندگی می‌کند Ùˆ آن جنم اروپایی یا هلندی‌ی پاتریشیا است Ú©Ù‡ پناهگاه تنهایی‌های سلیم در غربت Ùˆ بی‌کسی‌ی او بوده است. این شگرد نویسنده/ راوی از همان برخورد نخست آشکار Ùˆ برجسته می‌شود:
"رÙتم پشت بار Ùˆ برای او قهوه با شیر Ùˆ برای خودم آبجو گرÙتم Ùˆ برگشتم سر میز. ضمن نشستن دستم را بردم جلو Ùˆ Ú¯Ùتم: سلیم.
دستش را دراز کرد Ùˆ با خنده Ú¯Ùت: ژان مورو.
- چی؟ ژان مورو؟ واقعا؟"
Ù…ØÚ©Ù… Ú¯Ùت: آره.
دستهایم را به‌نشانه‌ تسلیم بردم بالا: قبول.
- شوخی می‌کنم. اسمم سارک است."
ص 162
در چهل صÙØه‌ی بازمانده‌ی داستان اگر Ú†Ù‡ شگرد شطرنجی‌ی داستان رنگ می‌بازد Ùˆ نسیم خاکسار با همه‌ی دقت Ùˆ هوشیاری‌اش، ظراÙت‌های داستانی‌اش، چون برخورد با اشیای خانه یا ارتباط با عناصر پیرامونی را تا Øدود زیادی از دست می‌دهد Ùˆ غاÙÙ„ از بهره بردن از عناصری می‌شود Ú©Ù‡ چون سربازهای بازی‌ی شطرنج Ù‡Ùت Ùصل از "Ùراز مسند خورشید" را با موÙقیت پیش می‌برند، اما Øضور سارک Ùˆ ساخت نطÙه‌های یک رابطه‌ی عاشقانه‌، چون مهره‌های پر تØرک دیگر، خواننده را به‌راØتی تا پایان داستان بلند خود همراه می‌کند Ùˆ به‌زعم من اثری ساده، خواندنی با ساختاری کلاسیک Ùˆ شگردی شطرنجی برجای می‌گذارد.
در یک بازی شطرنج نه تنها همه‌ی مهره‌ها مشخصند Ú©Ù‡ Ù…Øدوده‌ی بازی Ùˆ نوع Øرکت‌ها Ùˆ نهایت چگونگی‌ی کیش Ùˆ مات کردن شاه برای هر شطرنج بازی امری روشن است. با وجود این باز با آغاز هر بازی نه تنها Øس تعلیق یا هول Ùˆ ولای برد Ùˆ باخت بر هر بازی‌کنی غلبه می‌یابد Ú©Ù‡ تماشاگر آگاه به‌بازی‌ی شطرنج را نیز Ù…Øاط خود می‌کند. اتÙاقی Ú©Ù‡ در "Ùراز مسند خورشید" می‌اÙتد Ú©Ù… Ùˆ بیش به‌همین بازی‌ی شطرنج می‌ماند. هم شخصیت‌ها چون مهره‌ها آشنایند، هم Ù…Øدوده‌ی بازی معین است Ùˆ هم امکان Øرکت‌ها. اما توانایی‌ی خاکسار Ùˆ هوشیاری‌ی او بر آن‌چه در ذهن دارد، برای رسیدن به‌برد، به‌او هم چون یک شطرنج‌باز ماهر می‌آموزد Ú©Ù‡ Ú©ÛŒ Ùˆ چگونه به‌سراغ مهره‌هایش برود. چرخش‌های آرام راوی Ùˆ برخوردهای به‌موقع Ùˆ به‌اندازه ماندن در کنار هر شخصیت، رمز موÙقیت یا شگرد غالب نسیم خاکسار در خواندنی کردن داستانش است. شگردی Ú©Ù‡ امکان بهره بردن ماهرانه از مهره‌های سوخته یا شخصیت‌های مرده را پیش روی خواننده می‌گذارد.
تکلمه:
اگر Ú†Ù‡ نوع یا Ø´Ú©Ù„ بیرونی‌ی یک اثر مهم نیست Ùˆ خواننده Ùارغ از داستان یا رمان بودن اثری را می‌خواند، اما از آن‌جا Ú©Ù‡ بر روی جلد کتاب Ùˆ شناسنامه‌ی آن "رمان" نوشته شده است Ùˆ من در این یادداشت مدام از آن به‌نام "داستان" یاد کردم، ناگزیر به‌این توضیØÙ… Ú©Ù‡ چرا "Ùراز مسند خورشید" یک داستان بلند موÙÙ‚ Ùˆ خواندنی است Ùˆ نه یک رمان.
داستان بلند با یک یا چند واقعه‌ی Ù¾ÛŒ در Ù¾ÛŒ یا با کانون‌های متداوم Ø´Ú©Ù„ می‌گیرد Ùˆ به‌طور معمول تک صدایی است. چنان Ú©Ù‡ یک داستان کوتاه با یک کانون Ùˆ یک صدا. در صورتی Ú©Ù‡ در تعری٠اکنونی‌ی رمان، Ú©Ù‡ به‌نظر تعریÙÛŒ قابل قبول در تÙکیک ریخت آثار از یک دیگر است، یک رمان به‌اثری Ú¯Ùته می‌شود Ú©Ù‡ هم زمان با چند کانون آغاز می‌شود Ùˆ به‌صورت موازی Ùˆ قرینه Ùˆ ... تداوم می‌یابند Ùˆ نهایت اثر را در تلاقی‌ی چند نقطه به‌آن نتیجه‌ای می‌رسانند Ú©Ù‡ نیت متن یا نویسنده است Ùˆ اثر را چند صدایی می‌کند.
بر اساس این تعریÙØŒ دیگر Øجم داستان چون گذشته ملاک شناخت نوع اثر نیست. ممکن است اثری چون "بو٠کور" صادق هدایت یا "مالون می‌میمرد" ساموئل بکت، یا "پدرو پارامو" خوان رولÙÙˆ Ùˆ صد‌ها اثر Ú©Ù… Øجم دیگری به‌دلیل کانون‌های متعدد رمان باشند، Ùˆ آثاری چون "جن‌نامه" هوشنگ گلشیری Ùˆ هزاران اثر پر Øجم دیگری داستان بلند.
بدیهی است بسیاری از آثار به‌دلیل خواستگاه داستانی‌شان، روایتی خطی از یک واقعه، به‌ویژه واقعه‌ی عینی از یک مقطع تاریخی‌ی مشخص امکان یاÙتن ریخت رمانی را نمی‌یابند یا به‌دلیل خاستگاه داستانی‌اشان، روایتی چند جانبه از چند واقعه، به‌ویژه واقعه‌ی عینی Ùˆ ذهنی از چند مقطع تاریخی مشخص Ùˆ نامشخص امکان ریخت داستان بلند را از دست می‌دهند. چرا Ú©Ù‡ آن تعری٠Ùرسوده‌ی ظر٠و مظرو٠یا Ùرم Ùˆ Ù…Øتوا هم‌چنان به‌قوت خود باقی است Ùˆ نمی‌توان از آن عدول کرد. اما آثاری هم هستند Ú©Ù‡ به‌دلیل همان خاستگاه داستانی‌اشان، اگر نویسنده خواسته باشد، قابلیت یاÙتن ریخت رمانی را دارند. چنان Ú©Ù‡ اگر نسیم خاکسار می‌خواست، Ú©Ù‡ تمام جوانب داستان "Ùراز مسند خورشید" Øاکی از عدم خواست نویسنده است Ùˆ نه ناتوانایی‌ی او، می‌توانست داستانش را از نظر Ø´Ú©Ù„ با آغازی توأمان از سرنوشت راوی در ارتباط با اسدی یا تعقیب Ùˆ گریز یک Øادثه از گذشته Ùˆ Øال بنویسد Ùˆ سرنوشت سلیم در ارتباط با سارک یا تعقیب Ùˆ گریز یک Øادثه در Øال Ùˆ آینده، Ùˆ از نظر درون‌مایه بیش‌تر شخصیت‌هایی مستقل بیاÙریند تا مکمل هم. یا سرنوشت هر شخصیت را به‌عهده‌ی همان شخصیت بگذارد Ùˆ از زبان همان شخصیت بیان کند یا با صدها گونه‌ی دیگر روایت. چرا Ú©Ù‡ این گونه ساختار صریØ‌تر شخصیت‌ها را به درون‌گرایی Ùˆ استقلال می‌رساند Ùˆ به‌کالبد اثر راØت‌تر ساختار چند کانونی یا چند صدایی می‌دهد.
