مصاØبه Ùاروق مقصودی با یدالله موقن بمناسبت سالروز مرگ ارنست کاسیرر
موقن را به اعتبار ترجمه‌های دقیق Ùˆ تØشیه‌هایی Ú©Ù‡ بر آثار Ùˆ اندیشه کاسیرر انجام داده، باید تنها Ùˆ مهم‌ترین کاسیررشناس ایرانی قلمداد کنیم.
مصاØبه Ùاروق مقصودی با یدالله موقن بمناسبت سالروز مرگ ارنست کاسیرر Ú©Ù‡ روز یکشنبه 24 Ùروردین93(13 آپریل2014) در روز نامه Ùرهیختگان به چاپ رسیده است.
ارنست کاسیرر را Ùیلسو٠Ùرهنگ نام داده‌اند. تا آخرین Ù„Øظات عمر خود در راه دانش Ùˆ علم گام برداشت Ùˆ به قولی سالی نبود Ú©Ù‡ از او کتابی Ùˆ اثری درخور سراغ نتوان کرد. همچنین می‌توان او را مهم‌ترین پیرو سنت تÙکر عقلانی اروپایی در قرن بیستم به Øساب آورد. سخن از ارنست کاسیرر Ùیلسو٠و متÙکر نامدار آلمانی نیمه اول قرن بیستم است Ú©Ù‡ در 13 آوریل 1945 Ù… در دانشگاه کلمبیا آمریکا بدرود Øیات Ú¯Ùت. اواخر ایام زندگی برای دوری از شر نازیسم مجبور به ترک وطن شد Ùˆ در انگلستان، سوئد Ùˆ در نهایت آمریکا ماوا گزید. شاید همین تجربه بود Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ را به منتقد تمام Ùˆ کمال Ùاشیسم تبدیل کرد Ùˆ در «اسطوره دولت» بنیادهای آن را به Ùهم درآورد. کاسیرر Ùˆ اندیشه‌اش برای ما Ùارسی‌زبانان ناشناخته نیست Ùˆ این مهم صورت نگرÙته است مگر با ترجمه‌هایی Ú©Ù‡ یدالله موقن، مترجم Ùˆ پژوهشگر ÙلسÙه، از آثار این Ùیلسو٠آلمانی به‌دست داده است. موقن را به اعتبار ترجمه‌های دقیق Ùˆ تØشیه‌هایی Ú©Ù‡ بر آثار Ùˆ اندیشه کاسیرر انجام داده، باید تنها Ùˆ مهم‌ترین کاسیررشناس ایرانی قلمداد کنیم. در سالگرد مرگ «Ùیلسو٠Ùرهنگ» با یدالله موقن Ú¯Ùت‌وگویی داشته‌ام Ú©Ù‡ در ادامه می‌آید. او بØØ« از کاسیرر را به مقابله عقلانیت Ùˆ ضدعقلانیت کشاند Ùˆ در مقابل «آنارشیست‌های Ùرهنگی» به دÙاع تمام‌قد از کاسیرر پرداخت.
Ú†Ù‡ کتاب¬هایی با ترجمه شما در دسترس مخاطبان Ùارسی قرار گرÙته است؟
تا کنون پنج کتاب از ارنست کاسیرر ترجمه کرده¬ام Ú©Ù‡ چهار عنوان آن¬ها به چاپ رسیده Ùˆ به ترتیب چاپ عبارتند از: 1.ÙلسÙÙ‡ روشنگری Ú©Ù‡ انتشارات نیلوÙر منتشر کرده Ùˆ هم اکنون چاپ سوم آن در بازار کتاب موجود است؛ 2.ÙلسÙÙ‡ صورت¬های سمبولیک Ú©Ù‡ نشر هرمس منتشر کرده Ùˆ اکنون چاپ سوم آن رو به اتمام است؛ 3.اسطوره دولت Ú©Ù‡ باز انتشارات هرمس منتشر کرده Ùˆ چاپ دومش روبه اتمام است؛ 4.سال گذشته هم کتاب «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» از سوی نشر ماهی منتشر شد Ú©Ù‡ چاپ اول آن تمام شده Ùˆ چاپ دومش در راه است. کتاب پنجمی Ú©Ù‡ از کاسیرر ترجمه کرده¬ام Ùˆ آماده چاپ است «نظریه نسبیت انشتین» است Ú©Ù‡ بØØ«ÛŒ شناخت¬شناسانه را Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒÂ¬Ú©Ù†Ø¯.
*آیا کاسیرر در کلیت این کتاب¬هایی که شما از ایشان ترجمه کرده¬اید یک پروژه را دنبال می¬کند؟ به عبارت دیگر، آیا می¬توان هر یک از این کتاب¬ها را تکمیل کننده یک پازل دانست؟
کاسیرر را آخرین Ùیلسو٠Ùرهنگ Ù…ÛŒ شناسند.بنابراین برنامه او برنامه ای سیستماتیک یعنی بررسی ونقد Ùرهنگ انسانی در قالب ÙلسÙÙ‡ Ùرم های سمبلیک است. بنده اکنون مشغول مطالعه آثار مارتین هایدگر هستم چون می¬خواهم کتابی درباره بØØ« هایدگر Ùˆ ارنست کاسیرر بنویسم. بر اثر همین مطالعات دارم Ù¾ÛŒ می¬برم Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ هایدگر Ùاقد Ùانداسیون یعنی Ùاقد یک اصل یا پایه ÙلسÙÛŒ است. نه Ùقط ÙلسÙÙ‡ هایدگر، بلکه ÙلسÙÙ‡ کسانی چون میشل Ùوکو، ژاک دریدا، Ùˆ آنچه Ú©Ù‡ ÙیلسوÙان پست¬مدرن نامیده می¬شوند، Ùاقد Ùانداسیون هستند یعنی هیچ پایه Ùˆ شالوده¬ای ندارند. گویی هد٠هایدگر Ùˆ پیروانش ایجاد سردرگمی Ùˆ هرج Ùˆ مرج Ùکری Ùˆ Ùرهنگی بوده است.
