تاملی درمبانی شعر حجم و عبور از شعر حجم
نوشته :اسماعیل یوردشاهیان اورمیا





پیش در آمد

در تاریخ نه چندان بلند وطولانی شعر نو امروز ایران فراز وفرود ها وموجها ومکتبهای متعدد ی شکل گرفته که همگی متاثر از هم ونشات گرفته از تفکر سیال جاری بر خاسته از خواسته اجتماعی و در ئهایت بازتاب نیاز و ضرورتهای تکامل شعرامروز بوده وهست وادامه خواهد داشت . این جریانها از همان اوان شکل گیری نهضت تجدد وتحول شعر امروز وبعدبا آغازگری نیما تا کنون که نزدیک به یک قرن وکمی بیشتر می گذرد شروع شده وادامه دارد

با تاملی هرچند کوتاه وگذرا در تاریخ شعر معاصر ، تحولات متعتد ی را در طول زمان ودوره های تاریخی آن به وضوح می بینیم . یعنی در تمام ویا اکثر دهه های گذشته تا کنون مدام با تحولات وجنبش های فکری در شعر امروزمواجهیم که علاوه بر این که متاثر از تغییر شرایط زیستی و الگوها زیبا شناختی بوده وهست . متاثر از دگرگونی نوع فکر واندیشه وبخصوص نوع تفسیر و آگاهی و اطلاع از نظریه ها ومکاتب وفلسفه زبان وتعریفهای تازه هم بوده و در این میان یکی از موجها و مکتبهایی که در اواخر دهه چهل شکل گرفت و بر خاسته و متاثر از همان ضرورت و تفکر متفاوت ودیگر سان بود و از تمام فکر واندشه دیگرسان شعر ومکاتب گذشته از آن جمله عرفان الگو گرفت شعر و مکتب حجم و حجم گرایی بود . هر چند بررسی تک تک جریانهای شعرمعاصر و نو نیاز به کار پژوهشی گسترده حداقل در قالب یک کتاب ویا یک رساله دارد اما در این مقاله صرفا نقد ونگاهی داریم به جریان حجم و تداوم وبقای آن در شکل محدود در شعر یدالله رویایی ونهایتا عبور خود رویایی از حجم و وقوع مرگ حجم .


مقدمه

شعر حجم وحجم گرایی در اواخر دهه چهل بین سالهای 1346 تا1350 که بیانیه آن در دوره جدید شماره 4 مجله بررسی کتاب در شهریور ماه 1350 توسط یدالله رویایی منتشر شد حضور و وجود خود را در ساحت شعر امروز ایران ثبت واعلام کرد .البته تاثیر شعر موج نو و جریانهای دیگر شعری در شکل گیری آن غیر قابل انکار است . بخصوص تاثیر اندیشه های نو ومتحولانه دو تئورسین شعر مدرن امروز که با فکر و تحولات ونظریه های نوین فلسفه و شعر غرب آشنایی کامل داشتنند یعنی فریدون رهنما ومهرداد صمدی که این دومی یعنی مهرداد صمدی بیانیه واصول شعر موج نو را نوشت و حامی و رهنمای احمدرضا احمدی وبیژن الهی وچند تن دیگر بود اما شکل گیری شعر حجم وحجم گرایی در پایان دهه چهل دور از انتظار وغیر مترقبه بود چرا که شعر امروز بسوی شعر محض ناب وناب شدن در حرکت بود وعلت آن هم تاثیر شعر غرب و جریانهای فکری ونظری مطرح در غرب چون سمبولیسم و سورالیسم و نهضت فکری ساختارگرایی که همراه بود با تغییر در کنشهای فکری و توجه به پست مدرنیزم و غیره ... و همه اینها این جریانها متاثر از تفکرات نهیلیزمی واگزیستانسیاستی وانقلاب فرهنگی 1968 فرانسه و گسترش ساختارگرایی و تفکرات ساختارشکنی بودند واین دگرگونیها ودگرسان بودنها واندیشیدنها مثل دیگر کشورها ونقاط جهان تاثیر خود را بر ذهن وفکر وجان روشنفکران وهنرمندان وشاعران ونویسندگان ایران که همه در اندیشه راهی نو بودند نهاد اما تاثیر و حضور بار مفهومی وحسی آنها بر شعر نو که هنر اول ایران بیشتر از همه نمایان بود.که برای مثال می توان به پیدایش موج نو و سعر دیگر که محصول کار گروهی از شاعران دگر اندیش بود اشاره کرد و انتظار آن بود که شعرمحض ناب که بسیاری در اندیشه آن بودند ودر شکل وسیعی میان تمام شاعران مدرن مورد یحث ونظر بود در پایان دهه چهل شکل بگیرد وتوسط چهره های مطرحی بیانیه آن نوشته وصادر گردد که این امر یعنی ظهور رسمی شعر ناب بدلایل مختلفی انجام نگرفت از آن جمله :