از این‌رو ناگزیر به‌این اشاره شده‌ام Ú©Ù‡ به‌راØتی بتوانم بنویسم "Ùراز مسند خورشید" از نظر شگرد روایت Ùˆ ساختار داستانی، می‌تواند یکی از آثار آموزشی برای هر علاقه‌مندی باشد Ú©Ù‡ تصمیم به‌نوشتن داستان بلند ساده اما موÙÙ‚ دارد Ùˆ شیوه یا گونه‌ی آثار واقع‌گرایانه‌ی کلاسیک را دوست می‌دارد. نمونه‌ای Ú©Ù‡ در ادبیات داستانی‌ی ایران نه بی‌نظیر Ú©Ù‡ کم‌یاب است.
استاوانگر، مارس 2007
با مهره‌های سوخته، چونان شطرنج ‌بازی ماهر
Ùراز مسند خورشید )رمان)
نسیم خاکسار
کتاب چشم‌انداز، پاریس، ۱۳۸۵
پنجشنبه Û±Û¶ Ùروردين Û±Û³Û¸Û¶ - Ûµ آوريل Û²Û°Û°Û·
"Ùراز مسند خورشید" داستان بلندی است نوشته‌ی نسیم خاکسار، در دو بخش درونی، 12 Ùصل بیرونی Ùˆ 219 صÙØه، در قطع رقعی، با Øلدی دو رنگ Ùˆ چاپ Ùˆ صØاÙی‌ی تمیز، ØروÙÛŒ معقول، بی‌غلط Ùˆ مهم‌تر از همه با روایتی شکیل Ùˆ منسجم از Øادثه‌ای آشنا، Ú©Ù‡ به‌تازگی کتاب چشم‌انداز آن را منتشر کرده است.
داستان برش ساده اما شکیلی است از زندگی‌ی بیرونی‌ی چند مهاجر ایرانی در هلند بر Ù…Øور زندگی‌ی درونی‌ی یک تبعیدی Ú©Ù‡ از دید اول شخص Ù…Ùرد، سلیم بیداری روایت می‌شود Ùˆ به‌همان سادگی‌ی جمله‌ی نخست، خواننده را آرام آرام در بازی‌ی از پیش آغاز شده‌اش سهیم می‌کند Ùˆ با خود همراه می‌گرداند:
"بازی را اولین بار میز توی اتاقم یادم داد، شاید هم زیرپوش‌های کتانی‌ام یا دستگیره‌ در آشپزخانه."
ص 7
از آن‌جا Ú©Ù‡ شخصیت‌های داستان، اعم از اصلی Ùˆ Ùرعی قرار نیست در واقعیت رمان ساخته شوند Ùˆ بر مبنای واقعیت بیرونی شناخته می‌شوند تا اثر از ساختار واÙع‌گرایانه‌اش دور نگردد، اشیا Ùˆ Øیوان‌ها با ظراÙت Ùضای رمان را می‌سازند تا با شگرد آشنازدانه امکان هم‌ذات‌پنداری با خواننده به‌تر مهیا شود. در واقع آن‌چه Ú©Ù‡ اثر را می‌سازد، بیش از آن Ú©Ù‡ Øوادث آشنا یا کابوس‌های تعقیب Ùˆ گریز Ùˆ نهایت تعلیق سرانجام شخصیت‌ها باشد، چگونگی‌ی ارتباط راوی Ùˆ انس او با عناصر پیرامون او است. چرا Ú©Ù‡ روایت از برخورد با شکنجه‌گری به‌نام اسدی یا Ø´Ú© در نوع Ùعالیت پناهنده‌ای چون سهرابی، از نگاه نویسنده نیز به‌همان اندازه کهنه Ùˆ Ùرسوده است Ú©Ù‡ چگونگی رهایی از مشکلات پناهندگی‌ی شاهرخ Ùˆ شیده Ùˆ دست یاÙتن به‌کار دل‌خواهشان، نمایش.
در واقع آن‌چه داستان را از مهلکه‌ی یک روایت ساده Ùˆ تکراری رهایی می‌بخشد، همان بØØ« آشنا Ùˆ کهنه نشدنی‌ی شگرد نویسنده Ùˆ ساختار (Ùˆ در موارد دیگر ساختارشکنی‌) اثر است Ú©Ù‡ بیش از نیم قرن است هم توجه‌ی ناآگاهانه‌ی نویسندگان را برانگیخته است Ùˆ هم توجه‌ی آگاهانه‌ی منتقدان را. چرا Ú©Ù‡ دست یاÙتن به‌یک ساختار شکیل، Ùˆ در مورد "Ùراز مسند خورشید" ارائه‌ی یک روایت واقع‌گرایانه‌ی کلاسیک، Ùˆ دست یاÙتن به‌شگردی Ú©Ù‡ بتواند Ùراتر از رابطه‌های ملموس، تکراری Ùˆ انعطاÙ‌ناپذیر شخصیت‌های واقع‌گرایانه، اثر را پیش ببرد Ùˆ با خواننده همراه شود، بیش از Ù…Øتوا نقش تعیین کننده در Øیات‌بخشی‌ی داستان Ùˆ رمان دارد.
توجه به‌اشیای پیرامونی Ùˆ به‌یاری آن‌ها Ùضای داستان را ساختن اگر Ú†Ù‡ امر نویی نیست، اما هر گاه نویسنده‌ای توانسته باشد با ظراÙت آن را درونی‌ی رمان کند یا شخصیت مستقل یا مکملی از آن‌ها بیاÙریند، توانسته است متن خود را از ورطه‌ی گزارش یا یک روایت ساده از Øوادث بیرونی نجات بخشد. همان‌گونه Ú©Ù‡ هر اثر موÙÙ‚ÛŒ روایت خود را از طریق شگرد نویسنده‌اش ویژگی می‌بخشد، شگرد خاکسار نیز به‌ناگزیر دیدگاه Ùˆ برخوردی دیگر را می‌طلبد.