*آیا نظام Ùکری Ùˆ ÙلسÙÙ‡ ارنست کاسیرر دارای این شالوده¬ای Ú©Ù‡ مدنظر شماست، می¬باشد؟
بله. ÙلسÙÙ‡ کاسیرر دنباله ÙلسÙÙ‡ کانت Ùˆ بر ایده¬آلیسم انتقادی Ùˆ دستاورد های روشنگری متکی است. کاسیرر کانت را قله ÙلسÙÙ‡ روشنگری می¬داند Ùˆ خودش هم از پیروان کانت است، بنابراین خودش را مسلما جزو سنت روشنگری قرار می¬دهد. برخورد کاسیرر با مسائل، برخوردی عقلانی است. Ùˆ به عبارت بهتر برخوردش با مسایل ÙلسÙی، عقلانیت انتقادی است. آنچه Ú©Ù‡ امروزه بر ÙلسÙÙ‡ غرب Øاکم است رویه ای غیر عقلانی یا بهتر است بگویم ضد عقلانی است. من اگر باز هم بخواهم کتابی ترجمه کنم یا از کتاب¬های ارنست کاسیرر یا لوسین لوی-برول ترجمه Ù…ÛŒ کنم.
*و دلیل این اصرار چیست؟!
چون اندیشه کاسیرر نظام Ùˆ سیستم قوی¬ای دارد. شما وقتی Ú©Ù‡ آثار هایدگر Ùˆ امثالهم را مطالعه می¬کنید چنین تÙکر سیستماتیکی را نمی¬یابید. مثل اینکه همه چیز در هواست! هیچ چیزی بر هیچ چیزی متکی نیست. مخصوصا آثار Ùوکو، دریدا، دلوز Ùˆ امثالهم چنین ویژگی¬ای دارند. انگار قصد اینان ایجاد یک نوع هرج Ùˆ مرج Ùکری Ùˆ Ùرهنگی بوده است Ùˆ به ØÙ‚ هم پست مدرنیست ها به «آنارشیست¬های Ùرهنگی» ملقب شده¬اند. اما هیچ وقت نمی¬توانیم به ارنست کاسیرر لقب آنارشیست Ùرهنگی بدهیم چرا Ú©Ù‡ تÙکرش کاملا سیستماتیک Ùˆ نظام¬مند است.
*تا Ú†Ù‡ Øدی می¬توان اثر تجربه¬های عینی زندگی کاسیرر را در آثارش Ùˆ به طور Ú©Ù„ÛŒ در پروژه نظام مندی Ú©Ù‡ دنبال کرده است، برجسته کرد؟ کاسیرر تجربه Ùاشیسم در آلمان را به شدت نقد می¬کند Ùˆ وجوه مختل٠آن را کنکاش می¬کند؛ به ویژه در کتاب «اسطوره دولت». آیا تنÙسش در زمان Ùاشیسم، او را به این سمت سوق داده است؟
مسئله Ùاشیسم مسئله ای است Ú©Ù‡ ذهن خیلی از متÙکران غربی را به خود مشغول داشته است. ارنست کاسیرر Ùˆ هانا آرنت از جمله این متÙکران بوده¬اند. برخورد کاسیرر با این مسئله برخوردی از دیدگاه ÙلسÙÙ‡ صورت¬های سمبلیک است. او بر خلا٠هانا آرنت دچار سر درگمی نشد. دغدغه کاسیرر این بود Ú©Ù‡ آیا Ù…ÛŒ-توان Ùاشیسم را با ÙلسÙÙ‡ صورت¬های سمبلیک خودش، تبیین کند؟ آنچه Ú©Ù‡ کاسیرر در Ùاشیسم می¬بیند برکشیده شدن دوباره اسطوره است. او قبلا در جلد دوم ÙلسÙÙ‡ صورت¬های سمبلیک - یعنی «اندیشه اسطوره¬ای»، Ú©Ù‡ آن را هم جنان Ú©Ù‡ Ú¯Ùتم، ترجمه کرده¬ام - تصور می¬کرد Ú©Ù‡ اسطوره چیزی است متعلق به دوران گذشته ولی با ظهور Ùاشیسم Ùˆ نازیسم Ùˆ به طور Ú©Ù„ÛŒ توتالیتاریسم معلوم شد Ú©Ù‡ خیر! اسطوره همچنان نیرویی پابرجا است Ùˆ ممکن است در بØران¬های اجتماعی سربرکشد Ùˆ تمام دستاوردهای عقلی بشر را از بین ببرد Ùˆ در نهایت، آنچه را نسل¬های گذشته رشته کرده¬اند پنبه کند. متاسÙانه در کشور ما آثاری Ú©Ù‡ به Ùارسی ترجمه می¬شوند در هوا معلق اند. یعنی انتقاداتی Ú©Ù‡ مثلا بر آثار یک Ùیلسو٠نوشته شده اند هیچگاه Ù…Ø·Ø±Ø Ù†Ù…ÛŒÂ¬Ø´ÙˆÙ†Ø¯. چون اکنون مشغول مطالعه آثار هایدگر Ùˆ کتاب¬هایی Ú©Ù‡ درباره او نوشته شده اند