Ú¯Ùت Ùˆ Ú¯Ùˆ با یدالله موقن Ú©Ùتگو کننده Ù…Øسن آزموده
ایرانی بیش از یک قرن است Ú©Ù‡ با مظاهر مدرنیته آشناست Ùˆ از دستاوردهای علمی Ùˆ صنعتی آن مانند درمان Ùˆ دارو Ùˆ برق Ùˆ اتومبیل ونظیر اینها بهره مند است. پس انسان ایرانی باید به مراتب از انسان رنسانسی ذهنش پیشرÙته تر باشد، اما مسلما چنین نیست. متÙکران رنسانسی پایه گذاران ارزشهای مدرن هستند Ùˆ مبانی ÙلسÙÛŒ این ارزشها را ارائه داده اند، اما «روشنÙکران ایرانی» نه تنها ابداع کننده این ارزشها نبوده اند، بلکه پس از گذشت شش قرن هنوز هم از مبانی نظری Ùˆ ÙلسÙÛŒ مدرنیته بی اطلاعند Ùˆ Ú†Ù‡ بسا اگر مبانی نظری Ùˆ ÙلسÙÛŒ مدرنیته را در Ù…ÛŒ یاÙتند، سرسختانه به مخالÙت با آن بر Ù…ÛŒ خاستند. پس از این Ù„Øاظ مقایسه ذهنیت ایرانی با ذهنیت انسان رنسانسی بی مورد است.
چاپ شده در روز ناه اعتماد پنجم مهر ماه 1391
Ú¯Ùت Ùˆ Ú¯Ùˆ با یدالله موقن مترجم آثار ارنست کاسیرر به بهانه انتشار ترجمه او از کتاب «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» نوشته ارنست
کاسیرر(Ú©Ùتگو کننده Ù…Øسن آزموده )
شما در مصاØبه Ùˆ Ú¯Ùتارهای قبلی خودتان به جامع الاطرا٠بودن ارنست کاسیرر Ùˆ این Ú©Ù‡ او متعلق به نسلی از ÙیلسوÙان است Ú©Ù‡ دستی در شمار متنوعی از Øوزه های دانش از ÙلسÙÙ‡ تا علم Ùˆ Ùیزیک داشته اشاره هایی کرده اید. مسئله اساسی Ùˆ پرسش کلیدی ای Ú©Ù‡ با توجه به آن بتوان این مجموعه متنوع آثار کاسیرر Ùˆ پویش ها Ùˆ کوشش های او را گرد هم آورد Ùˆ بر اساس آن Ùهمید، چیست؟
موقن-مساله اساسی در تÙکر کاسیرر Ùهمیدن تاریخ انسان به طور عام Ùˆ Ùهمیدن تاریخ انسان اروپایی، از رنسانس تا اواسط قرن بیستم، به طور خاص است؛ اما Ùهم تاریخ انسان به طور ÙلسÙÛŒ است. مهمترین اثر ÙلسÙÛŒ کاسیرر: «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک» است Ú©Ù‡ در زمان Øیاتش در سه مجلد به چاپ رسیده Ùˆ اخیرا هم در دست نوشته های او مطالبی پیدا کرده اند Ú©Ù‡ به «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک»ارتباط داشته Ùˆ دو کاسیررشناس این مطالب را مرتب Ùˆ منظم کرده Ùˆ آنها را جلد چهارم «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک» قلمداد کرده Ùˆ به چاپ رسانده اند. در جلد یکم «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک» کاسیرر به مسئله زبان یا ÙلسÙÙ‡ زبان Ù…ÛŒ پردازد. زبان چیزی است Ú©Ù‡ وجه تمایز انسان از دیگر موجودات زنده Ùˆ وجه مشترک همه انسانهاست. از زمانهای پیش از تاریخ بشر به زبان مجهز بوده است. عنوان جلد دوم «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک» اندیشه اسطوره ای است Ú©Ù‡ بنده آن را به Ùارسی برگردانده ام Ùˆ انتشارات هرمس آن را در سال 1378 منتشر کرد Ùˆ تا به Øال به سه چاپ رسیده است. اندیشه اسطوره ای نخستین مرØله در تÙکر بشری است Ùˆ همزاد با زبان است Ùˆ این دو در مراØÙ„ بسیار ابتدایی تاریخ بشر ظاهر شده اند. تا این جا Ùهم ÙلسÙÛŒ تاریخ بشر به صورت عام است. عنوان جلد سوم «ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک»، «پدیدارشناسی شناخت» است Ú©Ù‡ به بررسی Ùرم شناخت علمی اعم از ریاضی، Ùیزیک، زیست شناسی Ùˆ پزشکی Ùˆ غیره Ù…ÛŒ پردازد. علم به معنای امروزی اش در دوره رنسانس پا به عرصه وجود Ù…ÛŒ گذارد Ùˆ متÙکرانی مانند لئوناردو داوینچی، گالیله، کپلر Ùˆ دکارت مبانی علم جدید را ارائه Ù…ÛŒ دهند. در Øقیقت جلد سوم «ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک» ÙلسÙÙ‡ علم غربی است. جلد چهارم Ú©Ù‡ از میان دست نوشته های کاسیرر بازسازی شده است، به مسئله ÙلسÙÙ‡ Øیات یا اگزیستانسیالیسم Ù…ÛŒ پردازد Ùˆ پاسخی است به ÙلسÙÙ‡ Øیات یا به دیگر سخن نقدی بر متاÙیزیک جدید است. پس ÙلسÙÙ‡ کاسیرر Ùهم ÙلسÙÛŒ تاریخ انسان است یا چنانکه Ù…ØµØ·Ù„Ø Ø§Ø³Øª ÙلسÙÙ‡ انتقادی Ùرهنگ است. یعنی کاسیرر نقد کانتی را Ú©Ù‡ متوجه عقل Ù…Øض، عقل عملی Ùˆ قوه داوری بود به نقد Ùرهنگ تبدیل کرده است. اثر مهم دیگر کاسیرر Ú©Ù‡ در چهار مجلد است عنوانش هست «مسئله شناخت در زمانهای جدید» Ú©Ù‡ منظور از زمانهای جدید از دوره رنسانس تا سال 1932 است. در اینجا با Ùهم ÙلسÙÛŒ تاریخ انسان اروپایی روبرو هستیم. در آثار کاسیرر ÙلسÙÙ‡ Ùˆ تاریخ سخت در هم تنیده شده اند. آثار تاریخی او سرشار از نکته سنجی های ÙلسÙÛŒ اند Ú©Ù‡ از دیدگاه ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک نوشته شده اند Ùˆ آثار ÙلسÙÛŒ او نیز سرشار از ریشه یابی مسائل Ùˆ بررسی سیر تاریخی آنهاست. تا کنون چهار جلد از آثار کاسیرر را بنده به Ùارسی برگردانده ام Ú©Ù‡ سه تای آنها در سالهای گذشته منتشر شده اند Ùˆ به چاپ سوم رسیده اند Ùˆ آخری نیز Ú©Ù‡ تنها دو ماه از انتشار آن Ù…ÛŒ گذرد در آستانه چاپ دوم است. پس باید نتیجه گرÙت Ú©Ù‡ آثار کاسیرر در کشور ما لااقل مورد توجه Ùرهیختگان قرار گرÙته است ،هم آثار تاریخی Ùˆ هم آثار ÙلسÙÛŒ کاسیرر از دیدگاه مسئله شناخت نگاشته شده اند.