نگاه موشکاÙانه به‌اشیا یا ساخت شخصیت‌ها از طریق ثبت اجزای Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ در کنار هم قرار دادن آن‌ها نه شگرد تازه‌ای است Ùˆ نه شگردی Ùرسوده. چرا Ú©Ù‡ از شگردهای بارز Ùˆ Ù…Ø·Ø±Ø Ø±Ù…Ø§Ù†â€ŒÙ‡Ø§ÛŒ کلاسیک زولایی است Ùˆ از عناصر اصلی‌ی ساختار رمان‌های نو رب‌گریه‌ای، Ú©Ù‡ خاکسار نیز می‌کوشد چون صدها نویسنده Ú©Ù‡ به‌گونه‌های خاص خود از آن بهره برده‌اند Ùˆ به‌مدد آن توانسته‌اند اثر خود را پذیرÙتنی Ùˆ ماندگار گردانند، "Ùراز مسند خورشید" را ساختار شکیلی بدهد. این شیوه در ایران نیز سابقه دارد. به‌ویژه Ú©Ù‡ سنت از جز به‌کل رسیدن یا ÙˆØدت در کثرت یکی از شگردهای کلاسیک Ùˆ پر سابقه‌‌ی Ùرهنگ Ùˆ هنر ایران است Ú©Ù‡ به‌طور مشخص هم در صنعت شعر سبک اصÙهانی بارز است هم در کاشیکاری‌ی آن Ùˆ هم در قالی‌باÙی‌ی آن Ùˆ هم در آثار یکی دو تن از نویسندگان آن. به‌زبان دیگر، داستان "Ùراز مسند خورشید" با روی‌کرد آگاهانه‌ی نویسنده‌اش به‌تمام شگردهای ساختار کلاسیک داستان، اثر موÙÙ‚ÛŒ است Ùˆ نه به‌یاری‌ی شگردها Ùˆ ساختارهای مدرن داستان.
در واقع آن‌چه من را برای نوشتن این یادداشت برانگیخت، سربلند بیرون آمدن داستان از همه‌ی این داده‌های آشنا Ùˆ تا Øدودی کهنه است. در داستان بلند "Ùراز مسند خورشید" خواننده‌ی تا Øدودی آشنا با جهان پیرامون خود Ùˆ به‌ویژه شناخت موقعیت مهاجران ایرانی با هیچ عنصر ناآشنا یا نویی در داستان برخورد نمی‌کند. Øتا Øوادث آن، اعم از چگونگی‌ی ملاقات‌ها، معرÙی‌ی شخصیت‌ها یا تعلیق ویژه‌ای از نوع آن Ú©Ù‡ سرانجام Ú†Ù‡ خواهد شد، نمی‌تواند داستان را نجات دهد. شخصیت‌ها Ùˆ Øوادث آن‌قدر آشنا Ùˆ ملموسند Ú©Ù‡ نویسنده نیز هرگز تلاشی برای معرÙی‌ی چهره‌های آنان یا ویژگی‌های خاصشان نمی‌کند. چرا Ú©Ù‡ می‌داند هرگونه شگردی از این گونه روایت آن‌چه را واقعیت بر او نویسانده است، از مسیر طبیعی‌ی خود بازمی‌دارد. این آگاهی نویسنده از آن‌رو در اثر آشکار است Ú©Ù‡ به‌شخصیت دل‌خواه خود سارک Ú©Ù‡ می‌رسد، روایت چنان درونی می‌شود Ú©Ù‡ به چهره، هیئت Ùˆ رÙتار او جنم استثنایی می‌بخشد Ùˆ با همین شگرد او را از دیگر شخصیت‌ها مستقل می‌گرداند. به‌روایت دیگر شگرد داستان در هر دو بخش، هم در بخش نخست Ú©Ù‡ روایت به‌تمامی بیرونی است Ùˆ هم در بخش دوم Ú©Ù‡ روایت بیش‌تر درونی است، یکی از مهم‌ترین عناصر ساختار اثر است.
از همین‌ رو نیز چون Øتا تعلیق داستان از گونه‌ی داستان‌های پلیسی یا جنایی نیست، چگونگی‌ی همراهی‌ی خواننده با اثر بیش‌تر Øایز اهمیت می‌شود. چرا Ú©Ù‡ نه اسدی‌ Ú©Ù‡ بازجو بوده است Ùˆ اکنون در همان Ù…Øیطی Øضور دارد Ú©Ù‡ زندانی‌های شکنجه شده زندگی می‌کنند، دارای این ویژگی است Ú©Ù‡ بتواند ایجاد تعلیق کند Ùˆ خواننده را به‌دنبال رسوا شدن یا در مقابله با سلیم یا مهدی یا دیگران قرار گرÙتن بکشاند، نه دیگران. کش٠شخصیت سهرابی نیز Ú©Ù‡ آیا مأمور است یا نه، نمی‌تواند اهرم پیش‌برنده‌ی داستانی باشد در بیش از دویست صÙØÙ‡. در واقع هیچ‌کدام از شخصیت‌های داستان دارای این قابلیت نیستند Ú©Ù‡ اثر را پیش ببرند. نه خود راوی یا سلیم، نه مهدی Ú©Ù‡ دوست نزدیک او است، نه شاهرخ Ùˆ شیده، نه سهرابی Ú©Ù‡ Øضوری نابه‌هنگام دارد، نه جمشید Ú©Ù‡ تجسمی از هویت سرگردان انبوهی از مهاجران است Ùˆ نه Øتا اسدی Ú©Ù‡ کابوس ساز خواب‌ها Ùˆ خلوت‌های سلیم است. هیچ‌کدام. چرا Ú©Ù‡ سرنوشت همه‌ی شخصیت‌ها بیش از آن Ú©Ù‡ روایتی مکتوب بیابند، Ú©Ù… Ùˆ بیش برای هر خواننده‌ی تا Øدودی آشنا به‌موقعیت ایران Ùˆ ایرانی آشنا است. به‌ویژه Ú©Ù‡ نویسنده نیز با اشاره به‌چگونگی‌ی کشته شدن شخصیت‌های آشنا Ùˆ مشهوری چون Ùریدون Ùرخ‌زاد Ùˆ شاپور بختیار بر نوع Ùˆ چگونگی‌ی شخصیت‌ها Ùˆ Øوادث داستان خود صØÙ‡ می‌گذارد Ùˆ هر گونه تعلیق اØتمالی از این گونه را از بطن اثر می‌گیرد. با توجه به‌همین نکته‌ها، Ú©Ù‡ آگاهی‌ی نویسنده را در برخورد با متن نشان می‌دهد، این پرسش Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒØ´ÙˆØ¯ Ú©Ù‡ پس Ú†Ù‡ عنصر یا عاملی این داستان نه چندان تازه را پیش می‌برد؟
اگر شخصیت‌‌ها به‌جز سارک، به‌دلیل آشنا Ùˆ ملموس بودنشان Ùاقد کارایی‌ی کشش هستند، اگر Øوادث به‌رغم ÙˆØشتناک Ùˆ تلخ Ùˆ گزنده بودن تهی از جلب Ùˆ جذب خواننده‌اند، اگر قصه به‌معنای متعارÙØ´ØŒ برشی از زندگی‌ی دوره‌ای است Ú©Ù‡ هنوز ادامه دارد Ùˆ Ú©Ù… Ùˆ بیش خواننده با آن درگیر است نمی‌تواند عامل کنجکاوی Ùˆ شناخت خواننده بشود، اگر به‌طور Ú©Ù„ÛŒ Ù…Øتوای داستان به‌دلیل روایت واقع‌گرایانه بودنش از جامعه‌ی مهاجران، نو نیست، اگر روایت به‌جز در یکی دو جا Ú©Ù‡ بازگشت به‌گذشته دارد، خطی است Ùˆ توانایی‌ی تعلیق روایتی را از دست داده است، پس Ú†Ù‡ عنصر یا عاملی داستان 200 صÙØه‌ای "Ùراز مسند خورشید" را پیش می‌برد؟
هد٠من از نوشتن این یادداشت، بیش از آن Ú©Ù‡ در جست Ùˆ جوی تأویل Ùˆ تÙسیر عناصر داستان باشد، دست یاÙتن به‌همین پرسش است.