هستم، می¬توانم Øداقل Øدود بیست کتاب را نام ببرم Ú©Ù‡ درباره ارتباط هایدگر با نازیسم نوشته شده اند. اصلا عنوان یکی از این کتاب¬ها «هایدگر Ùˆ نازیسم» نوشته ویکتور Ùاریاس است. Ùاریاس اهل شیلی Ùˆ از دانشجویان هایدگربود. او این کتاب را پس از مرگ استادش Ùˆ با دسترسی به مجموعه اسنادی Ú©Ù‡ در آرشیوهای ضدجاسوسی آلمان شرقی Ùˆ نیز با استناد به خود آثار خود هایدگر نگاشته است. او در کتابش این نظررا Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒÂ¬Ú©Ù†Ø¯Ú©Ù‡ برخلا٠آنچه خیلی¬ها Ù…ÛŒ پندارند هایدگر Ùقط برای مدت کوتاهی طرÙدار نازیسم نبوده بلکه تمام عمرش طرÙدار نازیسم بوده وقهرمانش نیز در تمام عمر هیتلر بوده است . یک Ùیلسو٠Ùرانسوی هم به نام ایمانوئل Ùایه کتابی نوشته با عنوان " هایدگر :بیان ÙلسÙÛŒ دادن به نازیسم" Ùˆ درآنجا Ú¯Ùته Ú©Ù‡ هایدگر کوشش داشت تا به نازیسم بیان ÙلسÙÛŒ بدهد Ùˆ آن را به صورت یک ÙلسÙÙ‡ درآورد. کتاب¬ دیگری هم هست Ú©Ù‡ عنوانش هست «هایدگر Ùˆ هولوکاست» .
*با این تÙاسیر، آیا معتقد هستید Ú©Ù‡ مترجمان ایرانی آثار هایدگر تغاÙÙ„ می¬کنند؟
ببینید! مترجمان Ùˆ مروجان آثار Ùˆ ÙلسÙÙ‡ هایدگر در کشور مان عنوان چنین کتاب¬هایی را بر زبان نمی¬آورند. دلیلش Ù…ÛŒ تواند دو چیز باشد یا آنان چنین آثاری را نمیشناسند Ùˆ یا اگر می¬شناسند بر آن ها سرپوش Ù…ÛŒ-گذارند. اگر نمی شناسند پس با ÙلسÙÙ‡ هایدگر آن طور Ú©Ù‡ باید وشاید آشنا نیستند Ùˆ اگر Ù…ÛŒ شناسند Ùˆ بر آن ها سرپوش Ù…ÛŒ گذارند این بد ترین نوع سانسور است Ú©Ù‡ هواداران هایدگر در ارایه ÙلسÙÙ‡ او اعمال Ù…ÛŒ کنند. در هر صورت اگر منصÙانه نگاه کنیم این کار از Ù„Øاظ Ùرهنگی درست نیست. زیرا آنچه ما نیاز داریم پرورش اندیشه انتقادی است نه بت سازی.
*آیا خودتان درباره کتاب¬هایی که ترجمه کرده¬اید، چنین رویه¬ای مدنظر داشته اید؟
بله. در کتاب¬هایی Ú©Ù‡ از کاسیرر ØŒ Ùˆ نیز کتابی Ú©Ù‡ از لوی-برول، ترجمه کرده¬ام انتقادهایی را Ú©Ù‡ بر آن¬ها نوشته شده اند Ùˆ در دسترسم بوده اند، ترجمه کرده Ùˆ به آن کتاب ها اÙزوده¬ام. به عبارت دیگر نخواستم Ú©Ù‡ از ارنست کاسیرر یا لوی-برول بت بسازم. می¬خواستم نشان دهم Ú©Ù‡ دیگران درباره آثار Ùˆ نظریات این دو Ú†Ù‡ دیدگاهی دارند، Ú†Ù‡ جنبه¬هایی از آرایشان را مثبت می¬دانستند Ùˆ Ú†Ù‡ جنبه¬هایی را منÙÛŒ Ùˆ ضعیÙ.
*پیام کاسیرر برای جامعه¬ای چون ایران چیست؟ به عبارت دیگر هد٠شما از کار بر روی اندیشه ارنست کاسیرر چه بوده است؟
آنچه Ú©Ù‡ از کاسیرر می¬آموزیم عقلانیت انتقادی است Ùˆ آنچه Ú©Ù‡ جامعه ما به آن نیاز دارد همین عقلانیت انتقادی است. اگر ما می¬خواهیم با انتشار آثار پست مدرنیستی در جامعه خود به روند ضدعقلانیت Ú©Ù…Ú© کنیم، این بØØ« دیگری است، ولی اگر منظورمان این است Ú©Ù‡ کشورمان را مترقی Ùˆ عقلانی کنیم Ùˆ از وضع غیرعقلانی به در آوریم، آثاری Ú©Ù‡ مورد نیاز ماست، آثاری از نوع کارهای ارنست کاسیرر است Ú©Ù‡ به علم Ùˆ عقل ارج Ù…ÛŒ نهند.
