رسالت هنرمندانه
در شرح نحوه بر خورد با شرایط تهدید 1
داریوش معمار

هنر, پر کننده شکاف میان جامعه و فرهنگ در حال رشد است و هنرمند مستقل,حافظه زنده گذشته ,حال و آینده ای است که مدام با هم در حال تعامل هستند. حالا اگر به هر شکل این حقیقت تحریف شود ,به قول "والتر بنیامین": زمان ,معنای رو به جلوی خود را از دست می دهد و جامعه ,دچار عقب ماندگی

در تمام ابعاد حیاتی خود می شود.
تهدید مستقیم هنرمند و نشریات مستقل هنری, توسط نهاد های قانونی,برای کنترل شدید و اعمال فشار به ایشان را می توان مصداقی روشن از چنان تحریفی دانست . در نگاه عام تر,تعطیل کردن مجلات فرهنگی ,هنری,یا مجلاتی که اهمیتی ویژه برای هنر مستقل قائل می شوند؛ به دلیل درک این اولویت و نسبت ناسازگار دادن, به نوع نگاه موجود در چنین پایگاه هایی می تواند, منجر به برخورد های شدید زنجیره ای, توسط نهاد های خود سر ,با بستر های خلاقِ آفرینش و ساختن هنری شود. چنین مواجهه ای در دراز مدت,نه تنها موجب دوام جامعه نیست ,بلکه شرایط را به شکل بغرنجی به سمت انحطاط و اُفت فرهنگی عمومی می برد .که آسیب های آن در بین مردم, به صورت رشد جرائم مختلف ,بی ثباتی در ادراک , کندی قوه خلاقیت و نوآوری ودرک ناقص از خلق و خوی حضور در جمع ,بروز می کند.
اما طی این نوشته, قصد ندارم به تحلیل چنین مسئله ای بپردازم . بلکه, موضوع مد نظر, شرح رسالت هنرمند در چنین شرایطی است. و طرح این پرسش که: آیا هنرمند در این وضع می تواند خود را فردی فاقد مسئولیت و تعهد اجتماعی روشنگرانه /روشنفکرانه بداند؟ 2

مقدمه اول:فرهنگ در کانون توجه سیاست
از آنجائی که هر تغییری در مدل رفتاری و کاربست های اصلی مفاهیم اجتماعی ,پیوندی درونی و تنگاتنگ با حواس هنری جامعه -لذت و زیبائی خواهی-دارد و اصالت ,زیبائی؛ صدق و دیگر ابعاد اعتباری جمعیت ها در جنبه های شناختی و معرفتی, به شدت تحت تاثیر سه حوزه هنر,علم و اخلاق می باشد, طبیعی است که سیاست ,خصوصاً درصورت های ایدئولوژیک ,به عنوان اصلی ترین مدعی مدیریت و حراست اجتماعی, بخش زیادی از تلاش خود را معطوف به کنترل هنرمندان در جامعه کند.
در این شرایط ,کنترل هنر اشکال مختلفی دارد. مثلاً ,ایجاد مسیر های موازی با عنوان "هنردولتی/هنرمند دولتی" و حمایت شدید از آن,شبیه سازی هنر ی,منزوی کردن هنرمندان و مطبوعات هنری مستقل, به واسطه تبلیغ علیه تلاش های پیشرو ایشان به عنوان عاملی تهدید کنند, برای روشهای عرفی و عمومی زیست و اداره جامعه ,ارزش گزاری های ایدئولوژیک و دادن نسبت های عملگرایانه ,به آثار هنری از قبیل: تشبیه ضمنی آنها به نظرات و ایده هایی که در فرهنگ عمومی, ضد اخلاقی و فروکاسته محسوب می شوند,یا تعرض مادی و معنوی به هنرمند و توقیف کردن مطبوعات هنری ,که موجب محرومیت و بهره مند نشدن ایشان از مراوده ,زندگی طبیعی و امنیت اجتماعی می گردد. 3
این گونه برخورد ها ,در جوامعی که مبتنی بر تقدس حداکثری سنت هاست, معمولاً تحت عنوان از خود بیگانگی و بیگانه زدائی قاطعانه و شدید تر است. که شکل آن ؛اقدام به پاک سازی هنرمندانی که در اصطلاح مطیع نیستند و یا نامتعارند می باشد. روش های کنترل در چنین جوامعی؛ دیگر نه تنها نقش میانجی را بین هنر و سیاست قبول ندارند, بلکه آن را نوعی تساهل و تسامح خطر ناک ,برای جامعه می دانند و با تکیه بر اولویت بی چون و چرای عرف اخلاقی از پیش تعریف شده و نظریه واکنش سریع به عنوان تنها شیوه و الگوی تهدیدی که متناسب با هدف است ؛زیر لوای سیاست قانونی, شدیداً از هنر مستقل مراقبت کرده و آن را مساوی ایده ای برای بر اندازی و نه روشی معمول برای دگرگونی و رشد جامعه در حال توسعه ,می کنند.