راوی Ú©Ù‡ به‌مقتضای شرایطش در کتاب‌خانه‌ی شهر شغل چسباندن نام کتاب‌ها را بر عط٠و پشت آن‌ها دارد Ùˆ تنها ارتباط زنده‌ با همکارانش شرط‌‌ بندی روی آخرین خبر است، انسانی است تنها Ùˆ مأنوس با اشیا Ùˆ گیاه‌ها Ùˆ Øیوان‌های اطراÙØ´. از همین‌رو نیز نگاه Ùˆ نوع ارتباطش، سرشار از ویژگی‌های شخصیتی است. از یک سو به‌ضرورت گذشته Ùˆ کابوس‌هایی Ú©Ù‡ او را رها نمی‌کنند، ناگزیر از تماس با اÙرادی است Ú©Ù‡ به‌گونه‌ای می‌توانند با او ارتباط بیرونی داشته باشند Ùˆ از یک سو ناگزیر به‌ساخت Ùضایی است Ú©Ù‡ می‌تواند Øس درونی Ùˆ Ø¢Ùرینش او را زنده Ù†Ú¯Ù‡ دارد. از همین‌رو آن‌چه Ú©Ù‡ امکان ارتباط نخستین شخصیت Ùˆ نزدیک‌ترین به‌راوی را Ø´Ú©Ù„ می‌دهد، کبوتری است Ú©Ù‡ بر ر٠پنجره‌ی خانه‌ی سلیم می‌نشیند. کبوتری Ú©Ù‡ با ویژگی‌ی پاپری بودنش هم مونس تنهایی‌ی راوی است Ùˆ هم بر خلا٠اشیا پیرامون او آزاردهنده نیست Ùˆ هم Ø±ÙˆØ Ù…Ø§Ø¯Ø± مهدی است. مهدی Ú©Ù‡ نزدیک‌ترین Ùˆ قدیمی‌ترین دوست سلیم است.
خواننده‌ی "Ùراز مسند خورشید" اگر غاÙÙ„ از ظراÙت‌های نویسنده، شخصیت‌ها Ùˆ Øوادث را دنبال کند، ممکن است کنش بسیاری از لذت‌های بالقوه‌ی متن را نتواند بالÙعل گرداند. بدیهی است Ú©Ù‡ بخشی از این ظراÙت‌ها به‌خودی خود بنا به‌کارکردی Ú©Ù‡ در متن روایت می‌یابند، در ضمیر ناآگاه خواننده می‌نشینند Ùˆ او را به‌سوی متن درونی‌ی داستان سوق می‌دهند. اما از آن‌جا Ú©Ù‡ نویسنده خواسته است روایت ساده‌ای از موضوع‌های آشنا Ùˆ تا Øدودی Ùرسوده پیش روی خواننده بگذارد Ú©Ù‡ دست‌کم بیش از دو دهه است با آن‌ها از طریق‌های گوناگون برخورد می‌کند، (به‌ویژه اگر بسیار دل‌زده باشد Ú©Ù‡ بعید نیست) ممکن است نتواند آن ارتباط لازم یا آن هم‌ذات‌پنداری‌ی خوش‌یمنی را با اثر به‌دست بیاورد Ú©Ù‡ در ذات روایت نهÙته است.
متنی Ú©Ù‡ در ساختار درونی‌ی خود Ø´Ú©Ù„ می‌گیرد، از سویی همه‌ی گونه‌های نوشتن را Øضور عینی می‌دهد Ùˆ از سویی هر گونه برابری Ùˆ قیاس را منتÙÛŒ می‌گرداند. به‌زبان دیگر با این Ú©Ù‡ بیش از یک قرن از گونه‌ی رمان واقع‌گرایانه گذشته است Ùˆ گونه‌های گوناگون رمان مدرن Ø´Ú©Ù„ Ùˆ گسترش یاÙته است، "Ùراز مسند خورشید" می‌کوشد پاسخ خود را در خود مستØیل گرداند Ùˆ خواننده را با خود همراه Ùˆ هم رای کند Ùˆ بیرون از تعاری٠آشنا Ùˆ شناخته شده Øضور خود را Ùراتر از همه‌ی داده‌های رمان‌شناختی به‌مخاطب بپذیراند.
با توجه به‌این Ú©Ù‡ آن‌چه گونه‌های گوناگون داستان Ùˆ رمان را Ø´Ú©Ù„ می‌دهد Ùˆ ریخت‌های شناخته شده را پیش روی نویسنده Ùˆ منتقد قرار می‌دهد، خاکسار نشان می‌دهد تا Ú†Ù‡ Øد سربلند بیرون آمدن از تکرار مضمون‌های Ùرسوده اما هنوز قابل Ø·Ø±Ø Ù…Ù…Ú©Ù† است. این نوع نوشتن، نوشتن از مضمونی Ùرسوده آن هم به‌گونه‌ی واقع‌گرایانه، بیش از هر گونه برداشتی، جسارت توأم با قابلیت نویسنده را Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒÚ©Ù†Ø¯. جسارتی Ú©Ù‡ بدون اشرا٠کامل داشتن بر شگرد درونی‌ی اثر، امکان موÙقیتش بسیار بعید است.
دیدگاه بسیار آشنایی Ú©Ù‡ Ú©Ù… Ùˆ بیش بر Ù„ÙˆØ Ø¶Ù…ÛŒØ± نسیم خاکسار نقش بسته، این واقعیت است Ú©Ù‡ هیچ مضمونی نو نیست Ùˆ برای نوشتن تنها راه پیروز شدن بر هر مضمونی چگونگی‌ی روایت از آن است. از همین‌رو نیز است Ú©Ù‡ اثر او می‌کوشد هم‌چون آثاری Ú©Ù‡ امکان ماندگاری‌ Ùˆ تأویل‌های گوناگون خود را از درهم تنیدن شگرد Ùˆ Ù…Øتوا می‌گیرند، از چگونگی‌ی شیوه‌ یا شگرد روایت برجسته کند. اتÙاقی Ú©Ù‡ نرم Ùˆ سبک بر بستر اصلی‌ی متن "از مسند خورشید" می‌نشیند Ùˆ تار Ùˆ پود آن را در هم می‌تند.
خاطره‌ی شکنجه، زندان، Ùرار از دام مأموران امنیتی، Ø´Ú© به‌گذشته، Øال Ùˆ Øتا آینده، پرسنده در برابر همه ایستادن Ùˆ هستی‌ی خود را در هر Ù„Øظه Ù…ØÚ© زدن، کشته شدن این دوست Ùˆ به‌سلاخی کشیده شدن آن دیگری، Ùراز Ùˆ Ùرودهای زندگی‌ی در تبعید، کینه Ùˆ عشق‌های ناÙرجام را پروراندن Ùˆ بر مبنای آن‌ها زندگی‌ی نابخردانه‌ای را گذراندن Ùˆ ده‌ها Øادثه‌ی دیگر بر این Ù…Øور، دست‌کم بیش از چند دهه‌ است Ú©Ù‡ مسئله Ùˆ معضل شهروند ایرانی به‌ویژه روشنÙکران، متÙکران Ùˆ نویسندگان ایران است. آثار داستانی Ùˆ ناداستانی‌ی بسیاری نیز در این زمینه منتشر شده است Ùˆ به‌کوشش چند Ù†Ùری، روایت‌های مستند Ùˆ گزارش‌های عینی بسیاری از این وقایع هر روز در دست‌رس خواننده قرار می‌گیرد. اما تأثیری Ú©Ù‡ "Ùراز مسند خورشید" بر ذهن Ùˆ روان خواننده می‌گذارد، به‌مراتب بسیار قابل تعمق‌تر است. چرا Ú©Ù‡ آثار گزارشی Ùˆ مستند، از آن‌جا Ú©Ù‡ متکی به‌اسناد هستند خواه ناخواه در Ùاصله‌ای از خواننده می‌ایستند Ú©Ù‡ امکان هم ذات‌پنداری Ùˆ رسیدن به‌Øس مشترک را از آنان می‌گیرد.
