گويش گيلكي:
تحقيق درباره گويشها و لهجه‌هاي شمال ايران و كناره‌هاي بحر خزر به ويژه گيلكي نخستين بار از سوي


پژوهشگران اروپايي آغاز شد و زبان شناسان كشورهاي اروپا قبل از دانشمندان ما به تحقيق و بررسي گويشهاي ايراني از جمله گيلكي پرداختند. پژوهشگران روسيه تزاري در اين زمينه مقدم بر ساير زبان شناسان اروپايي هستند ولي نبايد فراموش كرد كه تحقيق و پژوهش در گويش گيلكي از سوي آنان با هدف استعماري بي ارتباط نبود.
گيلكي مشتمل به دو گويش متمايز در دو ناحيه غربي و شرقي است كه هنگام تحقيق گويش‌ رايج رشتي معيار بررسي و پژوهش گيلاني است:
v از جمله خصايل آوايي گيلكي اين است كه الف ممدد و خالي از كشش است و به صورت الف مقصود تلفظ مي‌شود. اصولاً ماهيت آواي گيلكي – صداي الف ممدود ناسازگار است مانند : جان --------->جن؛
v در گيلكي الف (همزه) در آغاز واژه شعر آوايي به خود مي‌گيرد. تبديل حروف در گيلكي متكي به سنت ديرين دستوري در زبانهاي ايراني است، در گيلكي چند حرف كه نزديكي آوايي دارند به يكديگر تبديل مي‌گردند: باز ---------->واز - گاو ----------> گاب
هاي ملفوظ كه پس از الف ممدود بيايد در تلفظ حذف مي‌شود: گناه --------->گنا. در تلفظ برخي اعداد، هاء به تلفظ نمي‌آيد: چهار --------->چار. در گيلكي اسامي به «ان» جمع بسته مي‌شوند. در فارسي صفت غالباً بعد از موصوف مي‌آيد ولي در گيلكي صفت پيش از موصوف مي‌آيد. همچنين كلمات مركب با صفات و مضاف‌اليه جاي خود را تغيير مي دهند.
ضمير اشاره نزديك در گيلكي « اَ » مي‌باشد و براي اشاره به دور از « او » استفاده مي‌شود.
ضماير در پيوند با اسم كه جنبه ملكي داشته باشند اين گونه‌اند: مي – تي – اونه – امي – شومي – اوشانه
پيشوندها در گيلكي نقش سهمي دارند. فعل گيلكي از نظر پيشاوند بر دو گونه است: فعل بدون پيشاوند و فعل با پيشاوند كه با تغيير پيشاوندها حرف وصفي فعل گيلكي دگركون مي‌‌شود:
چشئن : چيدن
دي – چن : نظم دادن اشياء
اوچن : برچيدن
فوچن : چشم بستن
واچن : كندن
در گيلكي پسوندهاي بسيار وجود دارد مانند : ان – وند – اند – گاو – مان – ال – سرا – بان - گي – سارو ... در گيلكي علامت مصدري عبارتست از : ئن – دن – تن – ستن – كه « دن » بيشتر استفاده مي‌شود.
ريشه شناسي واژه‌هاي گيلكي از جالب‌ترين و مطلوب ترين بخشهاي زبان شناسي در تحقيق اين زبان است. زبان گيلكي بازمانده پهلوي شمالي است كه از اين لحاظ به واژه‌هاي زيادي برمي‌خوريم كه ريشه زبان پهلوي در آنها نمايان است:

رشتي فارسي پهلوي
واليشتن ليسيون ليشتن
گفتن افتادن كفتن
واستي بايد اواپستن
واش علف واش


تعداد قابل توجهي از لغات گيلكي را واژه‌هاي دخيل عربي تشكيل مي‌دهد كه از فارسي وارد گيلكي شده است:
1- واژه ‌هاي عربي كه همزه آغاز مي‌شود و در گيلكي تبديل به (اي) مي‌شود.
عربي گيلكي
اسم ايسم
استفاده ايستيفاده
اسلام اسِلام
انقلاب اينقلاب

2- گرايش به « اي » در گيلكي چنان است كه حروف ديگر نيز گاهي به آن تبديل مي‌شود:

عربي
گيلكي
كتاب كيتاب
لباس ليباس
حساب حيساب
سوا سيوا

3- در دسته‌اي از واژه‌هاي گيلكي تغيير فاحش در صورت واژه‌هاي عربي دخيل و طرز تلفظ آنها بسيار محسوس است:
عربي گيلكي
قبول قوبيل
صبح صوب
بالاخره بيلاخره
احتمال ايتيمال


4- گرايش بر حذف تشديد در گيلكي محسوس است : غصّه -------> غرصه -
حمّال -------->حمبال
5- حروف حلقي به الف مقصود تبديل مي‌شود:
عربي گيلكي
قاعده قايده
محشر ماشر
احوال اوال
معشوق ماشوق


6- در تعبيه‌ها و شبه جمله‌ها نيز تغيير روي مي‌دهد:
عربي گيلكي
بلاوارث بيله وارس
غن قصد انقسه (عمداً)


7- اسامي خاص عربي نيز در گيلكي دستخوش تحول شده‌اند:
عربي گيلكي
اسماعيل ايسمال
محمد ممد
محمود مامود
كاظم كاظيم


در پايان بايد به كارهيا علمي ارزنده‌اي كه معرفي و شناسايي گيلكي انجام شده به اختصار سخن گفت . دكتر عيسي مدني - كتاب شناسي و بررسي واژه‌نامه‌ها،دستورنامه‌ها و نوشته‌هاي گيلكي و ديلمي و تالش از سده هشتم تاكنون ويژگي‌هاي صرف و نحو گيلكي. كريم كشاورز
همچنين نوشته‌ها و تحقيقات آقايان: عبدالكريم گلشني – محمد بشري – علي اكبر مراديان - فريدون نوزاد – محمود پاينده – تيمور گورگين.