1- نگاه واندیشه چپ وتعهدگرایانه به شعر و ادبیات وتاثیر فراگیر مسائل اجتماعی که در این مورد اندیشه های آل احمد ونقدهای براهنی ونویسندگان چپ دیگر بسیار تاثیر گذاربودند و اینان شعر رادر خدمت اهداف سیاسی واجتماعی و وسیله ای برای بیان آرمانها ومسائل اجنماعی میدانستند وبیشتر پیگیری ادبیات رئالیستی بوده وهر گرز معتقد به جدایی شعر از ادبیات نبودند
2- - شکل گیری جریانها و مبارزات اجتماعی وسیاسی و سازمانهای چریکیدر دهه چهل که تاثیر بسیار زیادی در ذهن تفکر گروهای اجتماعی بخصوص تحصیلکرده و هنرمندان ودانشجویان نهادند وآنها متاثر از چنان فضایی انتظار شعر متعهد واجتماعی را حتی در سطح یک مقاله بی روح شعاری قبول داشته ومی پذیرفتند
3- - عدم وجود رهبری وشاعر شاخص ناب سرا وتئورسین شعر ناب با وجود این که همه به شعر محض ناب می اندیشیدند و در پی جنبش ادبی ناب بودند که لازم است اشاره کنم که همین امر بعد سالها باعث بروز موج سوم و دیگر جریانها در شعر دهه شصت و هفتاد ونقد شعر گذشته شد

در چنان اوضاع و فضای فکری یدالله رویایی که یکی از شاعران تحصیلکرده وزبان دان وآشنا به چند زبان دیگر بغیر از زبان فارسی با پیشینه آگاهی از شعر غرب بخصوص فرانسه که نمونه روشن آن ترجمه شعر پارک جوان پل والری وانتشار آن در مجله سخن است با توجه به شخصیت خاص خود گروهی را گرد کرد وشعرحجم را ساخت . اما یدالله رویایی کیست


یدالله رویایی متولد دامغان وساکن ایالت نورماندی فرانسه یکی از شاعران برجسته وتاثیر گذار شعر امروز ایران است وی دوره شاعری خودرا از دهه 30 شروع ونخستن مجموعه شعرش ر ا که( برجاده های تهی) نام داشت در سال 1340 منتشر ساخت . اوج کاروشهرت رویایی با انتشار کناب ( شعر های دریای ) بود که در سال 1344 توسط انتشارات مروارید منتشر شد اگر چه رویایی ، زاده حاشیه کویر در سرایش شعرهای دریایی متاثر از سن ژون پرس بود اما بسیاری از دریایی های او زبان ونگاه تازه در شعر امروز ایران بودند وبرای همین هم مورد توجه قرا گرفتند وسه سال بعد با انتشار مجموعه شعر ( از دوستت دارم ) رویایی اوج هنر شعر ی خود را بعد از انتشار( دلتنگیها ) ارائه داد ونخستین شاعری بود که در دهه چهل مسئله زبان وفرم وصدا در شعر و شگستن قواعد نحوی در شعر را بشکل تازه ومتفاوت بیان داشت