آیا Ù…ÛŒ توان کاسیرر را ÙیلسوÙÛŒ نظام مند Ùˆ سیستماتیک تلقی کرد؟
موقن- در کتابی Ú©Ù‡ تØت عنوان «ارنست کاسیرر: Ùیلسو٠Ùرهنگ» نوشته ام، Ú¯Ùته ام Ú©Ù‡ کاسیرر ÙیلسوÙÛŒ انقلابی مانند ویتگنشتاین نبود Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ خود را با کلمات قصار بیان کند. کاسیرر به ÙلسÙÙ‡ سیستماتیک پایبند بود، یعنی اندیشه Ùˆ روش سیستماتیکی بر همه کتابها Ùˆ Øتی مقالاتش Øاکمند. من Ùقط در کتابهای Ùیزیکی Ú©Ù‡ Ùیزیکدانان بزرگ درباره مثلا نسبیت اینشتاین یا مکانیک کوانتوم نوشته اند، چنین اندیشه Ùˆ روش سیستماتیکی را Ù…ÛŒ بینم؛ البته با این تÙاوت اساسی Ú©Ù‡ Ùرمول ها Ùˆ معادلات ریاضی در منسجم کردن کتابهای Ùیزیک نقش اساسی دارند ولی کاسیرر با زبان عادی مطالب را بسیار سیستماتیک Ùˆ منسجم بیان Ù…ÛŒ کند. همین موضوع سبب شده است Ú©Ù‡ من شیوه نگارش Ùˆ روش بررسی بسیاری از ÙیلسوÙان Ùˆ دانشمندان را نپسندم، منظورم این است Ú©Ù‡ مانوس بودن با آثار کاسیرر توقع من را بسیار بالا برده است Ùˆ آثار بسیاری از ÙیلسوÙان Ùˆ دانشمندان چندان Ú†Ù†Ú¯ÛŒ به دلم نمی زنند. همچنان Ú©Ù‡ در آغاز Ú¯Ùتگو Ú¯Ùتم مهمترین اثر ÙلسÙÛŒ کاسیرر «ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک » نام دارد. عنوان این اثر چهار جلدی در واقع عنوان ÙلسÙÙ‡ خود کاسیرر است. کاسیرر انسان را جانور سمبل ساز Ù…ÛŒ نامد. انسان برای این Ú©Ù‡ جهان را بÙهمد دست به ساختن جهان های سمبلیک Ù…ÛŒ زند. نخستین جهان سمبلیکی Ú©Ù‡ انسان Ù…ÛŒ Ø¢Ùریند زبان است، چون بنده هنوز جلد یکم «ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک» را ترجمه نکرده ام، خواننده را به کتاب لوی-برول «کارکردهای ذهنی در جوامع عقب مانده» ارجاع Ù…ÛŒ دهم Ú©Ù‡ در آنجا لوی-برول یک Ùصل کامل را به بررسی زبان های اقوام ابتدایی Ùˆ تÙاوت آنها با زبان های اروپایی اختصاص داده است. همچنین خواننده Ù…ÛŒ تواند به مقاله پل هنله با عنوان «زبان، اندیشه Ùˆ Ùرهنگ» Ú©Ù‡ درباره نسبیت زبانی ور٠بØØ« Ù…ÛŒ کند Ùˆ بنده آن را سالها پیش ترجمه کرده ام، Ùˆ در کتابم با همین عنوان «زبان، اندیشه Ùˆ Ùرهنگ» به چاپ رسیده رجوع کند(البته در بعضی از سایتها در اینترنت هم این مقاله موجود است). کاسیرر پیش از ور٠نظریه پرداز نسبیت زبانی بوده است. البته ویکو Ùˆ هومبولت Ùˆ لوی-برول در این خصوص بر کاسیرر پیشی داشته اند. جهان سمبلیک دیگری Ú©Ù‡ انسان برای شناخت جهان Ù…ÛŒ Ø¢Ùریند، جهان اسطوره ای-دینی است. کاسیرر پس از ویکو Ùˆ شلینگ اسطوره را موضوع پژوهش ÙلسÙÛŒ قرار داد Ùˆ جهان سمبلیک اسطوره را هم پایه جهان سمبلیک زبان دانست. هیچ ÙیلسوÙÛŒ در قرن بیستم چنین پژوهش جامعی ،از دیدگاه شناخت شناسانه، به اسطوره نداشته است Ú©Ù‡ این مباØØ« موضوع جلد دوم «ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک: اندیشه اسطوره ای» است Ú©Ù‡ بنده سال ها پیش آن را به Ùارسی برگردانده ام Ùˆ چاپ سوم آن هنوز موجود است. با ظهور نازیسم در آلمان کاسیرر ناگزیر به ترک آلمان شد Ùˆ نخست در انگلستان Ùˆ سپس در سوئد اقامت گزید Ùˆ شهروند سوئدی شد؛ ولی به دعوت دانشگاه ییل آمریکا به آنجا رÙت Ùˆ کتاب «اسطوره دولت» را نوشت Ú©Ù‡ به تبیین دولت های توتالیتر Ùˆ به ویژه نوع نازی آن Ù…ÛŒ پردازد. بنده این کتاب را به Ùارسی ترجمه کرده ام Ú©Ù‡ چاپ دوم آن هنوز در کتابÙروشی ها موجود است. سورل معتقد بود Ú©Ù‡ اسطوره ها نیروی Ù…Øرک تاریخند Ùˆ اهمیت اسطوره ها در نیروی ویرانگر آنهاست. کاسیرر نیز معتقد بود Ú©Ù‡ میان جهان سمبلیک اسطوره با جهان های سمبلیک هنر Ùˆ علم درگیری Ùˆ کشمکش است Ùˆ جهان سمبلیک اسطوره ای Ù…ÛŒ کوشد تا علم Ùˆ هنر را به انقیاد خود در آورد Ùˆ آنها را سرکوب کند. اگر اسطوره ای(Ú†Ù‡ دینی Ùˆ Ú†Ù‡ سیاسی) نتواند معتقدان خود را به خروش در آورد در آستانه انØطاط Ùˆ اضمØلال قرار گرÙته است. آثار کاسیرر در خصوص اندیشه اسطوره ای به ما Ú©Ù…Ú© Ù…ÛŒ کنند تا سرشت توتالیتاریسم را بهتر بÙهمیم Ùˆ همچنین علت خشم Ùˆ خروشی را دریابیم Ú©Ù‡ توده ها در مقابل شکسته شدن Øریم اسطوره ها از خود نشان Ù…ÛŒ دهند.
