پرستوئی درآزمایشگاه اندیشه
پرستوئی درآزمایشگاه اندیشه
پتر یردÙÙ† ÙÙØ´
برگردان : رباب Ù…Øب
از Ù¾ÙÙ„ والری وآلبرت انشتاین Øکایتی شنیدنی وجود دارد Ú©Ù‡ شاید صØت نداشته باشد اما ذکرش خالی از لط٠نیست. یکی از کسانی Ú©Ù‡ بلاÙاصله پس از پایان جنگ جهانی اول به دیدار رژیم Ùرانسه Ù…ÛŒ شتابد ØŒ انشتاین ٠آلمانی است. او شبی هنگام صر٠شام Ùˆ بر Øسب Øادثه کنار والری Ù…ÛŒ نشیند. در Ø·ÛŒ صر٠شام چند بار والری شاعر دÙترچه یاداشتش را در آورده Ùˆ چیزی Ù…ÛŒ نویسد. انشتاین از او Ù…ÛŒ پرسد :
" موسیو والری شما چه چیز را یاداشت می کنید؟ " و والری پاسخ می دهد :
هرگاه Ùکر Ùˆ ایده ای به مغزم برسد یاداشت Ù…ÛŒ کنم تا یادم نرود. آیا شما اینکار را نمی کنید پرÙسور انشتاین ØŸ" Ùˆ انشتاین پاسخ Ù…ÛŒ دهد:
" بندرت ایده ای به مغز من خطور می کند."
نوشتن عادت روزانه والری خطاط بود. اوطی پنجاه سال از سپیده ÛŒ ØµØ¨Ø " Ùاصله میان چراغ Ùˆ طلوع" را به نوشتن یاداشت های روزانه اش Ù…ÛŒ پرداخت .این یاداشت ها اغلب کلام موجزند ومجموعأ به بیست Ùˆ شش هزار صÙØÙ‡ Ù…ÛŒ رسند. یاداشت های والری پس از مرگش در بیست وشش جلد قطور تØت عنوان
â€Cahiersâ€
به چاپ رسیده است. او خود در زمان Øیاتش تنهامنتخبی از یاداشت هایش را به زبان Ùرانسه به نام
â€Tel quelâ€
به چاپ رسانده بود.
چاپ ٠دو جلد تازه ای به زبان انگلیسی Ùˆ با یاری بین استیمپسون ØŒ پل جی Ùورد Ùˆ روبرت پیکرینگ (پتر لانگ ورلاگ) این روزها به بازار آمده است Ùˆ به زودی سه جلد دیگر نیز به زیر چاپ خواهد رÙت. این نمونه ها بر اساس موضوع تنظیم شده اند ØŒ بطور مثال موضوع جلد اول اگو Ùˆ اروس Ù…ÛŒ باشد Ùˆ جلد دوم شامل اشعار دیگر آثار هنری والری ا ست.
والری تØصیلات آکادمیک Ùˆ علمی نداشت Ùˆ نوشته های او از متد های تØقیقاتی پیروی نمی کرد، اما بعد ها در سال Û±Û¹Û°Û° میلادی نوشته هایش مورد توجه ÙیلسوÙان، روانشناسان Ùˆ Ù…Øققان مغز Ùˆ رÙتار شناسان قرار گرÙت. والری شعر Ùˆ دانش Ùˆ علم را با هم مرتبط Ù…ÛŒ دانست Ùˆ Ù…ÛŒ Ú¯Ùت: "علم ازبطن تصاویر شعری بر Ù…ÛŒ خیزد" . والری از علم زمانش ØŒ بخصوص از نظرات انشتاین Ùˆ Ùرضیه نسبیت او بسیار متأثر بوده Ùˆ Ù…ÛŒ گوید Ú©Ù‡ میان Ù…Øققان تنها انشتاین است Ú©Ù‡ هنرمند است. والری به علوم طبیعی به چشم یک مدل نگاه Ù…ÛŒ کند : تمام آنچه من درعلم Ùیزیک Ù…ÛŒ جویم ØŒ این است Ú©Ù‡ چگونه آدمی Ù…ÛŒ تواند به مشکل «منیتش » یورش برد". نوع برخورد والری با علم Ùˆ هنرو شیوه غیر علمی اش شدیدأ مورد انتقاد منتقدان ادبی قرار گرÙته است. « دورن گرائی » والری با Ø´Ú©ÙˆÙا شدن اندیشه بیهیوریسم در سال Û±Û¹Û²Û° مردود شناخته شد ØŒ اما او جسورانه Ùˆ بیش از پنجاه سال همچنان به شیوه ÛŒ ٠خود ادامه داد. اگرعلم در نگاه معاصران والری ده درصد الهام Ùˆ نود درصد زØمت Ùˆ عرق ریزی است ØŒ در نگاه او درست برعکس نود درصد الهام Ùˆ ده درصد بقیه لاعلاجی Ùˆ درماندگی است. خنثا کردن ٠پیامد اÙکارو قرار دادنشان در رابطه درست در Øوصله او نمی گنجد Ùˆ او عاجزانه اظهار Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ : " برای به اجرا در آوردن ایده هایم به یک آلمانی نیاز دارم".