روایت‌های داستانی از گونه‌ی "Ùراز مسند خورشید" پیش از آن Ú©Ù‡ ادعای تاریخ‌نگاری یا ثبت وقایع روزمره را داشته باشند Ùˆ بخواهند به‌خواننده گزارشی از "آن‌چه بر ما رÙت" ارائه دهند، با Ø¢Ùرینش آن "متنی" Ú©Ù‡ مشترک است میان نویسنده Ùˆ خواننده، آن Øادثه‌ای را ایجاد می‌کنند Ú©Ù‡ هر جوینده‌ی آزادی به‌دنبال آن است: عشق جای کینه را می‌گیرد، آزادی مسند استبداد را Ù…ØÙˆ می‌کند، جست Ùˆ جو مسیر تعقیب Ùˆ گریز را تغییر می‌دهد. اتÙاقی Ú©Ù‡ موÙقیت متن را مدیون شگرد درونی آن می‌کند Ùˆ نه Ù…Øتوا Ùˆ نهایت ساختار واقع‌گرایانه‌ی آن.
سلیم راوی داستان در آرزوی نقاشی کردن است Ùˆ به‌دلیل Ùعالیت‌های سیاسی‌اش زندانی Ùˆ شکنجه شده شده Ùˆ اکنون سال‌ها است در هلند زندگی می‌کند. او Ú©Ù‡ پنج سالی را با مهری زندگی کرده است Ùˆ دوره‌ای را با پاتریشیا، هنوز در جست Ùˆ جوی Ù…Ùری است Ú©Ù‡ بتواند او را به‌یک ‌زندگی بی‌آلایش، به‌عشق Ùˆ رهایی از کابوس‌های شبانه‌اش برساند. در جست Ùˆ جوی ناآگاهانه‌ی این زندگی‌ی خالی از عشق Ùˆ مملو از تمناهای درونی، از سویی هر شیی یا موجود جان‌داری مونس او می‌شود Ùˆ از سویی مخل آسایشش. عناصر پیرامونی مونس او می‌شوند چرا Ú©Ù‡ خالی‌ از گذشته‌ای هستند Ú©Ù‡ می‌توانند بانی‌ی دل‌نگرانی‌های او شوند. مخل آسایشش می‌گردند چرا Ú©Ù‡ نمی‌توانند تنهایی‌ی درونی‌ی او را پر کنند. این آزمون Ùˆ تجربه‌ی رابطه‌های یک طرÙÙ‡ سرانجام او را به‌درگیری با خویشتن Ùˆ متعترض به‌موقعیت خود می‌کشانند. همان‌قدر Ú©Ù‡ اشیای خانه‌ی Ú©ÙˆÚ†Ú©Ø´ توانسته‌اند ساعت‌هایی از زندگی‌ی او را معنا Ùˆ Ù…Ùهوم ببخشند، به‌دلیل ایستایی Ùˆ ناهمراه بودن در شرایط نابه‌سامان آزار دهنده می‌شوند. میز، دست‌گیره‌ی در، گلدان‌های در بالکن Ú©ÙˆÚ†Ú©ØŒ سه درخت روبه‌پنجره Ùˆ Øتا لباس‌های زیر خانه، از آن‌جا Ú©Ù‡ در نهایت نمی‌توانند تنهایی ژر٠سلیم را پر کنند، امکان رابطه‌ی دیگری را پیش روی او می‌گذارند. در واقع رابطه‌ی دوستی با اشیا به‌رابطه‌ی دشمنی با آن‌ها می‌انجامد. مهم Øضور آن ها است Ùˆ پر کردن تنهایی‌ی کسالت‌بار راوی.
به‌زبان دیگر آن‌چه Ú©Ù‡ برای راوی یا سلیم بیش از همه مهم است Øضور دیگری است. Øضور سازنده Ùˆ در عین Øال Ùرار آن دیگری Ú©Ù‡ بتواند کامل کننده‌ی او باشد یا دست‌کم تنهایی‌ی کسالت‌بارش را بکشد. از همین‌رو کبوتر پاپری خیلی سریع جای‌گزین اشیای اطرا٠می‌شود. چرا Ú©Ù‡ از نگاه راوی ارتباط با آن – دست‌کم به‌دلیل روان زنانه‌اش – زنده‌تر از اشیا، گیاه‌ها یا دیگران است Ùˆ می‌تواند استعاره‌ای از آن وجود رها Ùˆ آزادی باشد Ú©Ù‡ درون پر تلاتم سلیم در انتظار آن است Ùˆ نهایت با Øضور ناگهانی‌ی سارک نمود می‌یابد.
ارتباط راوی با شخصیت‌های رمان – به‌استثنای سارک – از Øوزه Ùˆ Ù…Øدوده‌ی واقعیت بیرونی Ùراتر نمی‌رود. هیچ کدام Øس درونی‌ی سلیم را اغنا نمی‌کنند. ارتباط‌ها با وجود لایه‌های انسانی‌اشان، بیش‌تر تعقلی/ سیاسیند تا انسانی/ اجتماعی. راوی با همه‌ی جنم‌های انسانی‌اش Ùˆ اØساس Ú©Ù…Ú© به‌دیگری، خشنود از بودن با دیگران نیست. به‌دلیل نیاز درونی ابتدا Øضور آنان را می‌پذیرد، اما هر بار چیزی مثل سرخوردگی از نقاشی Ú©Ù‡ توسط معلم مدرسه اتÙاق می‌اÙتد، او را آزار می‌دهد. دیر یا زود اØساس نیاز به‌تنهایی، همان تنهایی‌ی آزار دهنده اما کنجکاوانه Ùˆ در انتظار، او را از دیگران باز می‌دارد. چرا Ú©Ù‡ Øضور آنان هم چون Øضور عناصر Ù…Øیط زندگی‌اش بیش از آن Ú©Ù‡ او را از تنهایی برهانند، به‌تنهایی‌ی درونی‌ی خود بیش‌تر آگاه می‌گردانند. در واقع مسئله‌ی درونی‌ی داستان ناهمگونی‌ی اØساس Ùˆ وظیÙÙ‡ Ùˆ تلاش در راه ارتباط مشترک میان این دو، Ù…Øور اصلی‌ی متن است. آن‌چه Ú©Ù‡ در دقت راوی از روایت اشیا نمود می‌یابد، اصل جای‌گرینی است. همه چیز در اراده‌ی آگاهانه یا ناآگاهانه‌ی راوی Ø´Ú©Ù„ می‌گیرد مگر تکامل وجودی‌ی خود او. هستی‌ی او در گرو آن تمنایی است Ú©Ù‡ هیچ کدام از شخصیت‌ها Ùˆ وسایل پیرامونی‌اش توانایی‌ی Ø´Ú©Ù„ بخشیدن به‌آن را ندارند. به‌جای کبوتر پاپری، قناری‌ها می‌آیند، به‌جای سه درخت بریده شده‌ی در چشم‌انداز، درختی بر بوم نقاشی با پرنده‌ای (طوطی) به‌همان هیأت می‌نشیند، به‌جای مهدی ممکن است شاهرخ بنشیند، به‌جای هر Ùرد مشکوکی چون اسدی ممکن است سهرابی بنشیند Ùˆ به‌جای هر Ùرد تØت تعقیبی چون اÙشین، شیده، اما آن خلائیی را Ú©Ù‡ مهری خالی گذاشته است، پاتریشیا از پسش برنیامده است، Ú©Ù‡ می‌تواند پر کند؟ این چرایی‌ی روایت راوی از سرنوشتی است Ú©Ù‡ در اکنون بخش نخست داستان بر او Øاکم است Ùˆ در جست Ùˆ سوی سامان بخشیدن به‌آن گاه گذشته را می‌کاود، گاه Øال را. گاه درگیر با جهان Ú©ÙˆÚ†Ú© پیرامون خود می‌شود Ùˆ گاه مغروق همه‌ی آن بودن‌ها Ùˆ نبودن‌ها. کنکاشی Ú©Ù‡ تا Ø´Ú©Ù„ نگرÙتن سارک Ùˆ به‌دست نیامدن آرامش درون راوی، هیچ مأمن سکون Ùˆ آرامش مگر گورستان برای او نمی‌گذارد.