از تو سخن از به آرامی
از تو سخن از به تو گفتن
از تو سخن از به آزادی
وقتی سخن از تو می گویم
از عاشقان
از عارفانه می گویم
از دوست دارم
از خواهم داشت
از فکر عبور در به تنهایی
( از دوستت دارم)

وهمین امر اورا متفاوت از دیگران قرارداد وجه مهم کار رویایی همانطور که من در مقاله پایان شوالیه پیر خود که نقد کار دکتر براهنی بود بیان داشته ام توان او در اجرا کار بود که بدرستی و زیبایی تئوری خود را براساس استعداد ذاتی خود در سرایش خود پیاده می کرد واین کار نه بر اساس تفکر قبلی بلکه بر مبنای شدنی که شده بود انجام می گرفت چرا که رویایی تئوری خود را بر اساس سروده های خود طرح و بر ملا می ساخت یعنی رشد وتکامل شعری ورسیدن به زبان وبیان دیگر اورا به تفکر وادشت وبعد بر اساس آنها تئوری خود را ساخت البته تئوریی که بیشتر مبنای فلسفی داشت و فلسفه بافی بود و است تا ارائه یک برنامه اجرایی وعلل اجرا نشدن آن هم بهمین دلیل بود و اگر می اندیشیم که چگونه این تحول در شعر رویایی شکل گرفت باید به آگاهی وتسلط او به زبان وشعر فارس و غرب واستعداد او توجه کرد چرا که رویایی ذاتا یک شاعر است اما با این توصیف این نکته را به تاکید باید اضافه کنم که متاسفانه رویایی حجم گراییست که از حجم عبور کرد و حجم را کشت واینک که شعر حجم مرده است . ما به تحلیل آن ودلایل ناکامی آن می پردازیم . شاید بپرسید چرا چنین می گویی ومی نویسی . اجازه بدهیید بر این مقدمه طولانی به علل فراگیر نشدن شعر حجم و ناکامی آن در همان سالهای پیدایش ومحدود شدنش به معمارش یعنی یدالله رویایی وچند جوان جویای نام بپردازم

در سالهای پایانی دهه چهل که هرگز از یاد نمی رود از اول پائیز تا زمستان سال 1350 بود که یداله رویایی با اشتیاقی که برای مکتب ساختن داشت . متاثر از مکتبها و تحولات شعری در اروپا وامریکای لاتین وافریفا درحا ل سازمان دادن به مکتب شعر حجم و انتشار بیانیه آن بود ودر همین راستا هر هفته شبهای شنبه یا چهارشنبه خوب در خاطرم نیست از ساعت 10 در رادیو برنامه تفسیر وبیان شعر امروز را داشت . در آن روزها که بسیاری از مردم جامعه جذب تلویزیون وسریالهای مراد برقی و دایی جان ناپلئون و غیره بودند ما که تازه نوجوانی را پشت سر گذاشته وجوانی 15 و 16 ساله بودیم به اطاق خود می خزیدیم و رادیو را می گشودیم ورویایی برنامه اش را با این جملات وشبیه آن شروع می کرد
( سلام ویک مسئله چرا بعظیها عاشق می شوند و یا نیستند )
این جملات او بود برای شروع وهمیشه با این گونه جملات برنامه اش را آغاز می کرد وآنگاه به بحث شعر وبخصوص تبلیغ عقاید خود در زمینه مکتب وسبک شعر خود که نهایتا به حجم ختم می شد می پرداخت با این تاکید که در همین برنامه ها به تعریف ومعرفی انواع شعر ها در دیگر کشوره ها می پرداخت از جمله شعر صوتی واینکه شاعری از افریفا بعد از چند جمله به نواختن صوت وبیان حس شعری خود در غالب صوت پرداخته وآن را شعر خود نامیده است وما که جوان بودیم درمی ماندیم که این مسائل راچگونه هضم ودرک کنیم و جامعه ما چگونه جذب ودرک خواهد کرد اما رویایی کار خود انجام داد و بیانیه شعر حجم را که در زمستان 1348 بعد از نشستنهای بسیار در کافه فیروز ونکیسا وخانه رویایی وبهرام اردبیلی ودیگران نوشته بود در 1350 منتشر ساخت در بیانیه در تعریف شعر حجم چنین می خوانیم ( البته من کپی متن بیانیه حجم را همراه مقاله تقدیم داشته ام وامید دارم که مدیر محترم مجله آن را در پایان مقاله بعنوان منبع چاپ نمایند )