والری به آزمایش های علمی اعتقادی ندارد. Øتا زمانی Ú©Ù‡ از لئو ناردو داونیچی Ú©Ù‡ ترکیبی از علم Ùˆ هنر است ØŒ Ù…ÛŒ گوید ØŒ کارهای عملی داونیچی را نادیده Ù…ÛŒ گیرد. او اندیشیدن را به پرواز تند پرستوئی تشبیه Ù…ÛŒ کند. او همانند باد قپکی همه عمرش را در قصربادی زبان گذرانده است بدون اینکه Øقیقت زمین Ùˆ خاک را چشیده باشد. او با اÙکاری زنده است Ú©Ù‡ در هوا در چرخشند Ùˆ از چشم دیگران پنهان. والری خود Ù…ÛŒ گوید : " این تنها خصلت جالب من است Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توانم از هیچ ØŒ چیزی بسازم Ùˆ انگار Ùقط در درون هیچ است Ú©Ù‡ قادر به انجام کاری Ù…ÛŒ شوم".
والری برای خودش Ù…ÛŒ نوشت. برای شناخت خود درونی اش Ù…ÛŒ نوشت Ùˆ در تمام طول زندگی اش به دنبال کش٠مکانیک درونی اش بود : " کارهای روشنÙکری ام یک سمت Ùˆ سو دارد Ùˆ آن جایگزین کردن خود آگاهی از طریق کار منظم به جای نا خود اگاهی است". اوبرای رسیدن به آگاهی Ùکر Ùˆ اندیشه اش رازیر ذره بین Ù…ÛŒ برد: " دیگران کتاب خلق Ù…ÛŒ کنند ØŒ من آگاهی Ù…ÛŒ Ø¢Ùرینم". یکی از موضوع های مکرر یاداشت های والری ارتباط میان جسم ØŒ آگاهی Ùˆ جهان است واین تثلیث یعنی
» Corps - Esprit – Monde «
از جمله Ù…Ùاهیم زیر بنائی نوشته های اوست. من اینجا« اسپریت» را «آگاهی » ترجمه Ù…ÛŒ کنم ØŒ زیرا Ú©Ù‡ واژه « Ø±ÙˆØ Ùˆ Ù†Ùس » مذهب را تداعی Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ ابدأ با اÙکار والری تناسب ندارد. پروژه ÛŒ والری را Ù…ÛŒ توان « شناخت خود » نامید . این پروژه به نظر او بسیار Øیاتی Ùˆ مهم Ù…ÛŒ آید: " علم اشکال ٠آگاهی Øاوی تمام علم هاست ". " بدون Ø´Ú© جستجوی پیشرÙت ها Ùˆ موÙقیت های درونی تنها هد٠است Ùˆ تØقیقات علمی Ùقط یک عنصرند". والری درعملی کردن ٠پروژه اش Ùˆ توانائی هایش Ø´Ú© نمی کند : " وجه متمایز من، استعداد بی نظیرمن در درک پدیده ها Ùˆ سوبژه های ناچیز است ". " شهرت Ùˆ اÙتخار را پایه کار قرار داده ام ØŒ Ùقط اگر قادر به انجامش باشم Ùˆ این Øاوی انتقاد Ùˆ آنالیز پیگیر از خود است".