در واقع نسیم خاکسار ورطه‌ی هولناکی از موقعیت راوی یا سلیم یا انسان تبعیدی، انسان رانده شده از بهشت خویشتن را چنان می‌نمایاند Ú©Ù‡ تنها با تجربه‌ی از این گونه داشتن Ùˆ آن را درونی‌ی خود کردن چنین ‌آÙریده می‌شود Ùˆ خود را می‌باوراند. از همین‌رو نیز زمانی Ú©Ù‡ سلیم درمی‌یابد مارک نیز در همان موقعیتی درÙتاده است Ú©Ù‡ خود، او را به‌گورستان دعوت می‌کند Ùˆ یقین دارد آرامش از دست رÙته‌اش را بازمی‌یابد. انگاری تو گویی انسان بی‌عشق، انسان بی‌مونس، انسان وامانده از Øیات بومی‌ی خود، جدا از کار Ùˆ زندگی Ùˆ شادی Ùˆ نهایت زیست گذشته‌ی خود، در اکنونش مرده‌ای بیش نیست Ùˆ هیچ مأمنیش امن‌تر از گورستان نخواهد بود.
نهایت این Ú©Ù‡ شخصیت سلیم مجموعه‌ای است از یک شخصیت آرمانی Ú©Ù‡ موقعیت خود را در گرو موقعیت دیگران می‌خواهد Ùˆ موقعیت دیگران را منÙÚ© از موقعیت خود نمی‌داند. انسان مسؤلی Ú©Ù‡ هم معتقد به‌زندگی‌ی شخصی Ùˆ درونی‌ی خود است Ùˆ برای خلوت خود ارزش ویژه‌ای قایل است Ùˆ هم نمی‌تواند نابه‌سامانی‌های اØتماعی یا موقعیت نابه‌هنگام دیگری را نادیده بگیرد.
از همین‌رو چرایی‌ی داستان Øول موقعیت سلیم Ùˆ از دید او روایت می‌شود. چرا Ú©Ù‡ هیج کدام از شخصیت‌های دیگر چند بعدی یا چند وجهی نیستند Ùˆ قابلیت Ù…Øور شدن را ندارند. همه انسان‌هایی هستند ساده Ùˆ یک بعدی Ú©Ù‡ به‌زغم داشتن زندگی‌ی سیاسی یا هنری معضل ویژه‌ای ندارند. به‌دنبال تعری٠از خود یا هستی‌شناختی‌ی خود نیستند. به‌روایت دیگر، شخصیت‌های Øول شخصیت راوی، هر کدام، Øتا مارک Ú©Ù‡ هلندی است آینه یا وجهی از شخصیت‌های گذشته‌ی راوی یا سلیم هستند. شخصیت‌هایی Ú©Ù‡ اگر سلیم یکی از آنان بود، Ùارغ از تمام دغدغه‌هایی می‌شد Ú©Ù‡ در اکنون خود با آن‌ها درگیر است:
مهدی Ú©Ù‡ یک Ùعال سیاسی‌ی در تبعید است، اکنون با میترا زندگی می‌کند Ùˆ ضمن تعمیر اتومبیل این Ùˆ آن Ùˆ امرار معاش، پیوند میان گذشته Ùˆ Øال Ùˆ Øتا آینده‌اش، چیزی نیست مگر خاطرات Ùˆ خطرات گذشته. از نگاه او هر چیز می‌تواند جای‌گزین چیز دیگری باشد Ùˆ زندگی هیچ نیست مگر مجموعه‌ای از روایت‌های جدی Ùˆ شوخی. در واقع مهدی آن چهره‌ی از دست داده‌ی راوی است. انسانی رها از هزارتوهای درونی‌ی آدمی Ú©Ù‡ نمی‌خواهد Ùˆ نمی‌تواند با داشتن شخصیتی یک بÙعدی زنده Ùˆ دل‌شاد باشد.
شخصیت توأمان شاهرخ Ùˆ شیده، در مرتبه‌ی سوم از شخصیت‌های داستان ایستاده‌اند. این دو زوجی هستند اهل نمایش Ú©Ù‡ با آگاهی‌های نسبی از Ùرهنگ Ùˆ هنر. همه‌ی هم Ùˆ غم آن دو دست یاÙتن به‌موقعیتی است تا بتوانند خود را از مهلکه‌ی Ùقر Ùˆ ناشناس ماندن برهانند. از همین‌رو از همان آغاز شیده Ú©Ù‡ زبان انگلیسی می‌داند، در کنار شاهرخ مصاØبه‌های تلویزیونی پر چاشنی در باره‌ی جمهوری اسلامی می‌کند Ùˆ خیلی زود هر دو چهره‌های شناخته شده می‌شوند. بعد هم به‌کمک سلیم، شاهرخ امکان اجرای نمایشی برای بچه‌ها می‌یابد Ùˆ شیده در گالری‌ی سونیا دوران کارآموزی‌اش را می‌گذراند. در واقع شاهرخ Ùˆ شیده بیش از آن Ú©Ù‡ شخصیت‌های سیاسی باشند یا دیدگاه‌های سیاسی‌اشان ناگزیر به‌مهاجرتشان کرده باشد، به‌دلیل تنگناها یا Ù…Øدودیت در Øوزه‌ی Ùعالیتشان مهاجرت را برگزیده‌اند. به‌روایت دیگر، این دو نشانه‌ای از خیل کسانی‌اند Ú©Ù‡ بیش از آن Ú©Ù‡ مداÙع "آزادی" باشند، خواستار آزادی‌ی عمل خویشند. در جست Ùˆ جوی امکانی برای ارائه‌ی خود Ùارغ از چگونگی‌ی موقعیت دیگران. به‌نظر می‌رسد اگر شخصیت سلیم تنها دارای این بعد بود، اکنون به‌خواسته‌هایش رسیده بود Ùˆ درگیر شخصیت درونی Ùˆ پنهان خود نمی‌گشت. با همان موقعیت نسبی‌اش در کتاب‌خانه یا زندگی با پاتریشیا آرام می‌گرÙت Ùˆ "راه" خود را می‌رÙت Ùˆ "آش" خود را می‌خورد.