دغدغه اصلی کاسیرر در کتاب «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» چیست؟ نشان دادن اهمیت Ùˆ استقلال عصر رنسانس Ùˆ نوآوری های آن؟ تاکید گذاشتن بر جنبه ÙلسÙÙ‡ رنسانس؟ تاکید بر کوزانوس به جای دکارت؟ نشان دادن وام داری عصر مدرن به ÙلسÙÙ‡ سده های میانه؟
موقن - کتاب« Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» شامل چهار Ùصل است Ú©Ù‡ دو Ùصل آن به کوزانوس اختصاص یاÙته است Ùˆ عنوان Ùصل های سوم Ùˆ چهارم هست: جبر Ùˆ اختیار Ùˆ مسئله سوژه-ابژه در ÙلسÙÙ‡ رنسانس. تا پیش از کاسیرر عنایت چندانی به آثار کوزانوس نمی شد ولی کاسیرر کوزانوس را در مقام ÙیلسوÙÛŒ Ú©Ù‡ مسئله شناخت را Ù…Øور بØØ« های کلامی Ùˆ ÙلسÙÛŒ خود قرار داده است Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ کند Ùˆ او را پیشگام لایب نیتس Ùˆ به ویژه دیالکتیک Ù‡Ú¯Ù„ Ù…ÛŒ داند. کسانی Ú©Ù‡ با دیالکتیک Ù‡Ú¯Ù„ آشنا هستند Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ دیالکتیک او با الهیاتش عجین است، بر خلا٠تصور مارکس، این دو را از هم نمی توان جدا کرد Ùˆ این موضوع برمی گردد به کوزانوس. دیالکتیک او نیز در بØبوØÙ‡ بØØ« های کلامی اش درباره شناخت خدا ظاهر Ù…ÛŒ شود. کاسیرر معتقد بود Ú©Ù‡ مورخ پرسش هایی برای گذشته Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ کندکه این پرسش ها برای خود او مهم اند، پرسش هایی Ú©Ù‡ از وضعیت تازه ای Ú©Ù‡ مورخ در آن هست Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ شوند. پس جبر Ùˆ اختیار Ùˆ نیز مسئله سوژه-ابژه موضوع هایی هستند Ú©Ù‡ کاسیرر در پیش روی متÙکران رنسانس قرار Ù…ÛŒ دهد Ùˆ خود او Ù…ÛŒ کوشد Ú©Ù‡ پاسخ هایش را از آثار متÙکران آن دوره به دست آورد. کاسیرر قرون وسطا را از Ù„Øاظ ÙلسÙÛŒ Ùˆ علمی عصری خلاق به شمار نمی آورد. او اعتقاد داشت Ú©Ù‡ در قرون وسطا خرد بشر منقاد نیرویی بیرون از خودش یعنی منقاد نیرویی مابعدالطبیعی بود. از این رو خرد آزادی نداشت ولی با رنسانس عقل بشر Ù…ÛŒ کوشد تا دوباره بر پای خودش بایستد Ùˆ از قید خراÙات Ùˆ تعبد کلیسایی Ùˆ زنجیرهای سنتی رهایی یابد. رنسانس آغاز دوره مدرن است، بنابراین کهنه Ùˆ نو سخت در هم تنیده شده اند. مثلا کپلر هم بنیانگزار ستاره شناسی علمی است Ùˆ هم به طالع بینی اعتقاد دارد. هم رصدهای دقیق Ù…ÛŒ کند Ùˆ هم یک نوÙیثاغورسی است Ú©Ù‡ به اسرار آمیز بودن اعداد معتقد است. Ùیچینو Ùیلسو٠اÙلاطونی آکادمی Ùلورانس، به طالع بینی Ùˆ جادو اعتقاد داشت. پیکو Ú©Ù‡ Ùیلسو٠اÙلاطونی آکادمی Ùلورانس است اعتقاد داشت Ú©Ù‡ جادو قله ÙلسÙÙ‡ است اما در عین Øال او کتابی بر رد طالع بینی Ù…ÛŒ نویسد Ú©Ù‡ در سست کردن پایه های اعتقاد به طالع بینی بی تاثیر نبود. ولی کار اساسی را گالیله Ù…ÛŒ کند Ùˆ نظام کیهان شناسی بطلمیوسی-ارسطویی را واژگون Ù…ÛŒ کند Ùˆ شالوده Ùیزیک علمی Ùˆ شناخت شناسی مدرن را Ù…ÛŒ ریزد Ùˆ دکارت گام نهایی را بر Ù…ÛŒ دارد Ùˆ شیوه تÙکر Ùˆ نگرش قرون وسطایی را واژگون Ù…ÛŒ کند Ùˆ شیوه تÙکر جدیدی ارائه Ù…ÛŒ دهد.
چرا در کشور ما علاقه مندان به ÙلسÙÙ‡ عمدتا سراغ ÙلسÙÙ‡ های قاره ای از جنس ÙلسÙÙ‡ های وجودی یا اندیشه های پست مدرن Ù…ÛŒ روند Ùˆ به تعبیر دیگر چرا در تقابل میان هایدگر Ùˆ کاسیرر، عمدتا طر٠هایدگر ایستاده اند؟
موقن - کسانی Ú©Ù‡ در کشور ما گوشه چشمی به ÙلسÙÙ‡ دارند تربیت علمی-ÙلسÙÛŒ ندارند (چرا Ù…ÛŒ گویم گوشه چشمی چون در کشور ما جز تعداد انگشت شماری Ú©Ù‡ به طور ØرÙÙ‡ ای به ÙلسÙÙ‡ Ù…ÛŒ پردازند دیگر خوانندگان Ùˆ Øتی اساتید ÙلسÙÙ‡ شیوه تÙکر Ùˆ نگاهشان به جهان ÙلسÙÛŒ نیست). آشنایی این کسان با ریاضیات، Ùیزیک Ùˆ زیست شناسی در Øد بسیار نازلی است Ùˆ از این بدتر آنان علم را تØقیر Ùˆ عقل را تخطئه Ù…ÛŒ کنند. از این رو با ÙلسÙÙ‡ علم Ùˆ ÙلسÙÙ‡ های خردگرا سر ستیز دارند. البته بنده شخصا اعتقاد ندارم Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ Ù…Øض Ù…ÛŒ تواند در قرن بیستم ØرÙÛŒ برای Ú¯Ùتن داشته باشد. ÙلسÙÙ‡ ای Ú©Ù‡ بر آخرین دستاوردهای علمی متکی نباشد چیزی جز خیالباÙÛŒ Ùˆ اوهام نیست. ولی در کشور ما بسیاری کسان Ù…ÛŒ خواهند Ú©Ù‡ در اوهام Ùˆ خیالات خود به سر برند Ùˆ به خیال خودشان با نگاهی از سر تکبر Ùˆ نخوت علم را تخطئه کنند Ùˆ عقل را بیچاره بدانند. برای چنین کسانی ÙلسÙÙ‡ های علم ستیز غربی مانند ÙلسÙÙ‡ هایدگر Ùˆ ÙیلسوÙان پست مدرن جاذبه خاصی دارد. البته این گرایش Ùقط منØصر به کشور ما نیست، در کشورهای غربی نیز، کما بیش، در Øوزه هواداران ÙلسÙÙ‡ چنین گرایشی غالب است. ولی این پرسش Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ آیا کسانی Ú©Ù‡ کتابهای هایدگر Ùˆ پست مدرنیست ها را Ù…ÛŒ خوانند، Ù…Øتویات آنها را Ù…ÛŒ Ùهمند Ùˆ در Ù…ÛŒ یابند Ú©Ù‡ این ÙلسÙÙ‡ ها بر Ú†Ù‡ مبناهایی استوارند؟ بنده شخصا گمان نمی کنم Ú©Ù‡ خوانندگان این نوع کتابها به چنین شناختی رسیده باشند. در سراسر جهان به ÙلسÙÙ‡ هایی Ú©Ù‡ با علم سر Ùˆ کار دارند توجه چندانی نمی شود، اما تعدادی اندک نیز هستند Ú©Ù‡ به ÙلسÙÙ‡ علم مانند ÙلسÙÙ‡ ریاضیات Ùˆ ÙلسÙÙ‡ Ùیزیک Ùˆ ÙلسÙÙ‡ زیست شناسی Ù…ÛŒ پردازند. در میان این گروه آثار کاسیرر در Ø³Ø·Ø Ø¬Ù‡Ø§Ù†ÛŒ با اقبال روبرو شده Ùˆ Ù…ÛŒ شود. یعنی کسانی به آثار کاسیرر علاقه مند Ù…ÛŒ شوند Ú©Ù‡ تربیت علمی Ùˆ ذهنی آکادمیک Ùˆ سیستماتیک داشته باشند، ولی متاسÙانه تعداد این گونه اشخاص بسیار Ú©Ù… است.