• حجم گرایی آنهایی را گروه می کند که در ماورا واقعیت ها به
جستجوی دریافتهای مطلق و فوری و بی تسکین اند و.....
............................
• اسپاسمانتالیسم ( حجم گرایی) سورآلیسم نیست فرقش این است که از سه بعد به ماورا می رسد و .... ( متاسفانه رویایی توجه نکرد وکسی هم نگفت که سورالیسم اصلا در قید بعد نبوده ونیست ! )

وبعد در قسمتی دیگر از بیانیه می نویسد :

* شعر حجم شعر حرفهای قشنگ نیست ، شعر کمال است در کمالش
وحشی ست و در کشف زیبایی خشونت می کند

• .....
• کار شعر گفتن نیست . خلق یک قطعه است یعنی شعر باید خودش موضوع خودش باشد
• و ....
تمام متن بیانیه وبعد توضیح واظهار نظر شاعران وابسته به این جریان را اگر دقیق مطالعه کنیم خواهیم دید که تمام متن آن متضاد و غیر منطقی و غیراجرایی است وهمه چیز در ذهن وبازی کلامی می گذرد . دلیل عمده این مسئله عدم توجه رویایی و همفکرانش به ضرورتهای شکل گیری یک جریان در طول زمان براساس نیازها برپایه بنیادهای فکر وذهنی وتئوری است البته ما چنین نحوه بر خورد را در بیانیه شعر موج نو و بعد ها در بیانیه موج سوم و بیانیه براهنی که( چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم ) هم می بینم با این تفاوت که بیانیه آنها ملموس و عینی وقابل درکتر از شعر حجم است . رویایی ودوستانش می نویسند که شعر حجم و حجم گرایی نه تقلید و نه تغییر جا دادن واقعیت و.... بلکه ارائه تصویری از علت غایی واقعیت است اما او توجه نداشته وهنوز هم ندارد که هنر وبخصوص شعر نه تقلید ونه بازگویی واقعیت وهستی وشناخت علت غایی بلکه نوعی تفسیر وباز آفرینی دگرگون شده واقعیت است که در زبان درلحظه آفرینش روی می دهد و درنهایت از آن عبور کرده به شکل مفهوم حسی ناب در شکل ناب محض هنری ظهور پیدا می کند . حال در هر فرم وشکل ونوع هنری باشد که شعر غایت تمام آنهاست . رویایی می نویسد :

شعر کمال است در کمالش وحشی ست و در کشف زیبایی خشونت می کند . کمی در مفهوم این جملات تامل کنید راستی بین واژگان وحشی ، زیبایی ، وخشونت کدام را به بستر منطق آفرینش هنری ببریم . این جاست که درمیابیم که متاسفانه پشتوانه این جریان از لحاظ ذهنی وفکری وقلسفی خالیست وبرای همین هم هست که برای گریز از منطق پاسخگویی ودلالتگری سعی به وام گرفتن از عرفان دارد چیزی که ادبیات گذشته مارا در خود فشرده واز آن جز چند اثر در حد عاشقانه سکر آور چیزی باقی نگذاشته است . ادبیات وشعری که با حماسه شاهنامه شروع شد وبه ذهنیت خلاقانه خیام رسید بعد از آن دیگر چیزی نماند نه اثرسترک تراژیک آفریده شد ونه گونه های دیگر ادبی و نهایتا شعر محض . چرا که همه آنها متاثر از وضع آشفته اجتماعی در شکل غیر مسولانه وعقل گریز ش در دایر عرفان تاراج شده گدا پرور ومعشوقپرست که سر گرفته از عواطف ابتدایی بود شکل گرفته اند و جالب است که رویایی از آن زمان تا کنون که حاشیه نشین سرزمین گل شده است بطور غیر مستقیم به زنجیر عرفان خودرا بسته مگر در آفرینشهای آنی تسکین یابد