اگر بخواهیم همه چیز را تخطئه کنیم Ùˆ علم Ùˆ عقل را بیهوده بدانیم Ùˆ بگوییم علم Ùˆ عقل ما را به رستگاری نمی¬رسانند، ترجمه آثار پست مدرنیستی در این راستا بهترین کار است. اما مسئله این است Ú©Ù‡ آنچه از پژوهش هایم درباره هایدگر Ùˆ پست مدرنیست¬ها Øاصل کرده ام این است Ú©Ù‡ اندیشه اینها - به ویژه هایدگر Ùˆ دریدا - سخت عرÙانی است. البته منظور عرÙانی از نوع عرÙان مولانا نیست، بلکه اینان هم به نوعی عار٠بوده¬اند. ولی این عرÙان پنهانی را هایدگر شناسان Ùقط با تلاش بسیار کش٠کرده اند.چیزی Ú©Ù‡ از نظرسینه چاکان هایدگر در کشورمان پنهان مانده است: عرÙان مایستر اکهارت. Ùˆ Ú†Ù‡ بسا Ú©Ù‡ همین عار٠بودن هایدگر Ùˆ دریدا است Ú©Ù‡ مورد توجه جوانان ما قرار گرÙته است.
*کتاب «درباره اسطوره دولت» را قبلا نج٠دریابندری با عنوان «اÙسانه دولت» ترجمه کرده است. آیا قبل از ترجمه «اسطوره دولت» آن ترجمه را هم روئیت کردید؟
بله، البته. مساله این است Ú©Ù‡ وقتی ما Ù…ÛŒ گوییم اسطوره آنچه از آن به ذهن متبادر می¬شود پرستش است. پشت جلد متن انگلیسی کتاب «اسطوره دولت» خلاصه¬ای از نقدهایی Ú©Ù‡ نوشته شده آمده Ùˆ در آن اشاره شده است Ú©Ù‡ دولت بت شده Ùˆ پرستیده می¬شود. همه می¬خواهند دولتی راکه بت شده است در اختیار بگیرند. ولی در واژه «اÙسانه» چنین Ù…Ùهومی مستتر نیست. هیچ کس به پرستش اÙسانه نمی¬پردازد ولی این وضعیت درباره اسطوره صدق Ù…ÛŒ کند.
*یعنی عنوانی که شما برای کتاب گذاشتید - اسطوره دولت - ترجمه دقیق¬تری است...
بله، همینطور است. عنوان می¬خواهد این مطلب را برساند Ú©Ù‡ دولت اسطوره Ùˆ بتی است Ú©Ù‡ باید پرستیده شود نه اینکه درباره¬اش داوری انتقادی صورت گیرد! چیزی Ú©Ù‡ در زمان استالین، هیتلر Ùˆ موسولینی Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ این بود Ú©Ù‡ ما بایستی دولت¬های اینان را بپرستیم. سزای هر کسی Ú©Ù‡ از این دولت¬ها Ùˆ طرÙدارانش انتقاد می¬¬کرد مرگ بود. بنابراین هیتلر، استالین Ùˆ موسولینی Ùˆ مائو بت شده بودند Ùˆ به عنوان پیشوا مقامی چون قدیسان Ùˆ پیامبران داشتند! یعنی ما در اینجا با اسطوره سروکار داریم، نه اÙسانه. اساطیر یونان یعنی آن اعتقادات دینی¬ای Ú©Ù‡ یونانیان باستان داشتند. آن¬ها برای اله¬ها معبد می¬ساختند Ùˆ آنان را می¬پرستیدند. ممکن است کسی Ú©Ù‡ به این اله¬ها Ùˆ اساطیراعتقاد نداشته باشد Ùˆ آن ها را اÙسانه بداند؛ ولی برای خود یونانیان Ùˆ رومیان این¬ها اسطوره بودند.
ممکن است این سوال پیش بیاید Ú©Ù‡ پس Ùرق میان اسطوره Ùˆ دین چیست؟ معمولا ما واژه «دین» را برای آیین¬های توØیدی چون یهودیت، اسلام Ùˆ مسیØیت به کار می¬بریم Ùˆ آنچه را Ú©Ù‡ جنبه شرک داشته باشد Ùˆ مسئله تعدد خدایان در میان باشد اساطیر می¬گوییم. اساطیر برای یونانیان Ùˆ رومیان باستان همان دین Ùˆ اعتقادات مذهبی¬شان است.
*در نمایشگاه کتاب تهران کتابی از شما Øضور خواهد داشت یا خیر؟
بایستی مقدمه¬ای بر کتاب «نظریه نسیبت انیشتین» کاسیرر Ù…ÛŒ نوشتم Ú©Ù‡ تا کنون چنین نشده Ùˆ بنده قصور کرده¬ام، چرا Ú©Ù‡ مشغول مطالعه بر روی آثار هایدگر بوده¬ام. اگر این مقدمه آماده شود اØتمالا کتاب برای مهرماه منتشر می¬شود. تا آنجا Ú©Ù‡ اطلاع دارم چاپ دوم «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» در نمایشگاه کتاب اردیبهشت عرضه خواهد شد.