شما در مقدمه «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» به شباهتی میان Ùضای Ùکری امروزین ایران Ùˆ عصر رنسانس اشاره کرده اید، این شباهت در چیست Ùˆ تÙاوت ها در کجاست؟
موقن - گرچه خود من در مقدمه ای Ú©Ù‡ بر کتاب «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» نوشته ام، به شباهتهایی میان ذهنیت ایرانی Ùˆ ذهنیت انسان رنسانسی اشاره کرده ام، ولی در این خصوص باید بیشتر تØقیق کرد Ùˆ دقیق تر سخن Ú¯Ùت. من در نوشته ها Ùˆ Ú¯Ùتارهای «روشنÙکران ایرانی» بیشتر ذهنیت ابتدایی را Ù…ÛŒ یابم Ú©Ù‡ قادر به تشخیص تناقضات نیست. «روشنÙکر ایرانی» عقاید کاملا متضاد را Ù…ÛŒ پذیرد Ùˆ در ذهنش این اعتقادات متضاد Ùˆ متناقض همزیستی مسالمت آمیز دارند. ذهن ایرانی، ذهنی ترکیبی است Ú©Ù‡ عقاید متناقض در آن روی هم تلنبار Ù…ÛŒ شوند. ذهن ایرانی تØلیلی Ùˆ استدلالی نیست. بسیار کسان Ú©Ù‡ «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» را خریده اند، وقتی چند صÙØÙ‡ از کتاب را خوانده اند دریاÙته اند Ú©Ù‡ آن را نمی Ùهمند Ùˆ کنارش گذاشته اند. ولی من این کتاب را چندان دشوار نمی یابم. پس این نشانه این است Ú©Ù‡ ذهن ایرانی Ùˆ ذهن Ùرهیختگان Ùˆ تØصیل کردگان ایرانی آن طور Ú©Ù‡ باید Ùˆ شاید سیستماتیک Ùˆ استدلالی نشده است. آن کسانی هم Ú©Ù‡ کتاب را خوانده اند Ùˆ درباره آن با من صØبت کرده اند، متاسÙانه دریاÙته ام Ú©Ù‡ مطالب کتاب را نه تنها Ù†Ùهمیده اند، بلکه وارونه Ùهمیده اند. ایرانی بیش از یک قرن است Ú©Ù‡ با مظاهر مدرنیته آشناست Ùˆ از دستاوردهای علمی Ùˆ صنعتی آن مانند درمان Ùˆ دارو Ùˆ برق Ùˆ اتومبیل ونظیر اینها بهره مند است. پس انسان ایرانی باید به مراتب از انسان رنسانسی ذهنش پیشرÙته تر باشد، اما مسلما چنین نیست. متÙکران رنسانسی پایه گذاران ارزشهای مدرن هستند Ùˆ مبانی ÙلسÙÛŒ این ارزشها را ارائه داده اند، اما «روشنÙکران ایرانی» نه تنها ابداع کننده این ارزشها نبوده اند، بلکه پس از گذشت شش قرن هنوز هم از مبانی نظری Ùˆ ÙلسÙÛŒ مدرنیته بی اطلاعند Ùˆ Ú†Ù‡ بسا اگر مبانی نظری Ùˆ ÙلسÙÛŒ مدرنیته را در Ù…ÛŒ یاÙتند، سرسختانه به مخالÙت با آن بر Ù…ÛŒ خاستند. پس از این Ù„Øاظ مقایسه ذهنیت ایرانی با ذهنیت انسان رنسانسی بی مورد است. اما از این Ù„Øاظ Ú©Ù‡ ذهنیت «روشنÙکر ایرانی» ذهنیت بینابینی است با انسان رنسانسی قابل مقایسه است؛ اما از Ù„Øاظ ساخت اندیشه Ùˆ ساخت ذهنیت Ùˆ مخصوصا از Ù„Øاظ برداشت از علیت Ùˆ Ùضا Ùˆ زمان Ùˆ کیهان «روشنÙکر ایرانی » بیشتر به انسان ابتدایی شبیه است تا انسان رنسانسی. شاید ذکر مثالی موضوع را روشن تر کند. لوسین لوی- برول در کتابش «کارکردهای ذهنی در جوامع عقب مانده» Ú©Ù‡ بنده آن را به Ùارسی برگردانده ام Ùˆ در سال 1389 به چاپ رسیده Ùˆ سال بعد چاپ دوم آن بیرون آمده، خصوصیات ذهنیت ابتدایی را بر Ù…ÛŒ شمارد، مانند پایبند نبودنش به اصل امتناع تناقض، تØلیلی Ùˆ استدلالی نبودنش، اØساسی بودنش، عقلانی نبودنش، ÙˆØشتش از نوآوری Ùˆ هر چیز جدید. لوی -برول کتاب دیگری در همین خصوص نوشته است به نام «ذهنیت ابتدایی» Ú©Ù‡ به مطالعه علیت در ذهن انسان ابتدایی Ù…ÛŒ پردازد. الگویی Ú©Ù‡ برای علیت ذر ذهنیت ابتدایی ارائه Ù…ÛŒ دهد، دقیقا منطبق با الگویی است Ú©Ù‡ روشنÙکران ما Ùˆ Øتی اساتید ما از علیت در ذهن خود دارند. مثلا لوی- برول نقل Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ کدخدای یکی از روستاهای Ùلان کشور Ø¢Ùریقایی دختر خردسالش را به همراه یکی از بستگانش به روستای مجاور Ù…ÛŒ Ùرستد، ولی در میانه راه تمساØÛŒ به دختر خردسال Øمله Ù…ÛŒ کند Ùˆ او را Ù…ÛŒ خورد. وقتی پدر دختر از ماجرا مطلع Ù…ÛŒ شود، Ù…ÛŒ گوید باید تØقیق کنیم Ùˆ کش٠کنیم Ú©Ù‡ کدام جادوگر خود را به Ø´Ú©Ù„ ØªÙ…Ø³Ø§Ø Ø¯Ø± آورده Ùˆ او را خورده است یا باید بÙهمیم Ú©Ù‡ کدام جادوگر در گوش ØªÙ…Ø³Ø§Ø ÙˆØ±Ø¯ÛŒ خوانده Ùˆ او را تØریک کرده است Ú©Ù‡ دخترک را ببلعد؛ زیرا او اعتقاد دارد Ú©Ù‡ ØªÙ…Ø³Ø§Ø Ø¢Ø¯Ù… را نمی خورد. «روشنÙکر ایرانی »نیز دقیقا همین الگوی علیت را برای تبیین امور سیاسی-اجتماعی به کار Ù…ÛŒ برد، Ùقط با این تÙاوت Ú©Ù‡ «روشنÙکر ایرانی »پیشاپیش Ù…ÛŒ داند Ú©Ù‡ این جادوگر کیست Ùˆ این جادوگر کسی نیست جز انگلیس یا آمریکا.