..............
اما نه برای تو
بسیار نشسته ماندم ای یار
در رو به روی تو روی تو
روی من را هزار تر می کرد
( از لبریخته 174)



مشکل مهم رویایی در تفسیر و تعبیر و تعریف درست الهام وسرایش شعر وخلق هر اثر هنریست . رویایی نمیداند ونمی خوهد بداند که الهام ودگرگونی حالت شاعر وهنرمند در لحظه سرایش وآفرینش در اثر فعال شدن دو قسمت مغز وارتباط نیم کره های مغز با هم ودر نهایت ارتباط شاعر با نگارهای ذهنی پنهان که بلوکهای اولیه شناخت هستند می باشد که رویا وخیال اورا برپایه واقعیتهای برون می سازند و در نهایت همان نگاره ها در شکل دگرگون شده ای بعنوان شعر وهر محصول هنری دیگر سروده وآفرید وعرضه می شوند و در کار شعر که در عرصه زبان اتفاق می افتد نوعی عبور از زبان ورسیدن به بیان حسی فرا زبانی در مفهمم حسی محض است که زبان مصداق خود را در آن پیدا می کنم وبرای همین نیاز به ترجمان ندارد وترجمه پذیر هم نیست 0
(من در کتاب مبانی حسی زبان وشعر خود به تحلیل عمیق وعلمی جریان آفرینش هنری وشعر پرداخته ام علافمندان می توانند به آن کتاب مراجعه کنند)
اما رویایی بدنبال کشف حجم است چرا که این سوال اوست چون شکلی از شعر متفاوت در فرمی خاص هنگام سرایش بر او اتفاق افتاده واو در پی نام گذار ی آن بوده است . حقیقت اینست نوع فرم وساختمان شعری حجم نخستین بار در شعرهای دریایی او روی داد لطفا به این چند سطر از دریایی4 توجه کنید

- ....
آنک کرانه
آینه ای آگاه
انسان- درخت تصویر
و حرف ها ، همه گلها ومیوه ها

اسبی سپید می گذرد

ویا در در بخش دوم دریایی 28 می خوانیم:
- ........
-
آنجا حریق فاصله ها
- سوهاست
وقتی که خیل فرسخ ها را ستوه زیست
بر آب های فاصله بی تاب می کند
تنهایی وتحملشان را
تو طاقتی
تو برکت عبوری

(کتاب شعرهای دریایی 1344 صفحه ها 17 و 71 )
وبعد همین اتفاق در دلتنگیها ادامه پیدا کرد :

دیار من همه طول راه بود
وطول بودم من
وراه بودم
وطول راه که قربانی دیارم بود
( دلتنگی شماره 4 )


البته نوع متکامل و حسی وملموس تر این شعرها را بعدا رویایی در کتاب شعر معروفش از دوستت دارم پیداکرد اما چون بدنبال حدیث دیگر بود ومی خواست مکتب وجریان ادبی بیافریند و دیدیم که آفرید ومتاسفانه جز اندک زمانی نپایید ودر تمام طول این سالها رویایی ناگزیر پرچم آن را خودش یکه وتنها بر دوش کشید شعر حجمی که از همان ابتدا شکل گیریش بیشتر عملی ذهنگرایان و پناه جوستن به عرفان ونوعی بیان در فضای دیگر سان بود . لطفا تاملی به اظهار نظر بیژن الهی که زمانی موج نوعی بود وبعد حجم گرا شد بیاندازید
- قرار دادی را پذیرفتن در نپذیرفتن هیچ قراردادی یک حرکت عرفانی است
و در حقیقت فضای حجم یک فضای عرفانی است
( بیژن الهی – مجله بررسی کتاب شماره 4)