شاید Ú©Ù…ÛŒ گستاخی باشد اگر بگویم اینهمه مرا به یاد تعبیر آمبروز بیرسÙÙ‡ از آگاهی در " دیکشنری شیطان" Ù…ÛŒ اندازد: " Ø´Ú©Ù„ مرموزی از ماده Ú©Ù‡ توسط مغز ØªØ±Ø´Ø Ù…ÛŒ شود ". به طبیعت خود نگریستن اساس کار است Ùˆ Ùرد هیچ کار دیگری نمی کند مگربه دنبال شناخت خود رÙتن. کزÙسلاو میلوز والری را " کشاوزر کریستال ها " Ù…ÛŒ نامند. هنری برگسون با به سخره گرÙتن اÙکار والری Ù…ÛŒ گوید : " آنچه والری کرده است Øتمأ باید تکرار شود". همچنین ایگور استراویناسکی تأس٠می خورد Ú©Ù‡ والری به جای پرداختن به شعر ØŒ بیهوده وقت زیادی را صر٠شناخت خود کرده است. برخلا٠این انتقاد ها Ù…Øققان معاصری چون رÙنه تام ØŒ ایلیا پریگوگاین Ùˆ جین Ù¾Ùتیتوت تلاش ٠بی نظیر والری را برای پرداختن به اصل مشکل Ùˆ " خلاقیت قیاسی" تمجید Ù…ÛŒ کنند.
ظراÙت Ùˆ دقت اندیشه Ùˆ Ùکر ایده آل ٠والری بود: " آگاهی به همه چیز Ùرم Ùˆ Ø´Ú©Ù„ Ù…ÛŒ دهد ØŒ پس من تا به کمال رسیدن Ù Ùرمها آرام نمی گیرم Ùˆ این وضعیتی بسیار Øساس است". والری در مراØÙ„ اولیه تØقیقاتش به دنبال یک سیستم کامل Ùˆ جامع Ú©Ù‡ بتواند دقیقأ عملکرد های اندیشه را تعری٠کند بود. او شدیدأ تØت تاثیر علم ریاضیات Ùˆ اÙکار Ù‡Ùنری Ù¾Ùوینکیر ٠ریاضیدان بود. رد پای ٠رویای رسیدن به زبان سمبولیک دقیق را Ù…ÛŒ توان نزد گوتÙرید لیب نیز یاÙت، چیزی Ú©Ù‡ در Øوزه ÙلسÙÙ‡ پس از گوتلوب Ùریگه بصورت یک Ù…Ùد در آمد. رسمی کردن زبان منطق توسط Ùریگه با روش کار والری جور در نمی آمد. او برای دقت بخشیدن به اÙکارش در جلد اول
â€Cahiersâ€
از Ùرمول Ùˆ قواعد خاص خود استÙاده Ù…ÛŒ کند. اما متأسÙانه روش غیر علمی اش Ùرمول هایش را تا Øدودی نمایشی Ùˆ ساختگی Ù…ÛŒ سازد. درک Ùˆ Ùهم Ùرمول های او Ùˆ اینکه چگونه با Ú©Ù…Ú© Ùرمول ها اÙکار روشن تر Ùˆ گویا تر Ù…ÛŒ شوند بسیار دشوار است Ùˆ درست همانند Ùردریش نیچه اغلب کلام موجز Ø´ در مقابله باهم قرار Ù…ÛŒ گیرند. او در یاداشت های بعدی اش امیدوار به رسیدن به روشی جامع Ùˆ سیستماتیک است Ùˆ Ù…ÛŒ گوید: " من ØŒ سیستم منم " Ùˆ در جای دیگری Ù…ÛŒ نویسد : " جستجوی ٠کمال نوعی خود Ú©Ø´ÛŒ است".
والری به ÙلسÙÙ‡ Ùˆ ÙلاسÙÙ‡ به چشم تØقیر نگاه Ù…ÛŒ کرد Ùˆ معتقد بود Ú©Ù‡ بدون راندن Øیوان از خود آگاه ٠خود Ùˆ رهبریش به آنجا Ú©Ù‡ Ùرد Ù…ÛŒ خواهد – یعنی رهبری Øیوان تا مانع – ÙلسÙÙ‡ ای وجود ندارد. " اَبَر مرد یا انسان برتر وجود دارد. Ùˆ این نتیجه ÛŒ Ùمسلم ٠شناخت انسان از انسان است ".