چاپ شده در روز ناه اعتماد پنجم مهر ماه 1391
Ú¯Ùت Ùˆ Ú¯Ùˆ با یدالله موقن مترجم آثار ارنست کاسیرر به بهانه انتشار ترجمه او از کتاب «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» نوشته ارنست
کاسیرر(Ú©Ùتگو کننده Ù…Øسن آزموده )
شما در مصاØبه Ùˆ Ú¯Ùتارهای قبلی خودتان به جامع الاطرا٠بودن ارنست کاسیرر Ùˆ این Ú©Ù‡ او متعلق به نسلی از ÙیلسوÙان است Ú©Ù‡ دستی در شمار متنوعی از Øوزه های دانش از ÙلسÙÙ‡ تا علم Ùˆ Ùیزیک داشته اشاره هایی کرده اید. مسئله اساسی Ùˆ پرسش کلیدی ای Ú©Ù‡ با توجه به آن بتوان این مجموعه متنوع آثار کاسیرر Ùˆ پویش ها Ùˆ کوشش های او را گرد هم آورد Ùˆ بر اساس آن Ùهمید، چیست؟
موقن-مساله اساسی در تÙکر کاسیرر Ùهمیدن تاریخ انسان به طور عام Ùˆ Ùهمیدن تاریخ انسان اروپایی، از رنسانس تا اواسط قرن بیستم، به طور خاص است؛ اما Ùهم تاریخ انسان به طور ÙلسÙÛŒ است. مهمترین اثر ÙلسÙÛŒ کاسیرر: «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک» است Ú©Ù‡ در زمان Øیاتش در سه مجلد به چاپ رسیده Ùˆ اخیرا هم در دست نوشته های او مطالبی پیدا کرده اند Ú©Ù‡ به «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک»ارتباط داشته Ùˆ دو کاسیررشناس این مطالب را مرتب Ùˆ منظم کرده Ùˆ آنها را جلد چهارم «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک» قلمداد کرده Ùˆ به چاپ رسانده اند. در جلد یکم «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک» کاسیرر به مسئله زبان یا ÙلسÙÙ‡ زبان Ù…ÛŒ پردازد. زبان چیزی است Ú©Ù‡ وجه تمایز انسان از دیگر موجودات زنده Ùˆ وجه مشترک همه انسانهاست. از زمانهای پیش از تاریخ بشر به زبان مجهز بوده است. عنوان جلد دوم «ÙلسÙÙ‡ صورت های سمبلیک» اندیشه اسطوره ای است Ú©Ù‡ بنده آن را به Ùارسی برگردانده ام Ùˆ انتشارات هرمس آن را در سال 1378 منتشر کرد Ùˆ تا به Øال به سه چاپ رسیده است. اندیشه اسطوره ای نخستین مرØله در تÙکر بشری است Ùˆ همزاد با زبان است Ùˆ این دو در مراØÙ„ بسیار ابتدایی تاریخ بشر ظاهر شده اند. تا این جا Ùهم ÙلسÙÛŒ تاریخ بشر به صورت عام است. عنوان جلد سوم «ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک»، «پدیدارشناسی شناخت» است Ú©Ù‡ به بررسی Ùرم شناخت علمی اعم از ریاضی، Ùیزیک، زیست شناسی Ùˆ پزشکی Ùˆ غیره Ù…ÛŒ پردازد. علم به معنای امروزی اش در دوره رنسانس پا به عرصه وجود Ù…ÛŒ گذارد Ùˆ متÙکرانی مانند لئوناردو داوینچی، گالیله، کپلر Ùˆ دکارت مبانی علم جدید را ارائه Ù…ÛŒ دهند. در Øقیقت جلد سوم «ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک» ÙلسÙÙ‡ علم غربی است. جلد چهارم Ú©Ù‡ از میان دست نوشته های کاسیرر بازسازی شده است، به مسئله ÙلسÙÙ‡ Øیات یا اگزیستانسیالیسم Ù…ÛŒ پردازد Ùˆ پاسخی است به ÙلسÙÙ‡ Øیات یا به دیگر سخن نقدی بر متاÙیزیک جدید است. پس ÙلسÙÙ‡ کاسیرر Ùهم ÙلسÙÛŒ تاریخ انسان است یا چنانکه Ù…ØµØ·Ù„Ø Ø§Ø³Øª ÙلسÙÙ‡ انتقادی Ùرهنگ است. یعنی کاسیرر نقد کانتی را Ú©Ù‡ متوجه عقل Ù…Øض، عقل عملی Ùˆ قوه داوری بود به نقد Ùرهنگ تبدیل کرده است. اثر مهم دیگر کاسیرر Ú©Ù‡ در چهار مجلد است عنوانش هست «مسئله شناخت در زمانهای جدید» Ú©Ù‡ منظور از زمانهای جدید از دوره رنسانس تا سال 1932 است. در اینجا با Ùهم ÙلسÙÛŒ تاریخ انسان اروپایی روبرو هستیم. در آثار کاسیرر ÙلسÙÙ‡ Ùˆ تاریخ سخت در هم تنیده شده اند. آثار تاریخی او سرشار از نکته سنجی های ÙلسÙÛŒ اند Ú©Ù‡ از دیدگاه ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک نوشته شده اند Ùˆ آثار ÙلسÙÛŒ او نیز سرشار از ریشه یابی مسائل Ùˆ بررسی سیر تاریخی آنهاست. تا کنون چهار جلد از آثار کاسیرر را بنده به Ùارسی برگردانده ام Ú©Ù‡ سه تای آنها در سالهای گذشته منتشر شده اند Ùˆ به چاپ سوم رسیده اند Ùˆ آخری نیز Ú©Ù‡ تنها دو ماه از انتشار آن Ù…ÛŒ گذرد در آستانه چاپ دوم است. پس باید نتیجه گرÙت Ú©Ù‡ آثار کاسیرر در کشور ما لااقل مورد توجه Ùرهیختگان قرار گرÙته است ،هم آثار تاریخی Ùˆ هم آثار ÙلسÙÛŒ کاسیرر از دیدگاه مسئله شناخت نگاشته شده اند.