مصاØبه Ùاروق مقصودی با یدالله موقن بمناسبت سالروز مرگ ارنست کاسیرر Ú©Ù‡ روز یکشنبه 24 Ùروردین93(13 آپریل2014) در روز نامه Ùرهیختگان به چاپ رسیده است.
ارنست کاسیرر را Ùیلسو٠Ùرهنگ نام داده‌اند. تا آخرین Ù„Øظات عمر خود در راه دانش Ùˆ علم گام برداشت Ùˆ به قولی سالی نبود Ú©Ù‡ از او کتابی Ùˆ اثری درخور سراغ نتوان کرد. همچنین می‌توان او را مهم‌ترین پیرو سنت تÙکر عقلانی اروپایی در قرن بیستم به Øساب آورد. سخن از ارنست کاسیرر Ùیلسو٠و متÙکر نامدار آلمانی نیمه اول قرن بیستم است Ú©Ù‡ در 13 آوریل 1945 Ù… در دانشگاه کلمبیا آمریکا بدرود Øیات Ú¯Ùت. اواخر ایام زندگی برای دوری از شر نازیسم مجبور به ترک وطن شد Ùˆ در انگلستان، سوئد Ùˆ در نهایت آمریکا ماوا گزید. شاید همین تجربه بود Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ را به منتقد تمام Ùˆ کمال Ùاشیسم تبدیل کرد Ùˆ در «اسطوره دولت» بنیادهای آن را به Ùهم درآورد. کاسیرر Ùˆ اندیشه‌اش برای ما Ùارسی‌زبانان ناشناخته نیست Ùˆ این مهم صورت نگرÙته است مگر با ترجمه‌هایی Ú©Ù‡ یدالله موقن، مترجم Ùˆ پژوهشگر ÙلسÙه، از آثار این Ùیلسو٠آلمانی به‌دست داده است. موقن را به اعتبار ترجمه‌های دقیق Ùˆ تØشیه‌هایی Ú©Ù‡ بر آثار Ùˆ اندیشه کاسیرر انجام داده، باید تنها Ùˆ مهم‌ترین کاسیررشناس ایرانی قلمداد کنیم. در سالگرد مرگ «Ùیلسو٠Ùرهنگ» با یدالله موقن Ú¯Ùت‌وگویی داشته‌ام Ú©Ù‡ در ادامه می‌آید. او بØØ« از کاسیرر را به مقابله عقلانیت Ùˆ ضدعقلانیت کشاند Ùˆ در مقابل «آنارشیست‌های Ùرهنگی» به دÙاع تمام‌قد از کاسیرر پرداخت.
Ú†Ù‡ کتاب¬هایی با ترجمه شما در دسترس مخاطبان Ùارسی قرار گرÙته است؟
تا کنون پنج کتاب از ارنست کاسیرر ترجمه کرده¬ام Ú©Ù‡ چهار عنوان آن¬ها به چاپ رسیده Ùˆ به ترتیب چاپ عبارتند از: 1.ÙلسÙÙ‡ روشنگری Ú©Ù‡ انتشارات نیلوÙر منتشر کرده Ùˆ هم اکنون چاپ سوم آن در بازار کتاب موجود است؛ 2.ÙلسÙÙ‡ صورت¬های سمبولیک Ú©Ù‡ نشر هرمس منتشر کرده Ùˆ اکنون چاپ سوم آن رو به اتمام است؛ 3.اسطوره دولت Ú©Ù‡ باز انتشارات هرمس منتشر کرده Ùˆ چاپ دومش روبه اتمام است؛ 4.سال گذشته هم کتاب «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» از سوی نشر ماهی منتشر شد Ú©Ù‡ چاپ اول آن تمام شده Ùˆ چاپ دومش در راه است. کتاب پنجمی Ú©Ù‡ از کاسیرر ترجمه کرده¬ام Ùˆ آماده چاپ است «نظریه نسبیت انشتین» است Ú©Ù‡ بØØ«ÛŒ شناخت¬شناسانه را Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒÂ¬Ú©Ù†Ø¯.
*آیا کاسیرر در کلیت این کتاب¬هایی که شما از ایشان ترجمه کرده¬اید یک پروژه را دنبال می¬کند؟ به عبارت دیگر، آیا می¬توان هر یک از این کتاب¬ها را تکمیل کننده یک پازل دانست؟
کاسیرر را آخرین Ùیلسو٠Ùرهنگ Ù…ÛŒ شناسند.بنابراین برنامه او برنامه ای سیستماتیک یعنی بررسی ونقد Ùرهنگ انسانی در قالب ÙلسÙÙ‡ Ùرم های سمبلیک است. بنده اکنون مشغول مطالعه آثار مارتین هایدگر هستم چون می¬خواهم کتابی درباره بØØ« هایدگر Ùˆ ارنست کاسیرر بنویسم. بر اثر همین مطالعات دارم Ù¾ÛŒ می¬برم Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ هایدگر Ùاقد Ùانداسیون یعنی Ùاقد یک اصل یا پایه ÙلسÙÛŒ است. نه Ùقط ÙلسÙÙ‡ هایدگر، بلکه ÙلسÙÙ‡ کسانی چون میشل Ùوکو، ژاک دریدا، Ùˆ آنچه Ú©Ù‡ ÙیلسوÙان پست¬مدرن نامیده می¬شوند، Ùاقد Ùانداسیون هستند یعنی هیچ پایه Ùˆ شالوده¬ای ندارند. گویی هد٠هایدگر Ùˆ پیروانش ایجاد سردرگمی Ùˆ هرج Ùˆ مرج Ùکری Ùˆ Ùرهنگی بوده است.