به این ترتیب ,در محیط هایی چنین بسته که حقیقت اثر هنری مبدل به کذبی غیر اخلاقی و تهدید آمیز برای جامعه می شود , و هنرمند ,به عنوان عامل ایجادی آن, مدام مورد سرزنش قرار می گیرد و اعتماد و اقبال عمومی اش ,به عنوان مهمترین جریان فرهنگ ساز ,با تبلیغ و سانسور نهاد سیاسی تهدید می شود . تنها راه عبور و تضمین تداوم حیات, از یک سو عدم سازشگری و مصالحه نکردن و از سوی دیگر تاکید بیشتر بر تعهد و رسالت شخصی هنرمند نسبت به جامعه است . این موضوع ,در چنین وضعی شاید تنها پاشنه آشیل سیاست کنترلی باشد. بستری که با کمک حقیقت نهفته در خود, کنترل را مبدل به علیه خویش می کند و موجب ایجاد فضای مناسب ,جهت شکست موضوع حاد "هنر /هنرمند دشمن مردم" ؛در ذهن عموم افراد یک جامعه ,درفرایند روابط بین ایشان می گردد.
در این بخش ,باید به این موضوع هم اشاره کنیم, که البته ؛داشتن تعهد به این معنی نیست که هنرمند ,خود مبدل را هدف سیاست کند ,یا اثر هنری ,تبدیل به وسیله ای سیاسی شود ,بلکه منظور, عکس چنین موضوعی است. یعنی خارج شدن هنر و هنرمند از کانون توجه ,برنامه ریزی های سیاست ,به عنوان وسیله ای برای توجیح یا تهدیدی علیه خود. و روشن شدن اینکه ,هنر در واقع بستری دوران ساز است, و نمی توان آن را عاملی سیاسی برانداز, یا حافظ منافع ,دانست, بلکه هنر ,حاضر معنوی در شکل گرفتن بخشی از ابعاد عمومی سیاست در جامعه است ,که به حقیقت فردی و خلاقیت بی حد و مرز انسانی ,در آفرینش و نو آوری و دیگر شدن, ربط دارد. به عنوان کلام آخر, در این بخش اینطور می توان نتیجه گرفت ,که: هنر سیاسی, امر مبتذلی است و با هنر
" روشنگر/روشنفکر" که این خاصیت را از ماهیت خود کسب کرده, تفاوت های اساسی دارد.

مقدمه دوم : فرهنگ حاکم,فرهنگ محکوم
روایت گری ,داستان , قصه و شعر در جوامع مدرن, با وجود رسانه های گوناگون به سبب الویتی که "نوشت/ار" در اعتبار ساختمانی, سطوح مختلف ادراکی و بیانی آنها دارد, همچنان یکی از مهمترین روش های مفاهمه محسوب می شود. اما تفاوت مفاهمه موجود در ادبیات با دیگر رسانه ها در این است که ادبیات ,هدفی رسانه ای جهت تبلیغ و توضیح دادن چیزی نیست. اما با توجه به تعلیق و تعویق درونیش.بیشترین سهم در آموزش مفاهمه آرام به جامعه را دارد . ولی در این رابطه از این نکته هم نباید غافل شد که بر خلاف نگاه نظریه پردازان و جامعه شناسان مهمی مانند "هابرماس" و "گافمن" که جزو جدی ترین شارحان و مدافعان شرایط مدرن در عصر ما می باشند ,هرگز تحلیل رفتار ,خرد و زندگی روزمره جامعه مدرن در قبال اثر هنری, نشان دهنده ابزاری شدن حقیقت هنر نیست, این موضوع نتیجه حضور صداقت ملکه ذهن هنرمند به عنوان رکنی اصلی وجود خلاقیت هنر است, که بر خلاف خلاقیت های سیاسی ,سعی نمی کند از خاصیت تعلیق و تعویق در زبان به نفع فریب خود بهره ببرد و از چنین کاربست هایی برای تاکید بر صلاحیت عمل پرهیز می کند.بنابراین؛ تهدید ادبیات "حقیقی/غیر وابسته" از سوی سیاست می تواند دلایل زیر را دنبال کند:
1- جلو گیری از بر ملا شدن فریب موجود ,در نوع گفتار سیاسی ,برای عموم از طریق مقایسه آن با نوع تعلیق و تعویق گفتار در زبان ادبی ,که اینجا صورتی انتقادی به خود می گیرد.