آیا Ù…ÛŒ توان کاسیرر را ÙیلسوÙÛŒ نظام مند Ùˆ سیستماتیک تلقی کرد؟
موقن- در کتابی Ú©Ù‡ تØت عنوان «ارنست کاسیرر: Ùیلسو٠Ùرهنگ» نوشته ام، Ú¯Ùته ام Ú©Ù‡ کاسیرر ÙیلسوÙÛŒ انقلابی مانند ویتگنشتاین نبود Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ خود را با کلمات قصار بیان کند. کاسیرر به ÙلسÙÙ‡ سیستماتیک پایبند بود، یعنی اندیشه Ùˆ روش سیستماتیکی بر همه کتابها Ùˆ Øتی مقالاتش Øاکمند. من Ùقط در کتابهای Ùیزیکی Ú©Ù‡ Ùیزیکدانان بزرگ درباره مثلا نسبیت اینشتاین یا مکانیک کوانتوم نوشته اند، چنین اندیشه Ùˆ روش سیستماتیکی را Ù…ÛŒ بینم؛ البته با این تÙاوت اساسی Ú©Ù‡ Ùرمول ها Ùˆ معادلات ریاضی در منسجم کردن کتابهای Ùیزیک نقش اساسی دارند ولی کاسیرر با زبان عادی مطالب را بسیار سیستماتیک Ùˆ منسجم بیان Ù…ÛŒ کند. همین موضوع سبب شده است Ú©Ù‡ من شیوه نگارش Ùˆ روش بررسی بسیاری از ÙیلسوÙان Ùˆ دانشمندان را نپسندم، منظورم این است Ú©Ù‡ مانوس بودن با آثار کاسیرر توقع من را بسیار بالا برده است Ùˆ آثار بسیاری از ÙیلسوÙان Ùˆ دانشمندان چندان Ú†Ù†Ú¯ÛŒ به دلم نمی زنند. همچنان Ú©Ù‡ در آغاز Ú¯Ùتگو Ú¯Ùتم مهمترین اثر ÙلسÙÛŒ کاسیرر «ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک » نام دارد. عنوان این اثر چهار جلدی در واقع عنوان ÙلسÙÙ‡ خود کاسیرر است. کاسیرر انسان را جانور سمبل ساز Ù…ÛŒ نامد. انسان برای این Ú©Ù‡ جهان را بÙهمد دست به ساختن جهان های سمبلیک Ù…ÛŒ زند. نخستین جهان سمبلیکی Ú©Ù‡ انسان Ù…ÛŒ Ø¢Ùریند زبان است، چون بنده هنوز جلد یکم «ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک» را ترجمه نکرده ام، خواننده را به کتاب لوی-برول «کارکردهای ذهنی در جوامع عقب مانده» ارجاع Ù…ÛŒ دهم Ú©Ù‡ در آنجا لوی-برول یک Ùصل کامل را به بررسی زبان های اقوام ابتدایی Ùˆ تÙاوت آنها با زبان های اروپایی اختصاص داده است. همچنین خواننده Ù…ÛŒ تواند به مقاله پل هنله با عنوان «زبان، اندیشه Ùˆ Ùرهنگ» Ú©Ù‡ درباره نسبیت زبانی ور٠بØØ« Ù…ÛŒ کند Ùˆ بنده آن را سالها پیش ترجمه کرده ام، Ùˆ در کتابم با همین عنوان «زبان، اندیشه Ùˆ Ùرهنگ» به چاپ رسیده رجوع کند(البته در بعضی از سایتها در اینترنت هم این مقاله موجود است). کاسیرر پیش از ور٠نظریه پرداز نسبیت زبانی بوده است. البته ویکو Ùˆ هومبولت Ùˆ لوی-برول در این خصوص بر کاسیرر پیشی داشته اند. جهان سمبلیک دیگری Ú©Ù‡ انسان برای شناخت جهان Ù…ÛŒ Ø¢Ùریند، جهان اسطوره ای-دینی است. کاسیرر پس از ویکو Ùˆ شلینگ اسطوره را موضوع پژوهش ÙلسÙÛŒ قرار داد Ùˆ جهان سمبلیک اسطوره را هم پایه جهان سمبلیک زبان دانست. هیچ ÙیلسوÙÛŒ در قرن بیستم چنین پژوهش جامعی ،از دیدگاه شناخت شناسانه، به اسطوره نداشته است Ú©Ù‡ این مباØØ« موضوع جلد دوم «ÙلسÙÙ‡ صورتهای سمبلیک: اندیشه اسطوره ای» است Ú©Ù‡ بنده سال ها پیش آن را به Ùارسی برگردانده ام Ùˆ چاپ سوم آن هنوز موجود است. با ظهور نازیسم در آلمان کاسیرر ناگزیر به ترک آلمان شد Ùˆ نخست در انگلستان Ùˆ سپس در سوئد اقامت گزید Ùˆ شهروند سوئدی شد؛ ولی به دعوت دانشگاه ییل آمریکا به آنجا رÙت Ùˆ کتاب «اسطوره دولت» را نوشت Ú©Ù‡ به تبیین دولت های توتالیتر Ùˆ به ویژه نوع نازی آن Ù…ÛŒ پردازد. بنده این کتاب را به Ùارسی ترجمه کرده ام Ú©Ù‡ چاپ دوم آن هنوز در کتابÙروشی ها موجود است. سورل معتقد بود Ú©Ù‡ اسطوره ها نیروی Ù…Øرک تاریخند Ùˆ اهمیت اسطوره ها در نیروی ویرانگر آنهاست. کاسیرر نیز معتقد بود Ú©Ù‡ میان جهان سمبلیک اسطوره با جهان های سمبلیک هنر Ùˆ علم درگیری Ùˆ کشمکش است Ùˆ جهان سمبلیک اسطوره ای Ù…ÛŒ کوشد تا علم Ùˆ هنر را به انقیاد خود در آورد Ùˆ آنها را سرکوب کند. اگر اسطوره ای(Ú†Ù‡ دینی Ùˆ Ú†Ù‡ سیاسی) نتواند معتقدان خود را به خروش در آورد در آستانه انØطاط Ùˆ اضمØلال قرار گرÙته است. آثار کاسیرر در خصوص اندیشه اسطوره ای به ما Ú©Ù…Ú© Ù…ÛŒ کنند تا سرشت توتالیتاریسم را بهتر بÙهمیم Ùˆ همچنین علت خشم Ùˆ خروشی را دریابیم Ú©Ù‡ توده ها در مقابل شکسته شدن Øریم اسطوره ها از خود نشان Ù…ÛŒ دهند.