*آیا نظام Ùکری Ùˆ ÙلسÙÙ‡ ارنست کاسیرر دارای این شالوده¬ای Ú©Ù‡ مدنظر شماست، می¬باشد؟
بله. ÙلسÙÙ‡ کاسیرر دنباله ÙلسÙÙ‡ کانت Ùˆ بر ایده¬آلیسم انتقادی Ùˆ دستاورد های روشنگری متکی است. کاسیرر کانت را قله ÙلسÙÙ‡ روشنگری می¬داند Ùˆ خودش هم از پیروان کانت است، بنابراین خودش را مسلما جزو سنت روشنگری قرار می¬دهد. برخورد کاسیرر با مسائل، برخوردی عقلانی است. Ùˆ به عبارت بهتر برخوردش با مسایل ÙلسÙی، عقلانیت انتقادی است. آنچه Ú©Ù‡ امروزه بر ÙلسÙÙ‡ غرب Øاکم است رویه ای غیر عقلانی یا بهتر است بگویم ضد عقلانی است. من اگر باز هم بخواهم کتابی ترجمه کنم یا از کتاب¬های ارنست کاسیرر یا لوسین لوی-برول ترجمه Ù…ÛŒ کنم.
*و دلیل این اصرار چیست؟!
چون اندیشه کاسیرر نظام Ùˆ سیستم قوی¬ای دارد. شما وقتی Ú©Ù‡ آثار هایدگر Ùˆ امثالهم را مطالعه می¬کنید چنین تÙکر سیستماتیکی را نمی¬یابید. مثل اینکه همه چیز در هواست! هیچ چیزی بر هیچ چیزی متکی نیست. مخصوصا آثار Ùوکو، دریدا، دلوز Ùˆ امثالهم چنین ویژگی¬ای دارند. انگار قصد اینان ایجاد یک نوع هرج Ùˆ مرج Ùکری Ùˆ Ùرهنگی بوده است Ùˆ به ØÙ‚ هم پست مدرنیست ها به «آنارشیست¬های Ùرهنگی» ملقب شده¬اند. اما هیچ وقت نمی¬توانیم به ارنست کاسیرر لقب آنارشیست Ùرهنگی بدهیم چرا Ú©Ù‡ تÙکرش کاملا سیستماتیک Ùˆ نظام¬مند است.
*تا Ú†Ù‡ Øدی می¬توان اثر تجربه¬های عینی زندگی کاسیرر را در آثارش Ùˆ به طور Ú©Ù„ÛŒ در پروژه نظام مندی Ú©Ù‡ دنبال کرده است، برجسته کرد؟ کاسیرر تجربه Ùاشیسم در آلمان را به شدت نقد می¬کند Ùˆ وجوه مختل٠آن را کنکاش می¬کند؛ به ویژه در کتاب «اسطوره دولت». آیا تنÙسش در زمان Ùاشیسم، او را به این سمت سوق داده است؟
مسئله Ùاشیسم مسئله ای است Ú©Ù‡ ذهن خیلی از متÙکران غربی را به خود مشغول داشته است. ارنست کاسیرر Ùˆ هانا آرنت از جمله این متÙکران بوده¬اند. برخورد کاسیرر با این مسئله برخوردی از دیدگاه ÙلسÙÙ‡ صورت¬های سمبلیک است. او بر خلا٠هانا آرنت دچار سر درگمی نشد. دغدغه کاسیرر این بود Ú©Ù‡ آیا Ù…ÛŒ-توان Ùاشیسم را با ÙلسÙÙ‡ صورت¬های سمبلیک خودش، تبیین کند؟ آنچه Ú©Ù‡ کاسیرر در Ùاشیسم می¬بیند برکشیده شدن دوباره اسطوره است. او قبلا در جلد دوم ÙلسÙÙ‡ صورت¬های سمبلیک - یعنی «اندیشه اسطوره¬ای»، Ú©Ù‡ آن را هم جنان Ú©Ù‡ Ú¯Ùتم، ترجمه کرده¬ام - تصور می¬کرد Ú©Ù‡ اسطوره چیزی است متعلق به دوران گذشته ولی با ظهور Ùاشیسم Ùˆ نازیسم Ùˆ به طور Ú©Ù„ÛŒ توتالیتاریسم معلوم شد Ú©Ù‡ خیر! اسطوره همچنان نیرویی پابرجا است Ùˆ ممکن است در بØران¬های اجتماعی سربرکشد Ùˆ تمام دستاوردهای عقلی بشر را از بین ببرد Ùˆ در نهایت، آنچه را نسل¬های گذشته رشته کرده¬اند پنبه کند. متاسÙانه در کشور ما آثاری Ú©Ù‡ به Ùارسی ترجمه می¬شوند در هوا معلق اند. یعنی انتقاداتی Ú©Ù‡ مثلا بر آثار یک Ùیلسو٠نوشته شده اند هیچگاه Ù…Ø·Ø±Ø Ù†Ù…ÛŒÂ¬Ø´ÙˆÙ†Ø¯. چون اکنون مشغول مطالعه آثار هایدگر Ùˆ کتاب¬هایی Ú©Ù‡ درباره او نوشته شده اند