2- سوء استفاده از زبان ادبی با توجه به قدمت و توجه عمومی به آن؛ برای توجیه نوع عملکرد فریب کارانه گفتار سیاسی در شرح شرایط خود.
3- تهدید ,تطمیع ادبیات و سعی در منزوی یا منفعل کردن آن, جهت همراه شدن و همکاری با آنچه نام سیاست کلان دولت جهت حفظ منافع جامعه بر آن گذاشته می شود.
4-سعی در بی هویت کردن زبان ادبی, جهت سهولت در انتقال گفتار سیاسی به عنوان ارزشی قابل اعتماد.
نتایج زیان بار هر کدام از اعمال فشار های فوق را به راحتی می توان در نوع مکالمات و سطح اعتماد عمومی اعضاء جامعه نسبت به هم و دیگری سیاسی مشاهده کرد. در چنین شرایطی ,منفعل شدن هنرمند یا پیوستن او به جریان سیاسی , به عنوان واکنش ناچار فرهنگ محکوم, در برابر قدرت فرهنگ حاکم, بازتاب معضلی جدی در قالب انحطاط فهم عمومی است که پیرامون موضوع تحرک و نو آوری و بی ثباتی فریبکارانه جهت حفظ منافع سیاسی می باشد.
بنابراین اگر تن دادن به صورت انفعال یا هنر فروشی روش هنرمندان یک جامعه باشد. جریانی که با نوع ساختن وآفرینش خود, اصلی ترین حلقه تزریق خلاقیت و نشاط درونی به رفتار اجتماعی است, در برابر حجم تحمیل فرهنگی که خود را حاکم می داند, محکوم به رنجوری و تقلیل یافتن است. و البته در چنین شرایطی است که, مبارزه هنرمند برای حفظ بقای حقیقت نهفته در زبان اثرش و قربانی نشدن, به عنوان وسیله فرهنگ سیاسی مسلط آغاز می شود. و اصلاح طلبی هنرمند در این وضع؛ بازتاب وجدان آگاه جامعه و اضطراب عمیق آن نسبت به تنگناهایی از این دست می باشد.
هنر جهت حفظ استقلال خود ,پوچ و تهی بودن"هنری وابسطه/دولتی/ایدئولوژیک "را به عنوان نمودی از جوهره سیاست معطوف به خواسته های مستبدانه بر ملا می کند, و ریشه و خواستگاه چنین شکل گرفتنی را به صورت شفاف با اعتراض خود در برابر جامعه قرار می دهد. و شاید همین موضوع باعث آشفتن بی حد سیاست, که خود را حاکمی بی رقیب در عرصه اجتماعی می داند, بر علیه هنرمندان مستقل باشد.
همانطور که پیشتر هم اشاره شد سانسور, تخریب چهره اجتماعی هنرمند, تهدید از طریق شبیه سازی و برخورد با رسانه های آزادی که چنین هنری را معرفی می کنند و حذف فیزیکی هنرمندان در این وضع, البته آخرین راه کار های نظام سیاسی حاکم است ,که به این وسیله سعی می کنند طرف مقابل را در جایگاه محکوم قرار داده و شکل رفتار خود را از دید عموم پنهان کنند.

رسالت هنر مندانه
در بخش های مختلف این مقاله ,شرح مسئولیت هنرمندی که در چنین شرایطی زندگی می کند به دو صورت داده شد: اول رسالتی معطوف به هنر و بعد معطوف به جامعه. رسالت معطوف هنر را می توان با عنوان آزادی هنر نیز شرح داد. هنر باید برای بیان آنچه می خواهد آزاد باشد پس با هرچه که این آزادی را محدود می کند مخالفت می کند. بیان این مخالفت, همان مسئولیت هنر است. اما رسالت معطوف جامعه چیست؟ رسالت هنر مند در برابر جامعه شرح دلایل و نبیین جریان هنر رها و فارق از بار سیاست است.