شخصیت سهرابی Ú©Ù‡ به‌موازات شخصیت اسدی پیش می‌رود Ùˆ با Øضور خود موقعیت او را کم‌رنگ می‌کند، می‌تواند وجه دیگری از سلیم باشد. آدمی Ú©Ù‡ خالی از هر گونه Ø´Ú© Ùˆ دل‌بستگی، پر کننده‌ی Ùضاهای خالی‌ی جامعه یا زندگی‌های ساده Ùˆ سطØÛŒ است. سهرابی Ú©Ù‡ چهارمین شخصیت داستان از نظر اهمیت است، می‌تواند آن وجه از سلیم باشد Ú©Ù‡ از بد Øادثه به‌موقعیت تعقیب Ùˆ گریز دچار شده‌اند Ùˆ نه با اراده یا انتخاب، چنان Ú©Ù‡ سلیم یا مهدی.
پنجمین شخصیت Øضوری‌ی داستان را جمشید می‌سازد. انسانی به‌تمامی رها شده از تمام بارقه‌های هستی Ú©Ù‡ در هستی‌ی خود سرگردان است Ùˆ هم‌چون شخصیت‌های دیگر نمادی است عینی Ùˆ ذهنی از هزاران ایرانی‌ی مهاجر Ú©Ù‡ ناخواسته کردارهای ناپسند می‌یابند Ùˆ شکار عوامل مزدور می‌شوند.
"Ùراز مسند خورشید" با Øضور این شخصیت‌ها Ú©Ù‡ به‌دلیل خصلت‌هایشان بیش‌تر هویتی قشری دارند تا آدم‌هایی با ویژگی‌های مستقل Ùˆ بارز، Ùˆ Øوداثی نه چندان مهم Ùˆ ژر٠تا Ùصل هشتم بر همین سیاق پیش می‌رود Ùˆ از آن‌جا Ú©Ù‡ Øتا شگرد درونی‌ی داستان دیگر توانایی‌ی کشش Ùˆ تداوم را ندارد Ùˆ ممکن است خواننده آن را رها کند، نویسنده موقعیت آرمانی Ùˆ جست Ùˆ جوی پنهان راوی را آشکار می‌کند.
زمانی Ú©Ù‡ هیچ عنصری اعم از عینی یا ذهنی، اجتماعی یا سیاسی، زنده یا مرده، بی‌جان یا جان‌دار نمی‌تواند مونس Ùˆ همراه راوی Ùˆ در نتیجه، مونس Ùˆ همراه خواننده باشد Ùˆ همه چیز در تکرار خود باز تکرار Ø¢Ùرین می‌شود، شخصیت مستقل سارک در قلعه‌ای تاریخی Ùˆ در یک روز بهاری Øضور می‌یابد تا هم تداوم زندگی‌ی راوی Ùˆ آرمان پنهان او را ممکن گرداند Ùˆ هم تداوم کشش داستان Ùˆ کنجکاوی‌ی خواننده را.
در واقع "Ùراز مسند خورشید" از این منظر دو بخش می‌شود. نخست به‌این دلیل Ú©Ù‡ زبان راوی تغییر می‌کند. Ù„ØÙ† واگویی‌ی راوی خطابی می‌شود Ùˆ بیش‌تر Øال Ùˆ هوای یک اثر "رمانتیک" را می‌یابد تا Ù„ØÙ† واقع‌گرایانه‌ی Ù‡Ùت Ùصل پیش را:
"اگر روی بالکن خانه من می‌ایستادی، سمت چپ، پای اولین درخت از سه درختی که تازه با آنها اخت شده بودم و به‌ردی٠آنسوی خیابان قد کشیده بودند، ابتدای باریکه راهی را می‌دیدی. این باریکه راه در ادامه خود به باریکه راه دیگری می‌خورد و در انتها به‌جاده‌ای جنگلی وصل می‌شد، نزدیک به‌خانه‌ام."
ص 154
دوم به دلیل تغییر Ù…Øور اصلی داستان. از Ùصل هشتم تا دوازدهم Ú©Ù‡ کم‌تر از یک چهارم Ú©Ù„ داستان را دربرمی‌گیرد، هم Øول رابطه‌ی سلیم Ùˆ سارک دور می‌زند، هم به‌تکامل شخصیت سلیم می‌انجامد Ùˆ سبب می‌شود بتواند سرانجام بر گذشته‌ی سرکوÙت شده‌ی خود Ùائق آید (سرانجام تابلوی دل‌خواهش را می‌کشد) Ùˆ هم این Ú©Ù‡ تمام شخصیت‌های دیگر، تعلیق Øضور خود را در ارتباط با وقایع گذشته از دست می‌دهند Ùˆ یکی بعد از دیگری به‌سرانجام سرنوشت داستانی‌ی خود می‌رسند.
نهایت این Ú©Ù‡ اگر تعلیق سه چهارم داستان "Ùراز مسند خورشید" به‌کمک شگرد شطرنجی‌ی نویسنده پیش می‌رود، یک چهارم آخر بیش‌تر به‌کمک تعلیق عاشقانه تداوم می‌یابد. چرا Ú©Ù‡ سارک، از همان Øضور نخستینش، آن "من" تکامل یاÙته‌ای است Ú©Ù‡ راوی یا سلیم در جست Ùˆ جوی آن خود را به‌آب Ùˆ آتش زده است. به‌زبان دیگر، سارک ترکیب آن جنم ایرانی‌ی مهری است Ú©Ù‡ سلیم پنج سال با او زندگی می‌کند Ùˆ آن جنم اروپایی یا هلندی‌ی پاتریشیا است Ú©Ù‡ پناهگاه تنهایی‌های سلیم در غربت Ùˆ بی‌کسی‌ی او بوده است. این شگرد نویسنده/ راوی از همان برخورد نخست آشکار Ùˆ برجسته می‌شود:
"رÙتم پشت بار Ùˆ برای او قهوه با شیر Ùˆ برای خودم آبجو گرÙتم Ùˆ برگشتم سر میز. ضمن نشستن دستم را بردم جلو Ùˆ Ú¯Ùتم: سلیم.
دستش را دراز کرد Ùˆ با خنده Ú¯Ùت: ژان مورو.
- چی؟ ژان مورو؟ واقعا؟"
Ù…ØÚ©Ù… Ú¯Ùت: آره.
دستهایم را به‌نشانه‌ تسلیم بردم بالا: قبول.
- شوخی می‌کنم. اسمم سارک است."
ص 162
در چهل صÙØه‌ی بازمانده‌ی داستان اگر Ú†Ù‡ شگرد شطرنجی‌ی داستان رنگ می‌بازد Ùˆ نسیم خاکسار با همه‌ی دقت Ùˆ هوشیاری‌اش، ظراÙت‌های داستانی‌اش، چون برخورد با اشیای خانه یا ارتباط با عناصر پیرامونی را تا Øدود زیادی از دست می‌دهد Ùˆ غاÙÙ„ از بهره بردن از عناصری می‌شود Ú©Ù‡ چون سربازهای بازی‌ی شطرنج Ù‡Ùت Ùصل از "Ùراز مسند خورشید" را با موÙقیت پیش می‌برند، اما Øضور سارک Ùˆ ساخت نطÙه‌های یک رابطه‌ی عاشقانه‌، چون مهره‌های پر تØرک دیگر، خواننده را به‌راØتی تا پایان داستان بلند خود همراه می‌کند Ùˆ به‌زعم من اثری ساده، خواندنی با ساختاری کلاسیک Ùˆ شگردی شطرنجی برجای می‌گذارد.