راستی از تمام گفته های او چه بدست خواهد آمد ویا از گفته دیگران ؟
آیا آن چه که همان زمان اتفاق افتاد ورویایی شاعر در دام آن گرفتار شد نوعی ذهن گرایی در بند سرودن شعر در حالت انتزاعی و ابتدایی نبوده است ؟ که متاسفانه آنهم میسرنشد ورویایی همان کار را کرد که در مقاله خود بنام عبور از حجم در خصوص منصور اوجی وسیروس مشفقی می گوید یعنی کشتن شعر و زندگی شعر و من هم این کشتن سعررا در کار رویایی می بینم وبه او نمی بخشم رویایی در حقیقت با کار حجم شعر خودرا کشت واکنون که سالهاست که از شکل گیر شعر حجم می گذر واز دوستان و پدیدآورند گان وموسسین آن جز رویایی که معمار اصلی و پدیدآوردنده شعر حجم بود کسی نمانده . با درنگی اندک در شعر سالهای اخیر رویایی یک حقیقت بر ملا می شود که رویایی خود نیز از حجم عبور کرده است :


وقتی کنار قلب تو ایستادم
خطابهایی از او با تو آشنایم کرد
کنار قلب تو ظرفیت خطاب گرفتم
به کوبه های بی شکل در
نگاه می کردم
پیمانه های نور صدایم کرد

( لبریخته 174 )
پرده ام بر می داری
بر می داری پنهانهایت را
پنهایم از کیست
کیست که در پرده هایم می جوید
یک کس دیگر
( شعر - پرده ام بر می داری )


ومروری دقیق کنید بر شعر های سالهای اخیر رویایی که گواه همین عبور هستند. من این را نوشتم تا پایان شعرحجم وحجم گرایی را اعلام کنم اگرچه بدلیل محدودیت فضای مقاله سعی در مختصر گویی کردم اما تلاش کردم تا نمودی روشن از تمام مسائل ارائه دهم
و در خصوص مسئله ساده نویسی که امروزها مطرح است ودیگر گرایشها و اظهار نظر بعضی از شاعران اگر فرصتی دست دهد در آینده به نقد وتحلیل خواهم پرداخت چه شعر گفتار وچه پسا نیمایی وچه شعر هفتاد و در این سالها ساده نویسی که مشکل ساز شده است و همانطور که قبلا نوشته وگفته ام زمان زمان تعین تکلیف شعر چون دیگر مسائل جامعه است باید برای دهه های بعد پاسخگو بود وبا بحث وبیان مستند وعلمی وفلسفی باید تلاش نمود که ازاین بحران که در اثر موجها وسلیقه ها ومکتبها وگرایش ها بجان شعر افتاده به تمیزترین وعینی وعقلانی ومانگارترین نظریه که منطبق با حال وآینده است رسید و عبور کرد و من در این میان با همکاری بسیاری ازشاعران جوان بدنبال یقین روشن حقیقی شعر فردا هستم که می سرایم ، می سرایند وخواهند سرود .


منابع !

1- رویایی – یدالله - شعرهای دریایی - نشر مروارید تهران 1344
2- //// /// با تظیم مدل حسین عبارت از چیست نشر آهنگ دیگر تهران 1386
3- دوره های جدید مجله برسی کتاب شماره های 2 و 3 و4 1350 تهران نشر مروارید
4- سایت انترنتی یدالله رویایی
16 / 7/ 1388