نگاهی به کنسرت شجريانها، ‌عليزاده و کلهر در تهران

ابوالحسن نجوا
کارشناس موسيقی





از راست به چپ: حسين عليزاده، همايون شجريان، محمدرضا شجريان و کيهان کلهر


محمد رضا شجريان به اتفاق پسرش، همايون و نيز حسين عليزاده و کيهان کلهر از سه شنبه شب (هشتم آذر) در تالار وزارت کشور به اجرای قطعاتی از موسيقی سنتی در نغمه دشتی، بيات ترک و نغمه افشاری پرداختند.
اين کنسرت قرار بود به مدت چهار شب برگزار شود که به دليل استقبال گسترده علاقه مندان دو روز ديگر هم تمديد شد. استقبال گسترده مردم از اکناف کشور باعث ايجاد بازار سياه بليت هم شد که تمديد دوروزه اين کنسرت هم نتوانست اين عطش را بخواباند.

کنسرت با تکنوازی تار حسين عليزاده در نغمه اصفهان آغاز شد، ‌آوازی که از متعلقات دستگاه همايون است و عليزاده در کنسرتهای چند سال اخير کمتر به سراغ اين آواز رفته است.




مضرابهای پر و قوی، ريزهای شفاف و شمرده و نيز توانايی عليزاده در پرداختن بداهه به قابليتهای يک گوشه از جمله ويژگيهای اين نوازنده و آهنگساز شاخص موسيقی سنتی است.

عليزاده اگرچه در ميان اهل موسيقی و علاقه مندان اين هنر به نوازنده ای تکنيکی شهره است اما تکنوازی وی در گوشه های آواز اصفهان نشان داده که وی سعی داشته تا با انتخاب اين بخش لطيف ازموسيقی رديفی نمکی از حس و حال را نيز به کار خود ببخشد.

پس از تکنوازی حسين عليزاده گروه چهار نفره به روی صحنه آمدند و با نواختن پيش در آمد دشتی ساخته يوسف فروتن آغاز و با آواز شجريان در دشتی ادامه يافت.

شجريان درآمد دشتی را با بم ترين بخش صدای خود به همراهی کمانچه کيهان کلهر خواند و پس از آن در کردبيات با مطلع "دل زدستم رفت جان هم / بی دل و جان چون کنم" کار خود را ادامه داد و به آواز شور رفت و گوشه خسرو و شيرين در اين دستگاه را با مطلع "چو گل هردم به بويت جامه درتن / کنم چاک از گريبان تابه دامن " خواند.

همنوازی عليزاده با شجريان در اين بخش بيش از آنکه بر ساختار سنتی جواب آواز متکی باشد، بر ساختاری بداهه و گاه ريتميک متکی بود. با اجرای تصنيف "بزن آن زخمه" کار گروه در بخش اول به پايان رسيد.

بخش دوم: بيات ترک و افشاری


کنسرت شجريان ها قرار بود به مدت چهار شب برگزار شود که به دليل استقبال گسترده علاقه مندان دو روز ديگر هم تمديد شد

بخش دوم کنسرت به آواز بيات ترک و افشاری اختصاص داشت و نشان می داد که گروه چهار نفره شجريان، در چند سال گذشته عمده کارهای خود را بر اين دستگاه، که از آن به عنوان دستگاه مادر ياد می شود، متمرکز کرده اند.

آغازگر اين بخش ضربی بيات ترک، با مبنا قرار دادن گوشه روح الارواح بود که پس مدتی با آواز شجريان همراه شد.

سپس چهار مضراب حسين عليزاده با آواز پدر و پسر در آميخت. با اجرای مثنوی بيات ترک که به صورت پرسش و پاسخ ميان همايون و محمدرضا در رفت و برگشت بود، و تصنيف "سلسله مو" مجموعه قطعات بيات ترک پايان گرفت و گروه پس از وقفه ای کوتاه برای کوک کردن ساز ها بخش افشاری برنامه را آغاز کرد.

"رقص زار" که از جمله تازه ترين ساخته های حسين عليزاده به شمار می رود، آغازگر اين يخش بود. ملودی محکم و موتيفهای پرقدرت از جمله ويژگيهای اين قطعه بود که با آواز همايون و پدر و نيز کمانچه کلهر قوت و قدرت افزونتری گرفت.

"رقص زار" از جمله مراسم آيينی موسيقايی در جنوب و شرق ايران است که به نظر می رسد، عليزاده با تاسی از اين مراسم به آفرينش اين قطعه دست يازيده است.

در اين بخش هم همايون شجريان گوشه عراق افشاری، گوشه اوج اين آواز، را خواند و سپس تصنيف "دستی افشان" روی شعر سهراب سپهری به برنامه پايان داد.