تصور نمی رود Ú©Ù‡ والری داوید هیوم را خوانده باشد ØŒ علیرغم این ما شباهت هائی میان ایندو Ù…ÛŒ یابیم. هیوم همانند والری همواره در جستجوی Ù " من" در Øواس پنجگانه اش بود. والری Ù…ÛŒ نویسد : " هرگاه به دنبال تعریÙÛŒ از خود Ù…ÛŒ گردم ØŒ در Ù…ÛŒ یابم Ú©Ù‡ من هیچم – من به مشاهده ÛŒ ٠خود Ù…ÛŒ پردازم . خودم را Ù…Øدود Ù…ÛŒ کنم. خودم را به خاطر دارم. Ù…ÛŒ توانم اعمالم را از پیش Øدس بزنم. خودم را Ù…ÛŒ شناسم Ùˆ گاه تØقیر Ùˆ گاه تمجید Ù…ÛŒ کنم. از خودم اطاعت Ù…ÛŒ کنم. اما آنگاه Ú©Ù‡ این تصاویر پاره Ù…ÛŒ شوند دیگر Øتا نمی توانم تصورش را بکنم Ú©Ù‡ اینها منم".
والری هنگام تعری٠" من " هم از ترمهای ریاضی استÙاده Ù…ÛŒ کند. من نا متغیری است Ú©Ù‡ همواره زیر متغیر ها ÛŒ خود خوابیده است. او خمیر مایه نظرش را ازپی یر ÙÙ‡ لین ٠ریاضیدان Ùˆ تئوری گروهی او گرÙته است.
« من » مثل وضعیت خلاص یا مرکز مختصات است Ùˆ شاید چیزی جز یک شرط ساده برای اندیشیدن نباشد . مرکز مختصاتی به معنای هندسی کلمه. مقیاسی Ú©Ù‡ تÙکر Ùˆ اندیشه در ساخت های درونی اش بکار Ù…ÛŒ گیرد. تثلیث ٠والری یعنی : آگاهی ØŒ جسم Ùˆ Ø±ÙˆØ ØŒ از پیشقدم بودن ٠او برروانشناسی معاصر Øکایت Ù…ÛŒ کند. امروزه « آگاهی ØŒ جسم Ùˆ روØ» معنای تازه ای به خود گرÙته اند Ùˆ درروند پیشرÙت خود ØŒ به سه نظریه ÛŒ :
Embodied – Situated - Cognition
مبدل شده اند. پایه Ùˆ اساس این تئوری ها را یک Ùˆ همان جمله Ù…ÛŒ سازد : اندیشه Ùˆ جسم همواره با Ù…Øیط خود در ارتباط هستند Ùˆ نمی شود میان آنها Ùاصله Ùˆ تمایزی قائل شد. اینجا جملاتی چند از والری – به عنوان نمونه آورده Ù…ÛŒ شود: " آگاهی یعنی پاسخ جسم به جهان در یک Ù„Øظه". " ÙلسÙÙ‡ ای Ú©Ù‡ جسم آدمی پایه اش را نسازد، ÙلسÙÙ‡ نیست ".
یکی دیگر از Øوزه هائی Ú©Ù‡ Ù…Øققان معاصر مورد بØØ« Ùˆ تÙØص قرار داده اند Ùنوکسیون Ùˆ عملکرد اندیشه Ù…ÛŒ باشد. هنگام کش٠باید دو تن بود. یکی ترکیب ها را Ø´Ú©Ù„ Ùˆ Ùرم Ù…ÛŒ دهد Ùˆ یکی به باز شناسی Øاصل کار آن دیگری Ù…ÛŒ پردازد Ùˆ طبق خواسته هایش از میان آنها انتخاب Ù…ÛŒ کند. این مدعا به نظریه ÛŒ ٠عقلانی هربرت سیمون – برنده جایزه نوبل Û±Û¹Û·Ù¨ - نزدیک است. ما رگه های کلام موجز Ùˆ پند را در راسیونالیسم سیمون مشاهده Ù…ÛŒ کنیم :" آنچه Ú©Ù‡ ما نبوغ Ù…ÛŒ نامیم Ú©Ù… بها تر از اعمال Ùردی است Ú©Ù‡ مهارتش را از دیگری Ù…ÛŒ گیرد تا ارزش تولید شده ها را در یابد Ùˆ Øاصل کار دیگری را از آن Ùخود کند". والری این پروسه ÛŒ ٠دو جانبه را هم در شعر Ùˆ هم در علم یاÙته است Ùˆ به همین سبب میان شعر Ùˆ علم تÙاوتی قائل نمی شود.