هنرمند مسئول است ,با ایستادگی در برابر سانسور و نقد آن ,برای عموم مردم شرح بدهد که آثار نویسندگان و هنرمندان بزرگ دوره مدرن مانند "کافکا","بکت","جویس","البوت" و غیره چگونه شکل گرفته اند و مایه اصلی این آثار چقدر, با فریب سیاسی و خود سانسوری فریب کارانه,سرناسازگاری دارد. هنرمند باید برای جامعه خود شرح بدهد که نتایج پوشیده نویسی وپنهان کاری, ترس وخودسانسوری هنر, چقدر زیانبار است و چطور مردم را به سمت ریا کاری شخصی سوق می دهد. البته این موضوع به این معنی نیست که نوشته و اثر ما محتوایی صرفاً اجتماعی است . نه صحبت بر سر دفاع از هنر آزاد؛ در بیان بی پروای خود است. هنر فارق از سانسور, که برای ارائه خود با تهدید روبرو نیست و هر روز در دادگاه "ارتجاع" محکوم نمی شود.
رسالت هنر مند در این شرایط همان وظیفه شهروندی او است که هرگز ساقط نمی شود. اینکه نباید در برابر آنچه شکوفائی اش را تهدید می کند ,سکوت اختیار کند. و البته اگر غیر از این باشد تنها جوابی که می توان به پرسش "ادبیات چه می تواند بکند؟" داد این است که: "ادبیات هیچ نمی تواند بکند."4 شکی نیستن که هر اثر بزرگ هنری نهضتی در درون خود است؛نهضتی زیبائی شناسانه,اندیشگی وادبی .ولی ادبیاتی که هیچ کاری تنواند بکند هیچ زمان اثر بزرگی را نمی آفریند , زیرا جز تنها تکبر,خود خواهی , فخر فروشی و شهوتی است که در هر لحظه می تواند مبدل به اقدامی فریبکارانه علیه خلاقیت هنرمند شود؛ چیز دیگری نمی تواند باشد.


1-این مقاله در شرایط فعلی بی شک امکان چاپ در هیچ کدام از مطبوعات مکتوب را پیدا نمی کند. ضمن آنکه فضای اینترنت با اینکه شاید کاربرانش تمام طیف های جامعه نباشند اما به دلیل داشتن شرایط آزادانه تر در نشر اثر شاید بازتاب دهنده بهتری برای چنین موضوعی به حساب بیاد.
2-در مقاله تهدید مطبوعات ادبی چاپ شده در مجله نامه-که اخیراً توقیف شد-به صورت دقیق به آسیب بر خورد با مجلات مستقل هنری و فرهنگی پرداخته ام. اما طعطیل شدن مجله نامه به دلیل چاپ شدن شعری از سیمین بهبهانی که پیشتر از وازات ارشاد مجوز چاپ بصورت کتاب را در سال 84 و دوره دولت جدید دریافت کرده بود. تعطیل شدن روزنامه شرق به دلیل چاپ یک کاریکاتور همینطور تعطیل شدن موسسات مستقل فرهنگی و تهدید نهاد های فرهنگی غیر دولتی بهانه ای برای نوشتن این مقاله در شهریور ماه سال 85 با موضوع رسالت هنرمند شد.
3- انجمن قلم و انجمن های مشابه که بیش از تلاش برای داشتن نقش فرهنگی در جامعه هدفشان تخریب وجه هنرمندان مستقل و مخشوش کردن افکار عمومی از طریق انحصار رسانه ای و دادن اطلاعات خلاف و تخریبی توسط روزنامه هایی مانند کیهان و جمهوری اسلامی و غیره است از نمونه های روشن چنین اقدامی است. ضمن آنکه محدودیت فعالیت کانون نویسندگان ایران از طریق به انزوا کشاندن آن نیز از دیگر نمود های چنین عملکردی است.
4- این پرسش در ابتدای مقاله ژرژ سمپرون در کتاب وظیفه ادبیات ترجمه و تدوین ابوالحسن نجفی هم آمده است. که خواندن آن رابه مخاطباوشته پیشنهاد می کنم