هستم، می¬توانم Øداقل Øدود بیست کتاب را نام ببرم Ú©Ù‡ درباره ارتباط هایدگر با نازیسم نوشته شده اند. اصلا عنوان یکی از این کتاب¬ها «هایدگر Ùˆ نازیسم» نوشته ویکتور Ùاریاس است. Ùاریاس اهل شیلی Ùˆ از دانشجویان هایدگربود. او این کتاب را پس از مرگ استادش Ùˆ با دسترسی به مجموعه اسنادی Ú©Ù‡ در آرشیوهای ضدجاسوسی آلمان شرقی Ùˆ نیز با استناد به خود آثار خود هایدگر نگاشته است. او در کتابش این نظررا Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒÂ¬Ú©Ù†Ø¯Ú©Ù‡ برخلا٠آنچه خیلی¬ها Ù…ÛŒ پندارند هایدگر Ùقط برای مدت کوتاهی طرÙدار نازیسم نبوده بلکه تمام عمرش طرÙدار نازیسم بوده وقهرمانش نیز در تمام عمر هیتلر بوده است . یک Ùیلسو٠Ùرانسوی هم به نام ایمانوئل Ùایه کتابی نوشته با عنوان " هایدگر :بیان ÙلسÙÛŒ دادن به نازیسم" Ùˆ درآنجا Ú¯Ùته Ú©Ù‡ هایدگر کوشش داشت تا به نازیسم بیان ÙلسÙÛŒ بدهد Ùˆ آن را به صورت یک ÙلسÙÙ‡ درآورد. کتاب¬ دیگری هم هست Ú©Ù‡ عنوانش هست «هایدگر Ùˆ هولوکاست» .
*با این تÙاسیر، آیا معتقد هستید Ú©Ù‡ مترجمان ایرانی آثار هایدگر تغاÙÙ„ می¬کنند؟
ببینید! مترجمان Ùˆ مروجان آثار Ùˆ ÙلسÙÙ‡ هایدگر در کشور مان عنوان چنین کتاب¬هایی را بر زبان نمی¬آورند. دلیلش Ù…ÛŒ تواند دو چیز باشد یا آنان چنین آثاری را نمیشناسند Ùˆ یا اگر می¬شناسند بر آن ها سرپوش Ù…ÛŒ-گذارند. اگر نمی شناسند پس با ÙلسÙÙ‡ هایدگر آن طور Ú©Ù‡ باید وشاید آشنا نیستند Ùˆ اگر Ù…ÛŒ شناسند Ùˆ بر آن ها سرپوش Ù…ÛŒ گذارند این بد ترین نوع سانسور است Ú©Ù‡ هواداران هایدگر در ارایه ÙلسÙÙ‡ او اعمال Ù…ÛŒ کنند. در هر صورت اگر منصÙانه نگاه کنیم این کار از Ù„Øاظ Ùرهنگی درست نیست. زیرا آنچه ما نیاز داریم پرورش اندیشه انتقادی است نه بت سازی.
*آیا خودتان درباره کتاب¬هایی که ترجمه کرده¬اید، چنین رویه¬ای مدنظر داشته اید؟
بله. در کتاب¬هایی Ú©Ù‡ از کاسیرر ØŒ Ùˆ نیز کتابی Ú©Ù‡ از لوی-برول، ترجمه کرده¬ام انتقادهایی را Ú©Ù‡ بر آن¬ها نوشته شده اند Ùˆ در دسترسم بوده اند، ترجمه کرده Ùˆ به آن کتاب ها اÙزوده¬ام. به عبارت دیگر نخواستم Ú©Ù‡ از ارنست کاسیرر یا لوی-برول بت بسازم. می¬خواستم نشان دهم Ú©Ù‡ دیگران درباره آثار Ùˆ نظریات این دو Ú†Ù‡ دیدگاهی دارند، Ú†Ù‡ جنبه¬هایی از آرایشان را مثبت می¬دانستند Ùˆ Ú†Ù‡ جنبه¬هایی را منÙÛŒ Ùˆ ضعیÙ.
*پیام کاسیرر برای جامعه¬ای چون ایران چیست؟ به عبارت دیگر هد٠شما از کار بر روی اندیشه ارنست کاسیرر چه بوده است؟
آنچه Ú©Ù‡ از کاسیرر می¬آموزیم عقلانیت انتقادی است Ùˆ آنچه Ú©Ù‡ جامعه ما به آن نیاز دارد همین عقلانیت انتقادی است. اگر ما می¬خواهیم با انتشار آثار پست مدرنیستی در جامعه خود به روند ضدعقلانیت Ú©Ù…Ú© کنیم، این بØØ« دیگری است، ولی اگر منظورمان این است Ú©Ù‡ کشورمان را مترقی Ùˆ عقلانی کنیم Ùˆ از وضع غیرعقلانی به در آوریم، آثاری Ú©Ù‡ مورد نیاز ماست، آثاری از نوع کارهای ارنست کاسیرر است Ú©Ù‡ به علم Ùˆ عقل ارج Ù…ÛŒ نهند.