دغدغه اصلی کاسیرر در کتاب «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» چیست؟ نشان دادن اهمیت Ùˆ استقلال عصر رنسانس Ùˆ نوآوری های آن؟ تاکید گذاشتن بر جنبه ÙلسÙÙ‡ رنسانس؟ تاکید بر کوزانوس به جای دکارت؟ نشان دادن وام داری عصر مدرن به ÙلسÙÙ‡ سده های میانه؟
موقن - کتاب« Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» شامل چهار Ùصل است Ú©Ù‡ دو Ùصل آن به کوزانوس اختصاص یاÙته است Ùˆ عنوان Ùصل های سوم Ùˆ چهارم هست: جبر Ùˆ اختیار Ùˆ مسئله سوژه-ابژه در ÙلسÙÙ‡ رنسانس. تا پیش از کاسیرر عنایت چندانی به آثار کوزانوس نمی شد ولی کاسیرر کوزانوس را در مقام ÙیلسوÙÛŒ Ú©Ù‡ مسئله شناخت را Ù…Øور بØØ« های کلامی Ùˆ ÙلسÙÛŒ خود قرار داده است Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ کند Ùˆ او را پیشگام لایب نیتس Ùˆ به ویژه دیالکتیک Ù‡Ú¯Ù„ Ù…ÛŒ داند. کسانی Ú©Ù‡ با دیالکتیک Ù‡Ú¯Ù„ آشنا هستند Ù…ÛŒ دانند Ú©Ù‡ دیالکتیک او با الهیاتش عجین است، بر خلا٠تصور مارکس، این دو را از هم نمی توان جدا کرد Ùˆ این موضوع برمی گردد به کوزانوس. دیالکتیک او نیز در بØبوØÙ‡ بØØ« های کلامی اش درباره شناخت خدا ظاهر Ù…ÛŒ شود. کاسیرر معتقد بود Ú©Ù‡ مورخ پرسش هایی برای گذشته Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ کندکه این پرسش ها برای خود او مهم اند، پرسش هایی Ú©Ù‡ از وضعیت تازه ای Ú©Ù‡ مورخ در آن هست Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ شوند. پس جبر Ùˆ اختیار Ùˆ نیز مسئله سوژه-ابژه موضوع هایی هستند Ú©Ù‡ کاسیرر در پیش روی متÙکران رنسانس قرار Ù…ÛŒ دهد Ùˆ خود او Ù…ÛŒ کوشد Ú©Ù‡ پاسخ هایش را از آثار متÙکران آن دوره به دست آورد. کاسیرر قرون وسطا را از Ù„Øاظ ÙلسÙÛŒ Ùˆ علمی عصری خلاق به شمار نمی آورد. او اعتقاد داشت Ú©Ù‡ در قرون وسطا خرد بشر منقاد نیرویی بیرون از خودش یعنی منقاد نیرویی مابعدالطبیعی بود. از این رو خرد آزادی نداشت ولی با رنسانس عقل بشر Ù…ÛŒ کوشد تا دوباره بر پای خودش بایستد Ùˆ از قید خراÙات Ùˆ تعبد کلیسایی Ùˆ زنجیرهای سنتی رهایی یابد. رنسانس آغاز دوره مدرن است، بنابراین کهنه Ùˆ نو سخت در هم تنیده شده اند. مثلا کپلر هم بنیانگزار ستاره شناسی علمی است Ùˆ هم به طالع بینی اعتقاد دارد. هم رصدهای دقیق Ù…ÛŒ کند Ùˆ هم یک نوÙیثاغورسی است Ú©Ù‡ به اسرار آمیز بودن اعداد معتقد است. Ùیچینو Ùیلسو٠اÙلاطونی آکادمی Ùلورانس، به طالع بینی Ùˆ جادو اعتقاد داشت. پیکو Ú©Ù‡ Ùیلسو٠اÙلاطونی آکادمی Ùلورانس است اعتقاد داشت Ú©Ù‡ جادو قله ÙلسÙÙ‡ است اما در عین Øال او کتابی بر رد طالع بینی Ù…ÛŒ نویسد Ú©Ù‡ در سست کردن پایه های اعتقاد به طالع بینی بی تاثیر نبود. ولی کار اساسی را گالیله Ù…ÛŒ کند Ùˆ نظام کیهان شناسی بطلمیوسی-ارسطویی را واژگون Ù…ÛŒ کند Ùˆ شالوده Ùیزیک علمی Ùˆ شناخت شناسی مدرن را Ù…ÛŒ ریزد Ùˆ دکارت گام نهایی را بر Ù…ÛŒ دارد Ùˆ شیوه تÙکر Ùˆ نگرش قرون وسطایی را واژگون Ù…ÛŒ کند Ùˆ شیوه تÙکر جدیدی ارائه Ù…ÛŒ دهد.
چرا در کشور ما علاقه مندان به ÙلسÙÙ‡ عمدتا سراغ ÙلسÙÙ‡ های قاره ای از جنس ÙلسÙÙ‡ های وجودی یا اندیشه های پست مدرن Ù…ÛŒ روند Ùˆ به تعبیر دیگر چرا در تقابل میان هایدگر Ùˆ کاسیرر، عمدتا طر٠هایدگر ایستاده اند؟
موقن - کسانی Ú©Ù‡ در کشور ما گوشه چشمی به ÙلسÙÙ‡ دارند تربیت علمی-ÙلسÙÛŒ ندارند (چرا Ù…ÛŒ گویم گوشه چشمی چون در کشور ما جز تعداد انگشت شماری Ú©Ù‡ به طور ØرÙÙ‡ ای به ÙلسÙÙ‡ Ù…ÛŒ پردازند دیگر خوانندگان Ùˆ Øتی اساتید ÙلسÙÙ‡ شیوه تÙکر Ùˆ نگاهشان به جهان ÙلسÙÛŒ نیست). آشنایی این کسان با ریاضیات، Ùیزیک Ùˆ زیست شناسی در Øد بسیار نازلی است Ùˆ از این بدتر آنان علم را تØقیر Ùˆ عقل را تخطئه Ù…ÛŒ کنند. از این رو با ÙلسÙÙ‡ علم Ùˆ ÙلسÙÙ‡ های خردگرا سر ستیز دارند. البته بنده شخصا اعتقاد ندارم Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ Ù…Øض Ù…ÛŒ تواند در قرن بیستم ØرÙÛŒ برای Ú¯Ùتن داشته باشد. ÙلسÙÙ‡ ای Ú©Ù‡ بر آخرین دستاوردهای علمی متکی نباشد چیزی جز خیالباÙÛŒ Ùˆ اوهام نیست. ولی در کشور ما بسیاری کسان Ù…ÛŒ خواهند Ú©Ù‡ در اوهام Ùˆ خیالات خود به سر برند Ùˆ به خیال خودشان با نگاهی از سر تکبر Ùˆ نخوت علم را تخطئه کنند Ùˆ عقل را بیچاره بدانند. برای چنین کسانی ÙلسÙÙ‡ های علم ستیز غربی مانند ÙلسÙÙ‡ هایدگر Ùˆ ÙیلسوÙان پست مدرن جاذبه خاصی دارد. البته این گرایش Ùقط منØصر به کشور ما نیست، در کشورهای غربی نیز، کما بیش، در Øوزه هواداران ÙلسÙÙ‡ چنین گرایشی غالب است. ولی این پرسش Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ آیا کسانی Ú©Ù‡ کتابهای هایدگر Ùˆ پست مدرنیست ها را Ù…ÛŒ خوانند، Ù…Øتویات آنها را Ù…ÛŒ Ùهمند Ùˆ در Ù…ÛŒ یابند Ú©Ù‡ این ÙلسÙÙ‡ ها بر Ú†Ù‡ مبناهایی استوارند؟ بنده شخصا گمان نمی کنم Ú©Ù‡ خوانندگان این نوع کتابها به چنین شناختی رسیده باشند. در سراسر جهان به ÙلسÙÙ‡ هایی Ú©Ù‡ با علم سر Ùˆ کار دارند توجه چندانی نمی شود، اما تعدادی اندک نیز هستند Ú©Ù‡ به ÙلسÙÙ‡ علم مانند ÙلسÙÙ‡ ریاضیات Ùˆ ÙلسÙÙ‡ Ùیزیک Ùˆ ÙلسÙÙ‡ زیست شناسی Ù…ÛŒ پردازند. در میان این گروه آثار کاسیرر در Ø³Ø·Ø Ø¬Ù‡Ø§Ù†ÛŒ با اقبال روبرو شده Ùˆ Ù…ÛŒ شود. یعنی کسانی به آثار کاسیرر علاقه مند Ù…ÛŒ شوند Ú©Ù‡ تربیت علمی Ùˆ ذهنی آکادمیک Ùˆ سیستماتیک داشته باشند، ولی متاسÙانه تعداد این گونه اشخاص بسیار Ú©Ù… است.