در یک بازی شطرنج نه تنها همه‌ی مهره‌ها مشخصند Ú©Ù‡ Ù…Øدوده‌ی بازی Ùˆ نوع Øرکت‌ها Ùˆ نهایت چگونگی‌ی کیش Ùˆ مات کردن شاه برای هر شطرنج بازی امری روشن است. با وجود این باز با آغاز هر بازی نه تنها Øس تعلیق یا هول Ùˆ ولای برد Ùˆ باخت بر هر بازی‌کنی غلبه می‌یابد Ú©Ù‡ تماشاگر آگاه به‌بازی‌ی شطرنج را نیز Ù…Øاط خود می‌کند. اتÙاقی Ú©Ù‡ در "Ùراز مسند خورشید" می‌اÙتد Ú©Ù… Ùˆ بیش به‌همین بازی‌ی شطرنج می‌ماند. هم شخصیت‌ها چون مهره‌ها آشنایند، هم Ù…Øدوده‌ی بازی معین است Ùˆ هم امکان Øرکت‌ها. اما توانایی‌ی خاکسار Ùˆ هوشیاری‌ی او بر آن‌چه در ذهن دارد، برای رسیدن به‌برد، به‌او هم چون یک شطرنج‌باز ماهر می‌آموزد Ú©Ù‡ Ú©ÛŒ Ùˆ چگونه به‌سراغ مهره‌هایش برود. چرخش‌های آرام راوی Ùˆ برخوردهای به‌موقع Ùˆ به‌اندازه ماندن در کنار هر شخصیت، رمز موÙقیت یا شگرد غالب نسیم خاکسار در خواندنی کردن داستانش است. شگردی Ú©Ù‡ امکان بهره بردن ماهرانه از مهره‌های سوخته یا شخصیت‌های مرده را پیش روی خواننده می‌گذارد.
تکلمه:
اگر Ú†Ù‡ نوع یا Ø´Ú©Ù„ بیرونی‌ی یک اثر مهم نیست Ùˆ خواننده Ùارغ از داستان یا رمان بودن اثری را می‌خواند، اما از آن‌جا Ú©Ù‡ بر روی جلد کتاب Ùˆ شناسنامه‌ی آن "رمان" نوشته شده است Ùˆ من در این یادداشت مدام از آن به‌نام "داستان" یاد کردم، ناگزیر به‌این توضیØÙ… Ú©Ù‡ چرا "Ùراز مسند خورشید" یک داستان بلند موÙÙ‚ Ùˆ خواندنی است Ùˆ نه یک رمان.
داستان بلند با یک یا چند واقعه‌ی Ù¾ÛŒ در Ù¾ÛŒ یا با کانون‌های متداوم Ø´Ú©Ù„ می‌گیرد Ùˆ به‌طور معمول تک صدایی است. چنان Ú©Ù‡ یک داستان کوتاه با یک کانون Ùˆ یک صدا. در صورتی Ú©Ù‡ در تعری٠اکنونی‌ی رمان، Ú©Ù‡ به‌نظر تعریÙÛŒ قابل قبول در تÙکیک ریخت آثار از یک دیگر است، یک رمان به‌اثری Ú¯Ùته می‌شود Ú©Ù‡ هم زمان با چند کانون آغاز می‌شود Ùˆ به‌صورت موازی Ùˆ قرینه Ùˆ ... تداوم می‌یابند Ùˆ نهایت اثر را در تلاقی‌ی چند نقطه به‌آن نتیجه‌ای می‌رسانند Ú©Ù‡ نیت متن یا نویسنده است Ùˆ اثر را چند صدایی می‌کند.
بر اساس این تعریÙØŒ دیگر Øجم داستان چون گذشته ملاک شناخت نوع اثر نیست. ممکن است اثری چون "بو٠کور" صادق هدایت یا "مالون می‌میمرد" ساموئل بکت، یا "پدرو پارامو" خوان رولÙÙˆ Ùˆ صد‌ها اثر Ú©Ù… Øجم دیگری به‌دلیل کانون‌های متعدد رمان باشند، Ùˆ آثاری چون "جن‌نامه" هوشنگ گلشیری Ùˆ هزاران اثر پر Øجم دیگری داستان بلند.
بدیهی است بسیاری از آثار به‌دلیل خواستگاه داستانی‌شان، روایتی خطی از یک واقعه، به‌ویژه واقعه‌ی عینی از یک مقطع تاریخی‌ی مشخص امکان یاÙتن ریخت رمانی را نمی‌یابند یا به‌دلیل خاستگاه داستانی‌اشان، روایتی چند جانبه از چند واقعه، به‌ویژه واقعه‌ی عینی Ùˆ ذهنی از چند مقطع تاریخی مشخص Ùˆ نامشخص امکان ریخت داستان بلند را از دست می‌دهند. چرا Ú©Ù‡ آن تعری٠Ùرسوده‌ی ظر٠و مظرو٠یا Ùرم Ùˆ Ù…Øتوا هم‌چنان به‌قوت خود باقی است Ùˆ نمی‌توان از آن عدول کرد. اما آثاری هم هستند Ú©Ù‡ به‌دلیل همان خاستگاه داستانی‌اشان، اگر نویسنده خواسته باشد، قابلیت یاÙتن ریخت رمانی را دارند. چنان Ú©Ù‡ اگر نسیم خاکسار می‌خواست، Ú©Ù‡ تمام جوانب داستان "Ùراز مسند خورشید" Øاکی از عدم خواست نویسنده است Ùˆ نه ناتوانایی‌ی او، می‌توانست داستانش را از نظر Ø´Ú©Ù„ با آغازی توأمان از سرنوشت راوی در ارتباط با اسدی یا تعقیب Ùˆ گریز یک Øادثه از گذشته Ùˆ Øال بنویسد Ùˆ سرنوشت سلیم در ارتباط با سارک یا تعقیب Ùˆ گریز یک Øادثه در Øال Ùˆ آینده، Ùˆ از نظر درون‌مایه بیش‌تر شخصیت‌هایی مستقل بیاÙریند تا مکمل هم. یا سرنوشت هر شخصیت را به‌عهده‌ی همان شخصیت بگذارد Ùˆ از زبان همان شخصیت بیان کند یا با صدها گونه‌ی دیگر روایت. چرا Ú©Ù‡ این گونه ساختار صریØ‌تر شخصیت‌ها را به درون‌گرایی Ùˆ استقلال می‌رساند Ùˆ به‌کالبد اثر راØت‌تر ساختار چند کانونی یا چند صدایی می‌دهد.
از این‌رو ناگزیر به‌این اشاره شده‌ام Ú©Ù‡ به‌راØتی بتوانم بنویسم "Ùراز مسند خورشید" از نظر شگرد روایت Ùˆ ساختار داستانی، می‌تواند یکی از آثار آموزشی برای هر علاقه‌مندی باشد Ú©Ù‡ تصمیم به‌نوشتن داستان بلند ساده اما موÙÙ‚ دارد Ùˆ شیوه یا گونه‌ی آثار واقع‌گرایانه‌ی کلاسیک را دوست می‌دارد. نمونه‌ای Ú©Ù‡ در ادبیات داستانی‌ی ایران نه بی‌نظیر Ú©Ù‡ کم‌یاب است.
استاوانگر، مارس 2007