اگر بخواهیم همه چیز را تخطئه کنیم Ùˆ علم Ùˆ عقل را بیهوده بدانیم Ùˆ بگوییم علم Ùˆ عقل ما را به رستگاری نمی¬رسانند، ترجمه آثار پست مدرنیستی در این راستا بهترین کار است. اما مسئله این است Ú©Ù‡ آنچه از پژوهش هایم درباره هایدگر Ùˆ پست مدرنیست¬ها Øاصل کرده ام این است Ú©Ù‡ اندیشه اینها - به ویژه هایدگر Ùˆ دریدا - سخت عرÙانی است. البته منظور عرÙانی از نوع عرÙان مولانا نیست، بلکه اینان هم به نوعی عار٠بوده¬اند. ولی این عرÙان پنهانی را هایدگر شناسان Ùقط با تلاش بسیار کش٠کرده اند.چیزی Ú©Ù‡ از نظرسینه چاکان هایدگر در کشورمان پنهان مانده است: عرÙان مایستر اکهارت. Ùˆ Ú†Ù‡ بسا Ú©Ù‡ همین عار٠بودن هایدگر Ùˆ دریدا است Ú©Ù‡ مورد توجه جوانان ما قرار گرÙته است.
*کتاب «درباره اسطوره دولت» را قبلا نج٠دریابندری با عنوان «اÙسانه دولت» ترجمه کرده است. آیا قبل از ترجمه «اسطوره دولت» آن ترجمه را هم روئیت کردید؟
بله، البته. مساله این است Ú©Ù‡ وقتی ما Ù…ÛŒ گوییم اسطوره آنچه از آن به ذهن متبادر می¬شود پرستش است. پشت جلد متن انگلیسی کتاب «اسطوره دولت» خلاصه¬ای از نقدهایی Ú©Ù‡ نوشته شده آمده Ùˆ در آن اشاره شده است Ú©Ù‡ دولت بت شده Ùˆ پرستیده می¬شود. همه می¬خواهند دولتی راکه بت شده است در اختیار بگیرند. ولی در واژه «اÙسانه» چنین Ù…Ùهومی مستتر نیست. هیچ کس به پرستش اÙسانه نمی¬پردازد ولی این وضعیت درباره اسطوره صدق Ù…ÛŒ کند.
*یعنی عنوانی که شما برای کتاب گذاشتید - اسطوره دولت - ترجمه دقیق¬تری است...
بله، همینطور است. عنوان می¬خواهد این مطلب را برساند Ú©Ù‡ دولت اسطوره Ùˆ بتی است Ú©Ù‡ باید پرستیده شود نه اینکه درباره¬اش داوری انتقادی صورت گیرد! چیزی Ú©Ù‡ در زمان استالین، هیتلر Ùˆ موسولینی Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ این بود Ú©Ù‡ ما بایستی دولت¬های اینان را بپرستیم. سزای هر کسی Ú©Ù‡ از این دولت¬ها Ùˆ طرÙدارانش انتقاد می¬¬کرد مرگ بود. بنابراین هیتلر، استالین Ùˆ موسولینی Ùˆ مائو بت شده بودند Ùˆ به عنوان پیشوا مقامی چون قدیسان Ùˆ پیامبران داشتند! یعنی ما در اینجا با اسطوره سروکار داریم، نه اÙسانه. اساطیر یونان یعنی آن اعتقادات دینی¬ای Ú©Ù‡ یونانیان باستان داشتند. آن¬ها برای اله¬ها معبد می¬ساختند Ùˆ آنان را می¬پرستیدند. ممکن است کسی Ú©Ù‡ به این اله¬ها Ùˆ اساطیراعتقاد نداشته باشد Ùˆ آن ها را اÙسانه بداند؛ ولی برای خود یونانیان Ùˆ رومیان این¬ها اسطوره بودند.
ممکن است این سوال پیش بیاید Ú©Ù‡ پس Ùرق میان اسطوره Ùˆ دین چیست؟ معمولا ما واژه «دین» را برای آیین¬های توØیدی چون یهودیت، اسلام Ùˆ مسیØیت به کار می¬بریم Ùˆ آنچه را Ú©Ù‡ جنبه شرک داشته باشد Ùˆ مسئله تعدد خدایان در میان باشد اساطیر می¬گوییم. اساطیر برای یونانیان Ùˆ رومیان باستان همان دین Ùˆ اعتقادات مذهبی¬شان است.
*در نمایشگاه کتاب تهران کتابی از شما Øضور خواهد داشت یا خیر؟
بایستی مقدمه¬ای بر کتاب «نظریه نسیبت انیشتین» کاسیرر Ù…ÛŒ نوشتم Ú©Ù‡ تا کنون چنین نشده Ùˆ بنده قصور کرده¬ام، چرا Ú©Ù‡ مشغول مطالعه بر روی آثار هایدگر بوده¬ام. اگر این مقدمه آماده شود اØتمالا کتاب برای مهرماه منتشر می¬شود. تا آنجا Ú©Ù‡ اطلاع دارم چاپ دوم «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» در نمایشگاه کتاب اردیبهشت عرضه خواهد شد.