تشويقهای بی امان تماشاگران سبب شد تا شجريان و گروه پس پايان رسمی برنامه ها دو بار ديگر به صحنه بيايند و ايتدا تصنيف قديمی "دوش، دوش" و سپس ترجيع بند هميشگی کنسرتهای چند سال اخيرش، يعنی تصنيف "مرغ سحر" را خو اند.

درباره تصنيفها


کنسرت با تکنوازی تار حسين عليزاده در نغمه اصفهان آغاز شد

جز تصنيفهايی که حسين عليزاده ساخته، دو تصنيف قديمی نيز خوانده شد که ساختار هردوی آنها به مانند بسياری از تصانيف قديمی بر بنياد کار و عمل است.

تصنيف اولی که در نغمه دشتی خوانده شد پيش از اين از سوی سيدعلی اصغر کردستانی به زبان کردی خوانده شده بود که در اين اجرا با نهادن شعر فارسی "رو سر بنه به بالين تنها مرا رها کن" بر همان ملودی قديمی آن را اجرا کردند.

تصنيف قديمی دوم، "ای سلسله مو سر سلسله بر هم زن،، اما ناشناخته بود و وقتی از کيهان کلهر درباره سازنده اين تصنيف پرسيدم تاکيد کرد که نتوانسته دريابد چه کسی آن را ساخته است.

دو تصنيف ديگر اين کنسرت از تازه ترين ساخته های حسين عليزاده است که يکی در نغمه دشتی و ديگری در نغمه افشاری ساخته شده بود.


همايون و محمدرضا شجريان

وجه مشترک هر دوی اين تصانيف، نو بودن قالب شعری آنها بود. حسين عليزاده در برخی از تصانيفی که پيش از اين ساخته بود (از جمله تصنيفی در دستگاه شور در آلبوم شورانگيز) نشان داده بود که به تلفيق شعر و موسيقی مطابق با معيارهای کلاسيک تلفيق شعر وموسيقی چندان اعتقادی ندارد، و آهنگ و ملودی برای وی اهميتی افزون تر دارد.

در اين کنسرت آهنگ وی بر روی شعر محمدرضا شفيعی کدکنی بسيار خوب نشسته و از معدود تصانيف موسيقی سنتی است که در تلفيق با شعر نو موفق از کار درآمده است.

اگر بخشی از اين توفيق وامدار درک موسيقايی عليزاده است، بخش ديگر آن به ساختار شعری شفيعی کدکنی بازمی گردد که در استفاده از واژگان کهن در اشعار نوی خود دستی چيره دارد.

عليزاده در اين تصنيف از مدگردانی (با همان تکنيک استفاده از گوشه های مشابه برای رفتن به دستگاه ديگر) به خوبی استفاده کرده بود و شنونده خبره می توانست دريابد که در بخشهايی از تصنيف که همايون شجريان به همراهی با پدر می پرداخت، در واقع گوشه حصار در دستگاه چهارگاه را در همين تصنيف اجرا می کرد.


در اين اجرا از کيهان کلهر (چپ) هيچ قطعه ای اجرا نشد

هر چقدر عليزاده در ساخت تصنيف "بزن آن زخمه" توفيق داشت در ساخت و تلفيق شعر و موسيقی تصنيف "دستی افشان"، که با استفاده از شعر سهراب سپهری ساخته شده بود، کم توفيق بود.

به نحوی که شنونده حس می کرد که به زور اين قطعه و ملودی هابه اين شعر چسبانده شده است.

موخره

کنسرت شجريان اگر چه بار ديگر بخشهای کلاسيک موسيقی سنتی ايران را در عالی ترين وجه خود به نمايش نهاد، اما نشان داد که او با روزهای اوج خود فاصله دارد.

اگر چه عموما در کنسرتهای موسيقی سنتی بهترين اجراها به شبهای پايانی اختصاص دارد و بايد منتظر بود و اجراهای ديگر شبهای اين گروه را نيز مورد ارزيابی قرار داد.

اينکه در اين اجرا از کيهان کلهر هيچ قطعه ای اجرا نشد نيز از جمله پرسشهايی بود که به نظر می رسد پاسخ آن را بايد در کنسرتهای بعدی اين گروه جستجو کرد.

از نکات حاشيه ای برنامه می توان به دکور کار که طرحی از قله دماوند بود و نيز صدابرداری خوب کار اشاره کرد. حميد رضا نوربخش که مديريت اين کنسرت را بر عهده داشت گفت که نزديک به ۶ ساعت برای تنظيم صدا برداری کار وقت صرف شده است.
برگرفته از بی بی سی فارسی