شما در مقدمه «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» به شباهتی میان Ùضای Ùکری امروزین ایران Ùˆ عصر رنسانس اشاره کرده اید، این شباهت در چیست Ùˆ تÙاوت ها در کجاست؟
موقن - گرچه خود من در مقدمه ای Ú©Ù‡ بر کتاب «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» نوشته ام، به شباهتهایی میان ذهنیت ایرانی Ùˆ ذهنیت انسان رنسانسی اشاره کرده ام، ولی در این خصوص باید بیشتر تØقیق کرد Ùˆ دقیق تر سخن Ú¯Ùت. من در نوشته ها Ùˆ Ú¯Ùتارهای «روشنÙکران ایرانی» بیشتر ذهنیت ابتدایی را Ù…ÛŒ یابم Ú©Ù‡ قادر به تشخیص تناقضات نیست. «روشنÙکر ایرانی» عقاید کاملا متضاد را Ù…ÛŒ پذیرد Ùˆ در ذهنش این اعتقادات متضاد Ùˆ متناقض همزیستی مسالمت آمیز دارند. ذهن ایرانی، ذهنی ترکیبی است Ú©Ù‡ عقاید متناقض در آن روی هم تلنبار Ù…ÛŒ شوند. ذهن ایرانی تØلیلی Ùˆ استدلالی نیست. بسیار کسان Ú©Ù‡ «Ùرد Ùˆ کیهان در ÙلسÙÙ‡ رنسانس» را خریده اند، وقتی چند صÙØÙ‡ از کتاب را خوانده اند دریاÙته اند Ú©Ù‡ آن را نمی Ùهمند Ùˆ کنارش گذاشته اند. ولی من این کتاب را چندان دشوار نمی یابم. پس این نشانه این است Ú©Ù‡ ذهن ایرانی Ùˆ ذهن Ùرهیختگان Ùˆ تØصیل کردگان ایرانی آن طور Ú©Ù‡ باید Ùˆ شاید سیستماتیک Ùˆ استدلالی نشده است. آن کسانی هم Ú©Ù‡ کتاب را خوانده اند Ùˆ درباره آن با من صØبت کرده اند، متاسÙانه دریاÙته ام Ú©Ù‡ مطالب کتاب را نه تنها Ù†Ùهمیده اند، بلکه وارونه Ùهمیده اند. ایرانی بیش از یک قرن است Ú©Ù‡ با مظاهر مدرنیته آشناست Ùˆ از دستاوردهای علمی Ùˆ صنعتی آن مانند درمان Ùˆ دارو Ùˆ برق Ùˆ اتومبیل ونظیر اینها بهره مند است. پس انسان ایرانی باید به مراتب از انسان رنسانسی ذهنش پیشرÙته تر باشد، اما مسلما چنین نیست. متÙکران رنسانسی پایه گذاران ارزشهای مدرن هستند Ùˆ مبانی ÙلسÙÛŒ این ارزشها را ارائه داده اند، اما «روشنÙکران ایرانی» نه تنها ابداع کننده این ارزشها نبوده اند، بلکه پس از گذشت شش قرن هنوز هم از مبانی نظری Ùˆ ÙلسÙÛŒ مدرنیته بی اطلاعند Ùˆ Ú†Ù‡ بسا اگر مبانی نظری Ùˆ ÙلسÙÛŒ مدرنیته را در Ù…ÛŒ یاÙتند، سرسختانه به مخالÙت با آن بر Ù…ÛŒ خاستند. پس از این Ù„Øاظ مقایسه ذهنیت ایرانی با ذهنیت انسان رنسانسی بی مورد است. اما از این Ù„Øاظ Ú©Ù‡ ذهنیت «روشنÙکر ایرانی» ذهنیت بینابینی است با انسان رنسانسی قابل مقایسه است؛ اما از Ù„Øاظ ساخت اندیشه Ùˆ ساخت ذهنیت Ùˆ مخصوصا از Ù„Øاظ برداشت از علیت Ùˆ Ùضا Ùˆ زمان Ùˆ کیهان «روشنÙکر ایرانی » بیشتر به انسان ابتدایی شبیه است تا انسان رنسانسی. شاید ذکر مثالی موضوع را روشن تر کند. لوسین لوی- برول در کتابش «کارکردهای ذهنی در جوامع عقب مانده» Ú©Ù‡ بنده آن را به Ùارسی برگردانده ام Ùˆ در سال 1389 به چاپ رسیده Ùˆ سال بعد چاپ دوم آن بیرون آمده، خصوصیات ذهنیت ابتدایی را بر Ù…ÛŒ شمارد، مانند پایبند نبودنش به اصل امتناع تناقض، تØلیلی Ùˆ استدلالی نبودنش، اØساسی بودنش، عقلانی نبودنش، ÙˆØشتش از نوآوری Ùˆ هر چیز جدید. لوی -برول کتاب دیگری در همین خصوص نوشته است به نام «ذهنیت ابتدایی» Ú©Ù‡ به مطالعه علیت در ذهن انسان ابتدایی Ù…ÛŒ پردازد. الگویی Ú©Ù‡ برای علیت ذر ذهنیت ابتدایی ارائه Ù…ÛŒ دهد، دقیقا منطبق با الگویی است Ú©Ù‡ روشنÙکران ما Ùˆ Øتی اساتید ما از علیت در ذهن خود دارند. مثلا لوی- برول نقل Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ کدخدای یکی از روستاهای Ùلان کشور Ø¢Ùریقایی دختر خردسالش را به همراه یکی از بستگانش به روستای مجاور Ù…ÛŒ Ùرستد، ولی در میانه راه تمساØÛŒ به دختر خردسال Øمله Ù…ÛŒ کند Ùˆ او را Ù…ÛŒ خورد. وقتی پدر دختر از ماجرا مطلع Ù…ÛŒ شود، Ù…ÛŒ گوید باید تØقیق کنیم Ùˆ کش٠کنیم Ú©Ù‡ کدام جادوگر خود را به Ø´Ú©Ù„ ØªÙ…Ø³Ø§Ø Ø¯Ø± آورده Ùˆ او را خورده است یا باید بÙهمیم Ú©Ù‡ کدام جادوگر در گوش ØªÙ…Ø³Ø§Ø ÙˆØ±Ø¯ÛŒ خوانده Ùˆ او را تØریک کرده است Ú©Ù‡ دخترک را ببلعد؛ زیرا او اعتقاد دارد Ú©Ù‡ ØªÙ…Ø³Ø§Ø Ø¢Ø¯Ù… را نمی خورد. «روشنÙکر ایرانی »نیز دقیقا همین الگوی علیت را برای تبیین امور سیاسی-اجتماعی به کار Ù…ÛŒ برد، Ùقط با این تÙاوت Ú©Ù‡ «روشنÙکر ایرانی »پیشاپیش Ù…ÛŒ داند Ú©Ù‡ این جادوگر کیست Ùˆ این جادوگر کسی نیست جز انگلیس یا آمریکا.