تØقیقات معاصر نمونه های بسیاری - از درک وابسته به قوه بینائی Ùˆ Ùهم زبان گرÙته تا توانائی ØÙ„ مسائل - ارائه Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ صØت اندیشه والری را اثبات Ù…ÛŒ کند.
سال۱۹۴۵ اولین کامپیوتر به کار گرÙته شد. بسیاری ازمتخصصان کامپیوتر، روانشناسان Ùˆ زبان شناسان Ùˆ ÙلاسÙÙ‡ به این توهم دچار شدند Ú©Ù‡ کامپیوتر ها در روند توسعه ÛŒ ٠خود قادر به اندیشیدن خواهند شد . این تصور پایه Ùˆ اساس کوگنویتیسم ( یعنی مغز همانند یک کامپیوترکار Ù…ÛŒ کند ) را Ù¾ÛŒ ریزی کرد. والری چنین مقایسه ای را قبول نداشت Ùˆ Ù…ÛŒ Ú¯Ùت : " ماشین یک ماده ÛŒ تعلیم داده است". اوهمچنین نمی توانست بپذیرد Ú©Ù‡ مغزبتواند جدا از بدن Ùˆ با Ú©Ù…Ú© دوربین ها Ùˆ دستگاه های الکترونیکی کار کند. تثلیث والری یعنی « آگاهی ØŒ جسم Ùˆ روØ» با نظریه « مغز در خمره » متغایر بود . به نظر او« آگاهی ØŒ جسم Ùˆ روØ» بی واسطه Ùˆ جدا از هم معنا ندارند . بدین Ù„Øاظ او با نظریه Ùوق نیز مخالÙت نشان داد. پروسه بودن شعر ØŒ هنر Ùˆ علم با شیوه های علمی امروز قابل سنجش Ùˆ از همین روی مورد قبول صاØب نظران Ù…ÛŒ باشد.
والری به علم معاصر در باره Ùنکسیون مغز دسترسی نداشته است، اما یاداشت هایش سرچشمه ÛŒ ٠الهام این Øوزه ÛŒ ٠علمی شد. یاداشت های او این پرسش را بر Ù…ÛŒ انگیزد: Øال Ú©Ù‡ کلام او نبض بØØ« های روز شده است:
"هد٠انسان مصنوعی کردن انسان است - باز یاÙتن خود به مثابه مرز ٠پایانی کاوش هایش"ØŒ براستی والری تا Ú†Ù‡ اندازه مدرن بود؟
استکهلم / اوت سیزدهم دوهزاروشش
مطلب بالا به تاریخ یازدهم ماه اوت دو هزارو شش در روزنامه سونسکا داگ بلادت ( اس Ùˆ د) به چاپ رسÙده است
۱٨۷۱ – ۱۹۴۵ Paul Valéry
اسامی :
Peter Gärdenfors – Paul Valéy (۱٨۷۱ – ۱۹۴۵) – Albert Einstein – Brain Stimpson – Paul Gifford – Robert Pickering – Peter Lang Verlag – Ego – Eros – Behaviorism – Leonardo da Vinci – Ambrose Bierce –The Devil , s Dictionary – Czeslaw Milosz – Henri Bergson – Igor Stravinsky – Réné Thom – Ilya Prigogine – Lean Petitot - Henri Poincaré – Gottfried Leibniz – Gottlob Frege – Friedrich Nietzsche – David Hume – Pierre Féline – Herbert Simon – Corps , Esprit , Mode - Brain in the vat – Cognition – Brain in the vat-
Ùريبا شادكهن نوشت